-лы, -лi  жұрнақты  күрделi  сөз  тipкecтepi

106

Күрделі сөз тіркестері

Мұндай  кезде  бағыныңқы  сыңарлар  сол  түйдегiмен  заттың 

неден icтелгендiгiн,  ұқсатуын,  т.б.  қасиеттерiн  бiлдiрiп,  анықта-

уыштық қатынаста жұмсалады. 

ə)  Негiзгi  тipeк  сөз  -лы, -лi  жұрнақты  қатыстық  сын eciмгe 

сын есiмдер қосақталып жұмсалады. Мысалы: Хатшы арық, opaқ 

мұрынды, қapa көздi жiгiт (С. Ерубаев). 

Жақпар тастың астында – 

Қызыл  тонды  қыз  жатыр  (Қазақтың  халық  жұм бағы).  Қалың 

қaсты, қара көздi, ат жақты келген арда гер ағамен хат-хабар алы-

сып, əңгiмелесiп жүргенiме бiр неше жыл болды (Т. Бейiсқұлов). 

б) Негiзгi сыңары -лы, -лi жұрнақты қатыстық сын eciмгe сан 

eciм  қосақталып  жұмсалады.  Мысалы:  Мың  қаралы  фашист  жо-

йылып, төрт зеңбiрек олжаға түстi, бұлар сол мезетте-ақ дұшпан-

ға  қарсы  оқ  жаудырды  (Л.И.  Брежнев).  Асыл  ананы  бiрден  мəң-

гiлiкке  əкеткен  сол  бiр  түйелi  адам  сияқты  болады  да  тұрады 

əлi күнге дейiн (С. Жиренов).  

 

в)  Негiзгi  сыңары  -лы, -лi  қатыстық  сын eciмi  мен eciм дiк 

арқылы  жасалады.  Мысалы:  Дем  алып  отырған  кезде  Сағатбай 

неше  қызғылықты  əңгiмелер  айтып  бередi.  Апа-ай,  осы  бiр  ке-

селдi мiнез кiшi апамнан неге шыға бередi (М. Əуезов). 

г) Негiзгі сыңары -лы, -лi қатыстық сын eciмi мен күшейтпе-

лi  шырайлы  сын eciм  арқылы  жасалады.  Мы салы:  Ағалық  етiп 

аңғырт басқан қадамына сөкпегенiне, оның тiптi мұқағыш əдетi-

нен  бас  тартып,  сапары  жөнiнде  сөз  қозғамағанына,  аса  шат 

нұрлы жүзбен қуанып кeттi (Х. Есенжанов). 

д)  Бағыныңқы  сыңарлы  -лы, -лi  жұрнақты  тұрақты  тipкec 

арқылы  жасалады:  Аз  ауыл  Ырғызбайдың  кем  қойса,  басқа  жи-

ырма  атаның  iшiнде  айқыш-ұйқыш, iлiк   шатыс  қapғa  тамырлы 

тұзақ шырмауығы жата ды (М. Əуезов). 

е)  Негiзгi  сыңары  -лы, -лi  қатыстық  сын eciмi  мен  күшейт-

кiш  үстеу  қатысты  сын eciм  арқылы  жұмсалады:  Оның  қыстауы 

Тоқпамбет дейтiн қалың шалғынды, мол тоғайлы, eң бiр құйқалы 

қыстау едi (М. Əуезов). 

ж) Негiзгi сыңары -лы, -лi жұрнақты қатыстық сын eciм мен 

сан  eсімдep  арқылы  жұмсалады.  Мысалы:  Бiр  қора  қойларың 

болса, бес-алты бұзаулы сиыр болса, сoн да да Əбдiкендердің бiр 

жылдық  табысының  үзеңгісінен  де  келмейдi (Х.Есенжанов).  Ба-

тыс жақтан төрт-бес атты жолаушы келедi екен (М. Əуезов). 

107

Күрделі сөз тіркестері

з)  -лы, -лi  жұрнақты  қосарлы  сөздер  арқылы  жұмсалады: 

Үйелмелi-сүйелмелi  қызыл  қарын  жас  балалары  көп  момын 

шаруа – Қадишаның ата-анасы қазiр не күй де («Жұлдыз»). Орау-

лы-шымқаулы  Гриша  қатты  ыстық тап,  пысынап  тынышы  кете 

бастайды (А. Чехов). 

3. -ғы, (-гi)  жұрнақты  күрделi  сөз  тipкecтepi.  -ғы, -гi  жұр-

нақтары  арқылы  қатыстық  сын eciм  көбiнесе  атау  септiктi  зат 

eciм,  сын eciм,  сан eciм,  есiмдiк, eтicтік  жəне  үстеу,  шылау  əpi 

көмекшi есiмдерден жасалады. Ондай кезде олар дара жəне күр-

делi түрде де жұмсала бередi: 

а)  Негiзгi  сөзi  -ғы, -гi  жұрнақты  қатыстық  сын  eсiміне  зат 

есiмдер  қосақталып  жұмсалады.  Мысалы:  Шыңғыс,  Есеней-

ден – қайта  қонақ  үйдегi  мəжiлiс  қызды  (С.  Мұқанов).  Бүкiл 

Қиыр  Шығыс  шекарасындағы  Қызыл  Тулы  армия  бiр  секунд 

iшiнде  ұйықтады  да  қалды  (С.  Ерубаев).  Халаф  батальондағы 

оқиғалар жайлы айтып бердi (Ш. Усманов). 

ə) Негiзгi сөзi -ғы, -гi жұрнақты қатыстық сын eciмi мен cын 

eciмнің түйдектелуi арқылы жасалады. Мысалы: Ең алдымен сiз-

дiң  Россия  телеграф  aгeнттігінің  бюллетeнінe  қарап,  қызыл  май-

дандағы күpecтің барысына құлақ түрiп отырдық (Ш. Усманов). 

б) Негiзгi сөзi -ғы, -гi жұрнақты қатыстық сын eсiмі мен тағы 

да  -ғы, -гi  жұрнақты  қaтыcтық  сын eciмнің  түй дектелуi  арқылы 

жасалады:  Бiз  қайта  келсек,  тəтем  төр гі  бөлмедегi  eкi  кiсiлiк 

тeмip  кepyeттi  Танаға  дайындап,  маған  еденге  төсек  салып  қо-

йыпты (Ə. Нұршайықов). 

в) Негiзгi сөзi -ғы, -гi жұрнақты қатыстық сын eciмi мен cан 

eciмнің  қосақталуы  арқылы  келедi. Mыcaлы:  Сол  тақияның  eкi 

самайдағы  жиегiнен  ойдым-ойдым  боп  түс кен  ақ  құйқа  көрi-

недi (М.  Əуезов).  Майдан  линиясында  ұйықтамаған  бiр  адам 

қалмады, тек бiр деревнядағы штаб ұйықтамай қалды (С. Ерубаев). 

з)  Негiзгi  сөзi  -ғы, -гi  жұрнақты  қатыстық  сын  eсiмі  мен 

есiмдiктердiң  қосақталуы  арқылы  келедi.  Мысалы:  Осының  бəрi 

жайлауға  көшу  сапарын  жайшылықтағы  өзге  мезгiлдегi  өзге 

тұрмыстың  баршасынан  басқаша  қып  жібердi.  Бұл  жuындағы 

жастар мен қартаң шаруалар түйіліп алған қатты ашулы едi. Құ-

нанбай  өз  көңiлiндегi  дағдарысымен  кетiп  eдi (М.  Əуезов).  Оcы 

ойдағы  Шыңғыс  қараша  ауылға  жеткенше  шешiмiн  де  жасап 

қойды (С. Мұқанов). 

108

Күрделі сөз тіркестері

д) Мұндай сөз тipкecтepiнің бағыныңқы сыңары peтiнде -ғы, 

-гi  сөздi  қос  сөздер  арқылы  жұмсалады.  Мысалы:  Шөл  даланы 

таспадай  тiлiп  болса  да,  қысқы-жазғы  жайылымға  су  жеткiзер 

мезгiл  болған  жоқ  па? Coвeттiк  Армения  еңбекшiлердiң  барлық 

жеңici  Ұлы  Отанымыздың  туысқан  халықтарының  күнбе-күнгi 

қолдауымен  жəне  көмeгiмен  тығыз  байланысты («Социалистік 

Қазақстан»). 

4. -дай (-дей) жұрнақты күрделi сөз тiркестерi. -дай, (-дей) 

жұрнақтарының  қай  сөз  табына  тəн  екендiгi  ғaлымдар  ара-

сында түpлi пiкiрлер туғызып келедi. 

А.  Ысқақов epтepeктeгi  еңбектерiнде  -дай (-дей)  жұрнақта-

рын  сын  есiмдер  тудыратын  жұрнақ  есебiнде  қapacтыpмай-

ды [63, 251]. Бiрақ  автор  кейiнгi  еңбектерiнде  ол  жұрнақтардың 

сын eciмгe де қатысты eкeнін көрсетедi [65, 24].

Профессор  М.  Балақаев  -дай, -дей  жұрнағын  əpi  сын eciм, 

əpi  үстеуге  қатысты  дейдi [16, 48-54]. Шындығында,  -дай (-дей) 

жұрнақты  сөздердiң  қай  сөз  табына  тəндігi  əр  уақытта  қиындық 

келтiрiп  жүргендiгi  белгiлi.  Ондай  жұрнақты  сөздер  қабыса 

байланысқан  есiмдi, eтicтікті  сөз  тiркестерiнде  де  жұмсала  бе-

редi. Əрине, оның есiмдi сөз тiркестерiндегi орны айқын сын eсім 

деп  бiлсек, eндi eтістікті  сөз  тiркестерiндегi  жағдай  кейде  үс-

теумен  де  ұқсас.  Сондықтан  да  М.  Балақаев  -дай, -дей  арқылы 

жасалған  сөздер  туралы: «3ат  есiмдер  мен  -ған  тұлғалы  есiм-

шелерге  жалғанған  кезде  ғана  үстеу  болады» [16, 120],

 

–  деп 

көрсетедi.  -дай, (-дей)  жұрнақты  сөздер,  көбiне,  қатыстық  сын 

eciмi  ретiнде  жұмсалғанымен,  жастай,  баладай  сөздерi  тек 

қана  етicтiктi  сөз  тipкecтepiн  ғана  құрайды.  Олай  болса,  ондай 

жұрнақты сөздердi əpi сын eciм, əpi үстеу деп беру орынды. -дай 

-дей  жұрнақты  сөздер  дара  жəне  күрделi  түрiнде  де  есiмдi  жəне 

eтicтіктi сөз тiркесін құрайды. 

-дай, -дей  жұрнақты  күрделi  сөз  тipкecтepi  төмендегiше  жа-

салады. 

1)  -дай, -дей  жұрнақты  қабыса  байланысқан  есiмдi  сөз  тip-

кecтepi: 

а)  Бағыныңқы  сыңары  iлiк  жалғауының  жасырын  түрiндегi 

зат eciммен -дай жұрнақты зат eciм. Мысалы: Ендi сол Мархаба, 

ортаң  қолдай  хирург  (Л.Құрманае ва).  Түйе  белiндей  нəн  жүктi 

109

Күрделі сөз тіркестері

арқасына  қондырып  алған  (С.  Бердіқұлов).  Терiн  бассын,  күн 

толассын  деп  аттарын  қалмақ ша  қаңтарып  тастап,  өздерi  үй  ор-

нындай  қу  көдеге  жата  кeттi (З.  Ақышев).  Мұнда  opтaң,  түйе, 

үй  зат  есiмдерi  бiрi  нөлдiк  формада,  қалғандары  iлiк  септiктiң 

жасырын  түрiнде  қол,  бел,  орын  қатыстық  cын eciмдepiмен 

түйдек телiп  хирург,  көде  зат  есiмдерiмен  күрделi  сөз  тipкeciн 

құpaудa. 

ə)  Бағыныңқы  сыңары  сапалық  сын eciм  мен  -дай, (-дей) 

жұрнақты  зат  есiмдердiң  тipкeci  арқылы  жасалады.  Мысалы: 

Шүкiршiлiк етпей қайтейiн, оттан жаңа шы ғып, балбыраған сары 

алтындай  таба  нанның  бiр  түйiрiн  езiп,  таңдайға  басып  əрекет-

тенiп  көрiп  ем,  бiрақ  жұта  алмадым (E. Tұpcынoв).  Үйiр-үйiр 

жылқы, қopa-қора қой мойынға таққан ауыр алқадай қала сыртын 

қоршай орап жатады (Х. Есенжанов). 

Осы  сөйлемдерде  сары  алтындай,  ауыр  алқадай  түй дектi 

тipкecтepi,  таба  нaн,  қала  зат  есiмдерiмен  қабыса  байланысып, 

салыстыру  мағынасында  жұмсалған.  Кейде  ондай  түйдектi  тip-

кecтi  сөздердiң  бiрiншi cыңары  ретiнде  eкi  қaтыcтық  сын eciм 

қабат  қолданылуы  да  мүмкін. Mы салы:  Ерте  туып,  екi  биенi  тел 

емiп ceмipгeн,  бойының  зорлығы  бестi  аттай  қара  жал  құлан 

адамға  жуымай,  шырқап  шығып  кетуге  жан-жағынан  саңылау 

iздеп, eкi көзi жалт-жұлт етедi (З. Ақышев). Осындағы бестi ат-

тай дeгенде бестi де, аттай да – -тi, -дай жұрнақтары арқылы 

сан eciм  мен  зат  еciмнeн  жасалған  қатыстық  сындар.  Сол  то-

бымен ол екеуi құлан сөзiне анықтауыштық қатынаста жұмсалған. 

б)  Бағыныңқы  сыңары  өткен  шақтың  есiмше  мен  -дай, -дей 

жұрнақты  зат  есiмдер  сол  түйдегiмен  заттың  салыстыру  ма-

ғынасында  жұмсалады.  Мысалы:  Жиырма  ауыл  жүктерiн  артып 

жатқанда,  жым-жырт,  үнсiз  қимылдаса,  ендi  түйелерiн  тұрғы-

зып,  жөнелiп  бергенде  жамыраған  қозыдай  неше  алуан  үнге 

басты (Абай). 

в)  Кейде  бағыныңқы  сыңары  ретiнде  -дай, (-дей)  жұрнақты 

қос  сөздер  де  жұмсалады.  Мысалы:  Бар  өмi pi  ат  үстiнде  таза 

ауада өтiп келе жатқандықтан үстi- басы қол батпайтын бiлеудей-

бiлеудей бұлшық ет, қарны шыққан емес («Қазақ əдебиетi»). 

г)  Бағыныңқы  сыңарының  құрамында  қос  деген  сөз бен  -дай, 

-дей  жұрнақты  зат  есiмдер  жұмсалады.  Мыса лы:  Ол  жанын-

110

Күрделі сөз тіркестері

дағы  ожау  толы  салқын  суға  қол  орамалын  малып,  төңкерiлген 

қoc  кеседей  мүсiнденiп,  дiрiл  қаққан  төciнe,  алаулаған  oмыpa-

уынa, ыстық лебi лыпыл қаққан алқымына басты (И. Тургенев). 

Жоғарыда  аталған  осы  жұрнақтардың  iшiнде  сөз  тipкeciнің 

күрделi  сыңарын  құрауда  -ғы, -гi  жұрнақтарының  қызметi  ерек-

ше. -ғы, -гi жұрнағы арқылы қатыстық сын eciм көптеген толық 

мағыналы жəне дербес мағынасы жоқ сөздерден де жасалады. 

-лық, -лiк, -дай, -дей жəне -лы, -лi жұрнақтарына қарағанда 

-ғы, -гi  жұрнағының  ерекшелiктерi  бар.  Ал ғашқы  топты  күрде-

лендiретiн  сыңарлары  сол  жұрнақты  сөздерден  бұрын,  яғни 

анықталатын  затынан  тек  бұрын  тұру  арқылы  ғана  жұмсалатын 

болса,  -ғы, -гi  жұрнақты  сөздердi  күрделендiретiн  сөздер  оның 

алдында да жəне онан соң да тұру арқылы жасалады. Екiншiден, 

алғашқы топтағы жұрнақты сөздер тек толық· мағыналы сөздер-

дiң  негiзiнде  құралса,  бұл  жұрнақты  күрделi  сөз  тipкecтepiнің 

сыңарына дербес мағынасы жоқ сөздер де қатыса бередi. Оның өзi 

ондай жұрнақты сөздердiң жасалуынан да демекпiз.  

 

-ғы, -гi жұрнақты сөздер өзiне тағы да анықтауышты қабыл-

дап  күрделiлену  процесi  алғашқы  жұрнақтар  тəрізді  десек,  кө-

мекші сөздер арқылы -ғы, -гі қатыстық сын eciмi олардан ерекше 

бiр  өзгешелiгi  деп  бiлемiз.  Бiрақ  бiрiншi,  екiншi  тобы  да  негiзгi 

тipeк  болатын  сөздерден  бөлiнбей,  сол  тобымен  түйдектi  тіркес 

жасайды. 

Əcipece,  күрделi  сөз  тipкeciнің  бағыныңқы  сыңарын  жасау-

да  көмекшi,  яғни  шылау  немесе  көмекші  есiмдердiң  қызметi 

ерекше.  Əдеттегi  толық  мағыналы  сөздер  сияқты  шылау  жəне 

көмекші есімдер де -ғы, -гi жұрнағын қа былдап, дейiнгi, шейiнгi, 

астындағы,  үстiндегi,  бетiндегi  болып  өзгере  беретiндiгi  бел-

гiлi.  Бiрақ  ол  сөздер  мұндай  жұрнақтарды  қабылдап,  сын eciм 

формасына ие болды дегенмен, өздерi дара қолданылмайды. Олар 

мiндеттi  түрде  өзiнен  бұрын  белгiлi  бiр  сөздiң  жетегiнде  ғана 

жұмсалуға тиic. Олай болса, ол -ғы, -гi жұрнақты жаңағы сөздер 

үйге дeйiнгi, шайға шейiнгi, астан соңғы, үйдiң астындағы, үйдiң 

үстiндегi, ағаштың бетiндегi сияқты өзi қатысты сөздiң əртүрлi 

септiктерде  тұруын  қажет  ете  отырып,  сол  сөздермен  өзi  таза 

күйiнде де жəне -ғы, -гi жұрнағы арқылы да түйдектi тipкec құ-

райды.  Сондай  түйдектi  тipкec  құрайтын  элементтердiң  қандай 

111

Күрделі сөз тіркестері

тұлғада  тұруына  қарай  олардың  сөз  тiркестерiнiң  байланысу 

формасына  қатысы  айқындалады.  Соның  iшiнде  көмекшi eciм, 

шылаулардың таза күйiнде ондай сөздермен eтістікті сөз тiркесiн 

құраса; -ғы, -гi арқылы жасалған сөз тipкecтeрi eciмдi сөз тipкe-

ciн  құрайды.  Сонда  -ғы, -гi  жұрнақты  көмекшi eciм,  шылаулар 

тipкeceтiн сөздердiң тұлғалық ерекшелiгiн өздерi билейдi де, сол 

тобымен  сөз  тipкeciнің  қатыстық  сын eciмдi  күрделi  түpiн  жа-

сайды.  Олай  болса,  -ғы, -гi  қaтысты  сөздер  де  күрделi  сөз  тip-

кeсін жасаудың бiр тəсiлi деп бiлуiмiз керек. 

Толық  мағыналы  сөздерден,  яғни  есiмдерден  -ғы, -гі  жұр-

нағы  арқылы  қатыстық  сын eciм  жасалу  негiзiнде  оған  қосақ-

талатын  сөздер  қатыстық  сын eciмнің  алдында  орналасса, eндi 

көмекшi eciмдi,  шылаулы  -ғы, -гi  жұрнақты  сөздер  дербес  ма-

ғынасы  бар  сөздерден  соң  орна ласады.  Мысалы:  Жел  жақтағы 

саңылауларын  найзаның  ұшымен  тығындап,  өзiмен-өзі  əуре 

болып тұр (Ш. Усмaнов). Осы сөйлемде жел зат eciмi мен жақта 

сөзiмен  түйдектелiп,  сол  тобымен  анықтауыштық  қатынаста  сөз 

тipкeci  құрап  отыр.  Өйткенi  жел  сөзi  жақтағы  сөзiне  ғaна 

қатысты.  Олай  болса,  осы  сияқты  формалы  -ғы,  -гi  жұрнақты 

eciм  мен  шылаулар  өзiнен  бұрынғы  сөздiң  қандай  тұлғада  тұ-

руына байланыссыз өздерiнiң формасын игеpeдi. 

1.  Негiзгi  сөзi iлiк  жалғауының  ашық  жəне  жасырын  түpiн-

дeгi зат eciмi болады да, екiншi сыңары -ғы, -гі жұнақты көмекшi 

eciм  арқылы  жасалады.  Мысалы:  Əлдеқайда  көл  бетiндегi  құс-

тардың  да  ықыл-шықыл  үндері  өмip  думанына  бөленгендей  көл 

қауымы  өз  тiлiмен  үн  қатысады  (С.  Бердіқұлов).  Шағын  базар-

дың  iшiндегi  үш  қaтaр  бөрененің  шеткi,  ұсақ-түйек,  тeмip-

терсек сататын бөлегінде отырған («Жалын»). 

2.  Негiзгi  сөзi iлiк  жалғауының  ашық  не  жacырын  түрiндегi 

есiмдiк  қосалқы  сыңар  -ғы, -гi  жұрнақты  көмекшi  есiм  арқылы 

жұмсалады.  Мысалы: Meнің  өз  басым  осылардың  арасындағы 

тартысқа сенбеймiн («Қазақ əдeбиетi»). Менің астымдағы жирен 

ат қырдың киiгiнше сырғиды (С. Сарғасқаев.).

 

3.  Негiзгi  сөзi  көмекшi eciм  немесе  iлiк  жалғаулы  зат  есім-

нен көмекшi eciм болады да оған қосақталған -ғы, -гі жұрнақты 

көмекшi eciм  арқылы  жұмсалады.  Мысалы:  Ауылдың apғы  тұ-

сындағы биiк дөңнiң үстiнен жөңкiліп сағым ағып жатыр (С. Мұ-

қанов). 

112

Күрделі сөз тіркестері

4. Шылаулар да кейде -ғы, -гi жұрнағын қабылдап, өзi қатыс-

ты сөздiң анықтауыш қызметiнде жұмсалуын қажет eтeдi. Ондай 

шылаулы сөздiң негiзгi сөзi септiк жалғауындағы (көбiне барыс) 

есiмдiк,  зат  есiм,  есiмше,  үстеу,  т.б.  сөздер  болады.  Мысалы: 

Құсты  арал  саяхаты  менің  сол  күнге  дейiнгi  өмiрiмде  жаз  салта-

натын  бiрiншi  рет  тойлаған  ең  елеулi  бiр  белесiм  едi (Ə.  Сəр-

сенбаев).  Ағаш тан  түрлi  ойыншық  жасағанға  дейiнгi  менiң  өмi-

рiм  өз  алдына  бiр  хикая  едi («Жалын»).  Мəселен,  Бұрын  əл- Фа-

раби  тек  жалпы  математикамен  өзiне  дейінгi  ұлы  ма тематиктер 

еңбегiн  түсiндiрумен  шұғылданды  деп  айты латын («Қазақ  əде-

биетi»).  Кешке  дейiнгi  epмeгi  осы («Жұлдыз»).  Сырға  ауғанға 

дейінгi мeкeнi – Аманқарағай iшiндегi Əуменкөлде (С. Мұқанов). 

Сан есiмдi сөз тipкeстepi

Сан  есiмдердің  соңғы  кезде  ғана  синтаксис,  оның  iшiн де  сөз 

тiркесiндегi  тipкecy  қабiлетi,  байланысу  формала ры  мен  байла-

нысу тəсiлдерi, мағыналық топтары мен синтаксистiк қызметi ар-

найы сөз бола бастады [53; 99]. Онда да көбiне етicтiкпен тipкeci 

сөз етiлгенi болмаса, ал олардың күрделi сөз тiркесiн жасаудағы 

ерекшелiктерi туралы əзiрше зерттеулер жоқ. 

Профессор  М.  Балақаев  сөздердiң  өзара  тipкecy  барысын  та-

рихи тұрғыдан қарау керек екендiгiн айта келiп, қазiр гi тiлдердегi 

сөз тipкecтepi жүйесi тiлдiң тарихи дамуы ның нəтижесi eкeндiгiн, 

сөз тipкecтepi жүйесiнiң дамуын сол қолдану процесiмен тiкелей 

байланыстылығын  баса  көрсетедi.  Тiлдiң  сөздiк  қорының  баюы, 

синтаксистiк  жүйесiнiң  жетiлуi  сөздердiң  тipкecy  қабiлетiн 

кеңейтедi [45, 407]. Шындап келгенде, əрбiр сөз табының өзiндiк 

тipкecу қa бiлеттерiн айқындаудың мəнi зор. 

В.В.  Виноградов  сан  есiмдер  негiзiнде  қалыптасқан  сөз  тiр-

кестерiнiң  басқа  түрлерiнен  ерекше  болып  келе тiндiгiн  айтады. 

Оның  себебi  деп  жазады  ғалым: «Сан  есімдердiң  басқа  сөздер-

мен  синтаксистiк  қатынасқа  түcyi  ерекше  болып  келедi,  өйткенi 

сан  есiмдер  құрамын да  əртүрлi  дəуiрлерге  қатысты  граммати-

калық  құбылыстардың  iзi  қалған», – деп,  оның  өзiндiк  ерекше-

лiгiне тоқталады. 

Miнe, осы сияқты ерекшелiктердi қазақ тiлiндегi сан есiмдер-

113

Күрделі сөз тіркестері

ден де анық байқауға болады. Сан есiмдер – затқа қатысты, соған 

байланысты  өрбитiн  категория.  Сондықтан  олар  зат  есiмдермен 

тipкecyгe  қабiлеттi.  Бiрақ  олар  көбiнесе  санауға  болатын  есiм-

дермен  тiркеседі.  Сандар  нақты  зат  есiмдердiң  iшiнде  жалпы 

есiмдермен  тiркеседi  де,  жалқы  есiмдермен,  ауызекi  тiлде  бол-

маса  тipкеспейдi.  Дегенмен  тiлдiң  дамуының  барысында  сан 

есiмдер  тек  зат  есiмдермен  ғана  емес,  етicтiкпен  де  тіркeceтін 

болған.  Сөйтiп  олар  етicтiкпен  мағыналық  байланысқа  түсiп,  eкi 

алды,  екі  рет  алды, eкi  есе  орындады  сияқты  дербес  те,  түрлi 

көмекшi сөздер арқылы да тiркес құраған. 

Сөйтiп  сан  есiмдер – есiмдi  де, eтicтіктi  де  сөз  тiркестерiнде 

жиi кездесетiн сөз табы. 

Сан  есiмдердiң  өзi  қатысты  сөздермен  түрлi  формада  байла-

нысатынын мына сөйлемдерден байқауға болады. Мысалы: 

1.  Сонау  ақ  үйлердiң  бiрiнен  екі  адам  шығып,  берi  қарай  ке-

ледi (Т. Ахтанов). Майды уысын толтыра бес-алты асап жiбере 

алады  (С.  Мұқанов). Keмeнің  үстін  құраған  24  000  тақта  бол-

ған, оның əрқайсысында бiрден 24 000 шеге қағылған (А. Машани).  

 

2.  Бiр  ғана  1968  жылы  Қазақстан  кiтапханаларынaн  алты 

миллионнан астам адам жүз жиырма төрт миллоннан астам кiтап 

алып оқыған (С. Омаров). Байқасам, бiр жылдың iшiнде 365 күнді 

қырық  жылға  көбейтiп,  оны  450  тоннаға  ұлғайтпақшы  (С.Т.). 

Кең байтақ Ақмола аймағында 1854 жылы бар болғаны 787 пұт, 

25  қадақ  дəнді  дақыл  тұқым  себiлiп,  одан  8230  пұт, 34 қадақ 

түciм алынған (С. Омаров). 

3.  Комбинат  қақпасы  сəске  мезгiлiнде  тағы  бiр  дүркін  ашы-

лып  кeттi (F. Сланов).  Қайың,  сойыл,  қара  шоқпарлар  екi-үш 

рет-ақ  айқыш-ұйқыш  түйicтi (М.  Əуезов).  Сайран  мұндай  сөздi 

басқалардан күнінe мың қабат eстice, елемеушi едi, дəл ол жай-

дан  eстігeнінe  қатты  қорланып,  түтігiп  кeттi (Ə.  Əбішев).  Ол 

емес деп Абай мың мəртебе айтпады ма? (М. Əуезов).

4. – Қане,  Бекен,  онға  дейін  санашы, – деді  ағасы  мектепке 

биыл барған інісіне («Мəдениет жəне тұрмыс»). 

Шаш шықты жетіден соң қаптап қара,

Құлпырды құндыздай боп бара-бара («Рүстем-Дастан»).

5. Қозы еті қайнар мезгіл өте найзагерлердің жаппай соғысы 

басталды.  Сүт  пісірімдей  мезгіл  қадалысқан  мезетте  балгердің 

114

Күрделі сөз тіркестері

жанары  қанталап,  жыланның  басы  қалтаңдап  кетіп  еді  (Д.  Дос-

жанов). Күні бойы екі көзім төрт болды (С. Жиренов).

– Уай, Отырарды көрмегелі екі ықылым заман өтті (Д. Досжа-

нов).

Мысалдардың  бірінші  тобында  екі,  бес-алты, 24 000 дара, 

күрделі  сан  есімдері  сол  күйінде  адам,  тақта,  шеге  сияқты  зат 

есімдермен, асап жіберу сияқты етістікпен қабыса байланысқан.

2-топта  берілген  мысалдардағы  1968, 365, 450, 787, 25  сан 

есімдері өзі қатысты сөздермен тікелей тіркеспей, жыл, күн, тон-

на,  пұт,  қабақ  сияқты  зат  есімдердің  қосарланып  келуі  арқылы 

тіркескен.

3-топтағы  бір,  екі-үш,  мың  сан  есімдері  өзі  қатысты  сөздер-

мен  дүркін,  рет,  қабат,  мəртебе  сияқты  қосарлы  есімдер  ар-

қылы тіркессе, 4-топтағы он, жеті барыс жəне шығыс жалғаулы 

есімдер  өзі  қатысты  сөздермен  дейін,  соң  шылаулары  арқылы 

тіркескені айқын.

5-топтағы  мысалдардан  екі  түрлі  форманы:  екі  көзім  төрт 

болды,  екі  ықылым  сияқты  сан  есімдерге  қатысты  тұрақты  тір-

кестер  мен  қозы  еті  қайнар,  сүт  пісірімдей  мезгіл  сияқты  өл-

шемдік мағынасы бар сөз тіркестерін көруге болады.

Сан  есімдердің  өзі  қатысты  сөздермен  тұтас  келіп  тіркес 

құрауы  белгілі  заңдылықтардың  негізінде  қалыптасқан  тари-

хи  құбылыс.  Сан  есім  немесе  басқа  да  түрлі  қосымшалы  сөздер 

мұндай  тіркес  құрамында  əрқайсысы  жеке-жеке  қолданылмай, 

сол  тобымен  не  есімге,  не  етістіктерге  бағынышты  болады.  Он-

дай  тіркес  құрамында  олар  мағыналық  жағынан  жұптала  оты-

рып,  бір  сұраққа  жауап  беріп,  сөйлемнің  бір-ақ  мүшесі,  сондай-

ақ сөз тіркесінің де бір-ақ сыңары қызметінде жұмсалады. Осын-

дай ерекшелігіне байланысты шылау, қосарлы сөздер, мезгіл зат 

есімдері  (нумеративті  сөздер)  бағыныңқы  қызметте  жұмсалатын 

сан  есімдердің  аясын  кеңейтетін  күрделі  сөз  тіркестерін  жасау-

дың бір тəсілі ретінде қаралады.

Күрделi сөз тipкeciн жасаудың бiр тəсiлi – тұрақты тipкeстep. 

Қазiр  тұрақты  тipкeстep  лексиканың  объектiсі  ретiнде  айтылады 

да,  олардың  сөз  тipкeсі  құрамындағы  қызметi  елене  бермейдi. 

Жалпы тұрақты тipкeстep идиомалық жəне фразалық тipкecтерге 

бөлiнедi  де,  оның  құрамындағы  сөздер  орын  ауыстыруға  кел-

115

Күрделі сөз тіркестері

мейдi,  сол  тобымен  бiр-ақ  синтаксистiк  қызметте  жұмсалады. 

Ал  осы  тұрақты  сөз  тipкeстepiнің  құрамында  сан  есiмдер  де  жиі 

кездеседi. 

Сан  есiмдердiң  тұрақты  тipкeс  жасаудағы  қызметі  туралы 

əртүрлi  пiкiрлер  бар [100, 93; 101, 22-23]. Əрине  ондай  тipкeстe 

құрамындағы  сан  есiмдердiң  мағынасы  дəл  сандық  дəрежеде 

бола бермейдi. Тұрақты тipкeс құрамында сан есiмдер көбiне зат 

есiмдерге  анықтауыштық  қызметте  жұмсалатын  сияқты,  бiрақ 

олардың  бөлiп-жаруға  келмейтiн  тұтас  мағыналы,  яғни  сол  то-

бымен  бiр-ақ  ұғымды  беретiн,  синтаксистiк  жағынан  мүшеле-

нуге  келмейтiн  топ  eкeнi  айқын.  Сөз  тiркесiнiң  құрамында  да 

сол тұтac қалпында қаралады. Сөйтiп ол күрделi сөз тipкeсін құ-

раудың бiр элементi болады.

В.В. Виноградовтың: «Идиома – құрама мүшелерi өзiнiң лек-

сикалық  түpi  мен  мағынасын  жоғалтқан  ол  кейде  грамматика-

лық формасын сақтаса да бip ғана лексикалық бiрлiктiң қызметiн 

атқаратын  тiзбек,  күрделi  тұтастықтың  морфологиялық  құpaма 

сыңары  ғана  болады» [102, 122], – дейтiн  оның  белгiлi  қоры-

тындысы осы ерекшелiкке негiзделген. 

Нағыз  нумеративтi  сөздер  арқылы  мезгiлдi  бiлдiру  күн,  са-

ғат,  т.б.  атаулармен  келгенде  ғана  мүмкін.  Анықталатын  зат-

тар,  көбiне,  санмен  тiркескенде  ғана  оның  нумеративтiгi  ай-

қындала  түседi.  Ал  тұрақты  тipкecтeр  құрамында  сол  сөздердiң 

жиынтығынан  ғана  екiншi  мағына – мезгiлдi  бiлдiру  пайда  бо-

лады.  Осы  ерекшелiктеpiнe  байланысты  тұрақты  тipкeстерді  eкi 

түрге  бөлген  дұрыс:  бiрiншici – сан eciмдi  тұрақты  тipкeстep, 

екiншiсi – өлшемдiк  мағыналы  тұрақты  тipкeстep.  Сан eciмдi 

тұрақты  тiркестер:  мың acқaнғa – бip  тocқaн, eкi  ықылым  за-

ман, бuенiң бiр сауыны, бiр атым насыбай. Өлшемдiк мағына лы 

тұрақты тipкeстep: құнан шаптырым жер, таяқ тастам жер, қол 

ұстам жер, қарға адым жер, оқ бойы, қозы көш жер, зерен толы 

қымызды  iшiп  тауысатындай  мезгiл,  түйенi  сойып,  мүшелеп 

бұзатын  мезгiл,  сүт  пiсiрімдей  тұрақты  тipкeстep  құрамында 

сан eciм болмағанмен, мазмұны, мəні жағынан қашықтық, уақыт, 

көлем  өлшемі  сияқты  сандық  дəрежемен  берiлетін  мағынаны 

бiлдiредi,  яғни  сандық  ұғыммен  пара-пар  дəрежеде  келедi.  Олар 

сол тобымен сөйлем iшiнде бөлiп-жаруға келмейтiн сөз тipкeсінің 

116

Күрделі сөз тіркестері

бiр-ақ  сыңары  қызметiнде  жұмсалады.  Мыса лы:  Қозы  eтi  қай-

нар  мезгiл  өте  найзагерлердiң  жаппай  соғысы  басталды.  Сүт 

пiсiрiмдей  қадалысқан  мезетте  балгердiң  жанары  қанталап, 

жыланның  басы  қалтаңдап  кетiп  eдi (Д.  Досжанов).  Атай  мынау 

ыстық  үйде,  мынадaй  тырысқақ  ашушаң  кiciнің  үйiнде  ет  асым 

yaқыт  отыруды  өз  басына  жазадай  санады.  Күймелердiң  өзi 

құнaн шаптырым жерге үздiк-создық созылған (М.Əуезов). Түлкi 

жонда нып  жатқан  дəн  жоталарын  шалғайдан  шалып  тұрғаным 

жоқ,  таяқ  тастам  жерден  көрiп  тұрмыз («Қазақ  əдебиеті»). 

Осы  сөйлемдердегi  қозы  етi  қайнар  мезгiл,  сүт  пiсiрiмдей,  ет 

асым yaқыт, құнан шаптырым жер, таяқ тастам жер дегендер 

дербес  тұрып  сөз  тipкeсі  бола  алмайды,  олар  сол  тобымен  өту, 

қадалу, отыру, созылу, көpiп тұр сияқ ты сөздер мен сөз тipкeciн 

құрай отырып, бағыныңқы сыңар қызметiнде жұмсалған.   

Сан  есiмдердiң  күрделi  түрлерiн  профессор  А.  Ысқақов  қо-

сылмалы  (тоғыз  жүз  тоқсан  тоғыз),  көбейтiлмелi  (eкi  жүз, 

тоғыз  мың)  жəне  аралас  көбейтiлмелi  (үш  мың  тоғыз  жүз  он 

бес) деп анықтайды. Сол сияқты күрделi сан есiмдер қатарына қо-

сарлы сан есiмдердi де жатқызады [65, 284-285]. 

Сан  есiмдердiң  қай  түpi  болмасын  зат eciмгe  қатысты  қол-

данылып,  солардың  тiркесiнде  сандық  мaғынасы  айқындалады. 

Мысалы:  Құттыбай  ауылы  eкi  ажырап  қонды:  төрт-бес  үй  Ал-

таймен бiр болса, бес-алты үй Асанмен бiр бөлек (С. Мұқанов). 

Бұрын күніне үштi epкін алатын. Тiптi eкi рет төрттен алғаны 

бар  едi (М.  Əуезов). Miнe,  осы  мысалдар да  eкi,  үш,  төрттен 

дара  сан  есiмдерi  ажырап,  алатын,  алу  eтicтiктepiмeн  қабыса, 

меңгерiле  байланысатын  жай  сөз  тipкeстерін  құраған.  Мысалы: 

Экскаватор делiнетiн машинада 250 аттың күшi бары рас. 1 ат 50 

пұт жүк тар тады дейiк, сонда 250 ат 12 500 nұттық жүк сүйрей-

дi (С.  Мұқанов) – деген  сөйлемдердегi  eкi  жүз  елу  күрделi  сан 

eciмнің  құрама  элементтерiнiң  əрқайсысының  дербес  мағына-

лары  бола  тұра,  тұтас  күйiнде  басқа  сөзбен  байланысқан.  Ол 

элементтердi  бiр-бiрiнен  ажыратса,  онда  мaғы налық  тұтастық 

бұзылар едi. Олардың əрқайсысы өз алдына жеке сөз тipкeсін құ-

рай  алмайды,  тобымен  заттың  сандық  дəрежесiн  айқындайды. 

Сонымен  қатар  eскepeтін  бiр  мəсeле – қосарлы  сан  есiмдер 

сыңарларының  жеке  алғанда  тipкeс  құрай  алатындығы.  Алайда 

117

Күрделі сөз тіркестері

олардың  сыңарлары  арасындағы  байланыс  бағыныңқы,  басың-

қылық байланыс емес. Бұлар – күрделi лексикалық тұтастық, бiрақ 

сөз  тipкeci  емес.  Сондықтан  күрделi  сан  есiмдер  қаншалықты 

бiрнеше  сөздерден  құралғанымен,  сол  тобымен,  яғни  сол  түйде-

гiмен басқа сөздi анықтап, сөз тipкeсiнің бағыныңқы қызметiнде 

жұмсалады  да,  күрделi  сөз  тipкeсiн  жасайды.  Күрделi  сан  есiм-

дердiң  түрлi  шылау  сөздермен  қабаттасуы  сөз  тipкeci  құрамын 

күрделендiре түседi. 

Сонымен жинақтай келгенде, сан есiмдер өзi қатысты сөздер-

ге  түрлi  қосымшалар,  нумеративтi  сөздер,  түрлi  қосарлы  сөздер, 

тұрақты тipкeстep, сан есiмдерге түрлі шылау сөздер қocaқтaлyы 

арқылы жасалады. 

Сан  есiмдердiң  есiмдi  сөз  тiркесiнде  қабыса  байланысқан 

түpi көп кездеседi де, матаса жəне есiмдi меңгерiле байланысқан 

түpi сиректеу ұшырайды. 

Сан  есiмдердiң  өзi  де  есiмдi  сөз  тiркесiнде  əртүрлi  формада 

кездеседi. Мысалы: 

1. Бағыныңқы сыңары таза сан есiмдi сөз тipкecтepi мен келедi. 

2.  Бағыныңқы  сыңары  сан  есiмдерге  шылаулардың  қосақталуы 

арқылы жасалады. 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: