Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық республикалық журнал

 
 
ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА,  
ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ 
 
 
802 
В40 
 
MAIN PROBLEMS OF SPECIALIZED EDUCATION OF CHEMISTRY IN SCHOOLS 
 
Butinchiyeva T.S. 
Taraz state pedagogical institute, Taraz city. 
 
   Idea of specialized education in  high-school is increasing attention of school administration and teachers 
day  by  day.  Some  schools  which  study  lessons  in  depth  seems  ready  for  such  kind  of  changes.  In  process  of 
teaching  future  teachers  in  colleges  aims,  obligations  and  topicality  of  specialized  education  in  school  must  be 
researched and explained to students.  
   Obligation of article: Modernization of school education in 12 years study education system is one of the 
main  problems  in  realization  of  specialized  education.    Main  problem  in  realization  of  this  education  demands 
training of specialists and content cultivation of subject books.  
   In our days, final-year school students think that they must pass extra specialized preparation in order to 
continue  their  education  in  universities.  In  centers  for  general  education  unconventional  preparation  of  high-
school students alienate  school and university relations. Because final-year school students to enter university go 
to  extra  lessons,  paid  courses  and  etc.  Realization  of  specialized  education  is  important  as  final-year  school 
students  in  order  to  enter  their  wanted  profession  and  university  they  must  choose  relevant  subject  with  their 
profession.  In  our  days,  old education  system  is  disadvantageously,  because  for students  to  study  all  subjects  in 
depth is difficult. If final-year student wants to change  his future educational direction,  general basic preparation 
must be continued. For this curriculum can be unreviewed.  
   In  specialized  education  curriculum  must  be  thoroughly  changed.  It  consists:  general  curriculum,  several 
common  subjects  (for  example,  kazakh  language,  literature,  foreign  language,  history,  etc.  ),  chapters  of 
specialized  subjects  and  elective  subjects  for  their  own  choice.  In  specialized  education  number  of  hours    of 
selected subjects will be more than previous schools as subject is studied in depth. According to old system in one 
hour  divided  by  ministry  of  education  chemistry    life  can‘t  be  explained  totally.  If    basic  standard  of  higher 
education  will  be  repeated  as  main  secondary  education  standard,  requirement  for  final-year  school students  can 
not be developed. Therefore, at second  part of 12 years study (5-10 grades) study principles and theoretical basis 
of general chemistry (organic and inorganic chemistry), at third part (11-12 grades) as aim of studying specialized 
subject in depth, will be better to study subject in use in everyday life (industry, agriculture,  medicine and etc.) .
 
In this case, aims and obligations of selected subjects from chemistry will be different.  
   To enter idea of specialized education in schools is effective and profitable, but some problems interfere 
to develop concept of offered specialized education. 
   First  problem  is  failure  of  methodical  instructions.  Curriculum,  methodical  instructions,  study  guides  of 
general studied subjects is enough, but curriculum, study guide of selected subjects not enough. As it is impossible 
to prepare school guides in secondary schools, in pedagogical colleges was paid attention for these problems and 
organizational  work  is  realizing.  Curriculum  and  syllabus  of  selected  subjects  are  remade.  According  that 
curriculum  to  perform  laboratory  works  methodical  instructions,  compilation  of  lectures,  tests,  examination 
questions are preparing. In the universities, in process of  teaching students selected subjects aims and obligations, 
sphere of their use, utility, topicality and etc. are shown. If specialized education in universities enter to schools, 
final-year school students will get quality education. All we know that 9
th
 grade students‘ preparation for selecting 
subject  for  their  own  is  in  lower  level.  Now  majority  of  high-school  students  (more  than  70%)    know  basis  of 
general  required  subjects  and  want  to  study  selected  subjects  which  are    related  with  their  future  profession  in 
depth.  In  other  words,  in  specialized  education  in  high-school  final-year  school  students‘  purpose  of  life  is 
matched    with  curriculum.  According  to  social  researches  ,   70-75%  of any  15-16  year  old student  define  future 
profession,  some  of  them  after  9
th
  grade  enter   specialized  colleges,  others  decide  to continue  their  education  in 
university.  
   Second  problem  is  inadequacy  of  teachers  who  teach  elective  subjects  to  enter  specialized  education,  it 
means  specialist  subject  teachers  are  not  ready  to  teach  selected  subjects.  Therefore,  pedagogue  and  school 

administration  must  organize  training  courses  for  pedagogue  cadre    .  In  seminar  of  training  pedagogue  cadre 
problems below must be taken into consideration: 
-
 
method of pedagogue‘s action in specialized education; 
-
 
to enter pedagogical projects to study content in specialized education and specialized training; 
-
 
to prepare author‘s curriculum according to specialized education; 
-
 
to prepare curriculum of special courses according to specialized training; 
 
   Therefore,  in  process  of  training  modern,  new  format  teacher  in  pedagogical  universities  using  credit 
technology system, according to program of specialized education selected subjects below are studied: ―Computer 
chemistry‖,  ―Specialized  subjects  of  chemistry  in  12years  study  ‖,  ―Research  works  from  chemistry  in 
professional  school‖,  ―Quantum  chemistry‖,  ―Chemistry  of  rare  metals‖,  ‗Chemistry  of  complex  compounds  ‖, 
―Chemistry  of  plastic  materials‖,  ―Chemistry  of  soil‖,  ―Basis  of  research  works  from  che mistry‖,  ―Nucleus 
chemistry‖,  ―Electrochemistry‖,  ―History  of  chemistry‖,  ―Chemistry  of  minerals‖,  ―Chemistry  of  building 
materials‖, ―Chemical ecology‖, ―Chemistry of high-molecular compounds‖, ―Chemical technology‖, ―Chemistry 
of petroleum‖, ―Chemistry of food products‖, ―Chemistry of water‖, ―Chemistry of biogenic elements‖, and etc. 
 
References: 
1.
 
www.mmc.berdsk-edu.ru 
2.
 
www.Хumuk.ru 
3.
 
www.openclass.ru 
4.
 
www.chemedu.ru 
5.
 
www.1september.ru 
6.
 
www.Chemical Region.ru 
 
Аннотация.  Мектепте  де  бейінді  оқытудың  негізгі  мәселелері  қарастырылған.  Ол  мәселелерді 
әдістемелік  нҧсқаулықтың  жеткіліксіздігі,  оқытатын  мамандардың  Жеткіліксіздігі,  элективті  пәндерді 
оқытатын  мамандардың  аздығы  және  педагог  кадрларды  қайта  даярлау  курстарын  ҧйымдастыру  керек 
екендігі. 
Аннотация.  В  данный  статье  говопрится  о  профильной  обучении.  Среди  них:  нехватка 
метидоческих  пособий,  недостаток  профессиональных  кадров,  пропадающих  элективные  курсы, 
необходимость организации курсы повышения квалификации для педагогов. 
 
 
 
 
37.037 
А14 
 
ҚОҒАМДАҒЫ САЛАУАТТЫЛЫҚ , ДЕНЕ МӘДЕНИЕТІМЕН РУХАНИ ҚҦНДЫЛЫҚТАРЫ 
 
Абдикулов М., Нартбаев Т., Абдыхайранов У. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
Қазақстан  Республикасының  әлемдік  ӛркениетке,  демократиялық  дәстҥрге  ӛту  жағдайында адамзат 
қоғамының  ғасырлар  бойы  жинақтаған  жалпы  қҧндылықтар  мҧрасына  ден  қоюы,  рухани-адамгершілік 
негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты ӛмір сҥру дағдылары арқылы дене мәдениетін 
қалыптастыру  ӛзектілігі  артуда.  Бҧл  мәселе  ел  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  «Қазақстан  -  2030» 
бағдарламасында,  ҚР  «Білім  туралы»  Заңында,  «Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың 
2005-2010  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасында»  білім  беру  жҥйесінің  басты  міндеттерінің 
бірі  ретінде  кӛрініс  тапқан.  Дене  тәрбиесін,  жаңа  технология  мен  озат  тәжірибені  ҧлттық  және  жалпы 
адамзаттық  қҧндылық  қағидаларымен  сабақтастыра  зерттеу  –  бҥгінгі  кҥн  талабынан  туындап  отырған 
педагогика  ғылымының  міндеттерінің  бірі.  Дене  тәрбиесінің  мәнін  бҥгінгі  жаңа  заман  талабына  сәйкес 
қарастыру  –  бҧл  адамды  ӛзі  ӛмір  сҥрген  ортаның  жемісі  ғана  емес,  сол  ортадағы  дене  мәдениеті, 
адамгершілік  қарым-қатынасы  әрекетімен  кӛрінетін  субъект  деп  танылуымен  айқындалады.  Қоғамның 
елеулі  ӛзгерістерге  тҥсуі,  адамның  мақсат-мҧраттарына,  тҧрмыс-тіршілігі  мен  мінез-қҧлқына,  сондай-ақ 
ӛзінің  жеке  басына  да  субъект  ретінде  ӛзгеріс  енгізуде.  Оның  ҥстіне  қоғамдағы  салауаттылық,  дене 
мәдениеті мен рухани қҧндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-
жақты  зерттеу,  оқушылардың  дене  тәрбиесін  салауаттылық  дене  мәдениеті  мәселесімен  байланыста 
қарастыру 
қажет. 
Дене  тәрбиесі  ӛсіп  келе  жатқан  жас  ҧрпаққа  білім  мен  тәрбие  беру  саласының  бір  тармағы  болып 

табылады  және  ол  жеке  тҧлғаның  жан-жақты  дамуына,  кҥшті  де  қуатты  болып  ӛсуіне,  ҧзақ  уақыт 
шығармашылық  еңбекке  жарамды  адамды  қалыптастыруға,  оны  Отан  сҥйгіштікке  дайындауға  қызмет 
етеді. 
Болашақ  ҧрпағымыздың  денсаулығының  мықтылығы,  салауатты  ӛмір  сҥруі  мектеп  мҧғалімінің  жеке 
басымен  оның  жоғары  оқу  орнындағы  теориялық  жеке  тәжірибелік  дайындығының  дәрежесіне  тікелей 
байланысты. Осыған орай оқушылардың дене тәрбиесі жҥйесін жҥзеге асыру жҧмыстарын ҧйымдастыруға 
болашақ  мҧғалімдерді  даярлау  ісін  кәсіби  дайындықтың  ажырамас  бӛлігі  ретінде  қарастыру  керек.  Дене 
тәрбиесі  және  спорт  мамандары  кҥрделі  әлеуметтік  міндеттерді  шешуге  араласумен  бірге  оқушылардың 
психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы 
тиіс. 
Қазіргі  таңда  қоғамның  салауаттылығы  маңызды  сипатқа  ие.  Бҥгінгі  болашақ  мҧғалімді  дайындауда 
олардың салауатты  ӛмір  сҥру  мен  денсаулық,  дене  мәдениеттерін  ӛздері  игермей тҧрып,  оларды  білімді, 
білікті маман ретінде қалыптастыру мҥмкін емес. Себебі әр болашақ маманның денсаулығы жеке байлық 
қана  емес,  ол  сондай-ақ  халқымыздың  білім  және  экономикалық  қуатының  ӛсуі  ҥшін  де  қажетті 
шарттарының  бірі.  Соның  ішінде  денсаулықтың  басты  шарты-мәдени  орта,  салауатты  ӛмір  салты. 
Президентіміз  Н.Ә.  Назарбаев  «Қазақстан  -  2030»  стратегиялық  бағдарламасында  «Салауатты  әрі 
гҥлденген  экономика  қҧрмайынша,  біз  қуатты  мемлекет  пен  қарулы  кҥштер  қҧра  алмаймыз, 
демографиялық,  экономикалық  және  әлеуметтік  міндеттерді  шеше  алмаймыз,  әрбір  адамның  жеке 
басының 
қадір-қасиеті 
мен 
әл-ауқатын 
арттыра 
алмаймыз»,- 
деген 
болатын. 
Білім  беру  жҥйесінің  маңызды  міндеттерінің  бірі  –  дене  тәрбиесі  арқылы  салауатты  ӛмір  салтын 
қалыптастыру  мәселесі.  Соған  байланысты  кӛптеген  қҧжаттар  бар,  мәселен:  Қазақстан  Республикасы 
Президентінің  1998  ж  18  мамырдағы  «Халық  денсаулығы»  атты  мемлекеттік  бағдарламасы,  Қазақстан 
Республикасының ҥздіксіз білім беру жҥйесінде «Салауаттану-денсаулықты сақтау» бағдарламалары. Бҧл 
қҧжаттардағы негізгі  мәселенің  бірі  –дене  тәрбиесі  арқылы салауатты  ӛмір  салтын  қалыптастыру,  жастар 
тәрбиесі. Сондықтан да болашақ мҧғалімдерге қойылатын жаңаша талаптар  мен ӛзгерістер туындап отыр. 
Бҧған  себеп  қазіргі  кезде  жеке  тҧлғаның  қоғамдық  және  әлеуметтік  мәні  дене  тәрбиесі  мҧғалімінің 
назарынан тыс  қалмауы  қажет.  Дене  тәрбиесі  сабағындағы  сауықтыру,  білімдік, тәрбиелік міндеттерімен 
қатар,  педагог  кәсіби  жҧмысын  атқарып  қоймай,  оқушылардың  рухани  жеке  тҧлғасын  қалыптастыруды 
жҥзеге  асыруы  керек.  Дене  тәрбиесін,  жаңа  технология  мен  озат  тәжірибені  ҧлттық  және  жалпы 
адамзаттық  қҧндылық  қағидаларымен  сабақтастыра  зерттеу  –  бҥгінгі  кҥн  талабынан  туындап  отырған 
педагогика  ғылымының  міндеттерінің  бірі.  Дене  тәрбиесінің  мәнін  бҥгінгі  жаңа  заман  талабына  сәйкес 
қарастыру  –  бҧл  адамды  ӛзі  ӛмір  сҥрген  ортаның  жемісі  ғана  емес,  сол  ортадағы  дене  мәдениеті, 
адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен кӛрінетін субъект деп танылуымен айқындалады.  
Қоғамның  елеулі  ӛзгерістерге  тҥсуі,  адамның  мақсат-мҧраттарына,  тҧрмыс-тіршілігі  мен  мінез-
қҧлқына,  сондай-ақ  ӛзінің  жеке  басына  да  субъект  ретінде  ӛзгеріс  енгізуде.  Оның  ҥстіне  қоғамдағы 
салауаттылық,  дене  мәдениеті  мен  рухани  қҧндылықтардың  табиғаты,  мәні,  шығу  тегі  және  атқаратын 
қызметтері  туралы  жан-жақты  зерттеу,  студенттердің  дене  тәрбиесін  салауаттылық  дене  мәдениеті 
мәселесімен байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың ӛзектілігін айқындай тҥседі.  
Осы  айтылған  теориялық  жҧмыстардың  қҧндылығы  мынада:  болашақ  дене  шынықтыру 
оқытушыларының  «Телекоммуникация  желісі  кӛмегімен  дене  шынықтыру  пәнінің    негіздері»  курсын 
оқытудың  қажеттілігі  негізделіп  телекоммуникация  желілерін  оқыту  ҥрдісіндегі  ерешекшіліктері 
айқындалды.  Дене  шынықтыру  пәнінің  тәжірибелік  мәні  курсының  бағдарламасы  курстың  мазмуны, 
педагогикалық  және  бағдарламалық  қҧралдары:  оқу  әдістемелік  материалдары,  тапсырмалар  жҥйесі 
дайындалды.  Қҧрастырылған  әдістемені  студенттерге  практикалық  білім  беруде  қолдана  отырып 
телекоммуникация  желілері  негіздерін  жеке  іс-әрекеттік  жолдарымен  игеруде,  жетілдіруде  қолдануға 
болады. Әрі қарай студенттерге білім беру қосымша мазмҧндық және технологиялық қҧралдары іске қоса 
отырып,  ӛз  мҥмкіндігін  кеңейтуге,  телекоммуникация  желілері  арқылы  оқыту  әдістемелік  жҥйенің 
қосымша  жолдарын  кеңейтуді  іске  асыруға  мҥмкіндік  береді.  Талдау,  жалпы  білім  беру  мектептерінде 
оқу-тәрбие ҥдерісін ҧйымдастыру мен басқаруға 
білім беру мен спорттық мекемелерге тән қҧрылымдар - мақсат, жалпы және арнайы (арнайылық) 
міндеттер, әдістер мен қағидалар, оқу кеңістігінде жҥзеге асатын, нақты бағыттылығы бар, оқу 
материалының теориялық және тәжірибелік мазмҧны кіретінін кӛрсетті. Оқушы-спортшының осы 
білім беру кеңістігіндегі таңдаған жолының басы, мектептегі оқу мерзіміндегі бастапқы кезеңнің 
де нақты қҧрылымы немесе мазмҧны болады. 
Дене тәрбиесі сабағында оқытудың дәстҥрлі емес қҧралдарын қолдану барсында 
оқушылардың дене тәрбиесін дамыту технологияларын жетілдіруге; дене тәрбиесі сабақтарында 
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге, дене тәрбиесі арқылы жеке тҧлғаның 
психофизиологиясын ӛзгеруге: ӛзін-ӛзі реттеуін қалыптастыру; дене тәрбиесі сабақтарын 
пәнаралық байланыс арқылы жетілдіру; дене қабілетін рухани қҧндылықтар арқылы дамыту; 
релаксация арқылы жеке тҧлғаның психофизиологиялық қабілеттерін дамыту; психикалық қуат 

мҥмкіндіктері мен дене тәрбиесін сабақтастырып дамытуға т.б. қол жеткізуге болады.  
Организмнің  қорғаныш  қабілетін  жоғарылатуға  жағдай  жасайтын  тәртіптер  және  организмге  зиянын 
тигізетін  әдеттерге  қарсы  тәртіптер  -  гигиеналық  дҧрыс  тәртіп  болып  саналады.  Организмнің  қорғаныш 
қабілетін  жоғарылатуға  әр  тҥрлі  іс-әрекеттер  мен  демалысты  дҧрыс  пайдалану,  рационалды  тамақтану, 
жақсы  қимыл-қозғалыс  белсенділігі,  денешынықтыру,  шынығу,  жеке  бас  гигиенасын  сақтау,  ӛзінің 
денсаулық жағдайына ерекше кӛңіл бӛлу, жақсы экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді. 
 
Пайдаланған әдебиеттер: 
1
 
Особенности физического развития и двигательной дееспособности учащихся. //Вестник. № 3. – 
Каракалпакстан, 2001. - С. 114-115. 
2
 
 Мектеп  оқушыларының  дене  қҧрылысының  тҥрлерін  ҥйрету  мәселелері.  //Қарақалпақстан 
мҧғалімі. № 1,2. - Нҥкіс, 2001. – Б. 57-60. 
3
 
 Характеристика  структуры  двигательной  дееспособности  учащихся.  Вестник.  №3,4  - 
Каракалпакстан, 2003. – С. 162-163. 
4
 
 Жоғары  сынып  оқушыларының  жеңіл  атлетика  бойынша  іс-әрекет  қабілетін  кҥшейту  әдістері. 
//Педагогикалық ғылыми-әдістемелік журнал. № 3. – Ташкент, 2003. – Б. 77-78. 
5
 
 Особенности  физического  развития  детей  среднего  школьного  возраста.  //Бастауыш  мектеп. № 
8. –Алматы, 2004. – С. 25-28. 
6
 
Дене тәрбиесі ерекшеліктері. //Қазақстан мектебі. № 10. – Алматы, 2004. – Б. 33. 
 
Аннотация. В статье полностью рассматривается о упорядоченности повышения способности 
защиты организма и привычки приносящий вред для организма. 
Annotation.  Fully  considered  in  the  article  about  ordering  enhance  the  ability  of  the  organism  and 
protection habits bringing harm to the body. 
 
 
 
 
374:159.9 
А32 
ЖАСӚСПІРІМ ШАҚТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҒАЛАМТОРҒА ТӘУЕЛДІЛІКТІҢ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ 
 
Айтенова Э.А., Аскарбек А.Қ. 
Тараз мемлекеттік педагогкалық институты, Тараз қ. 
 
Қазақстан  Республикасының тәуелсіз  мемлекет  мәртебесіне  ие  болуы,  білім  беру  және  мемлекеттік 
жастар  саясаты  туралы  заңдардың  қабылдануы  жастар  тәрбиесі  мәселесіне  жаңаша  ойлаумен  қарауды 
талап етеді. Елбасы ӛз сӛзінде: «Еліміздің ертеңі бҥгінгі жас ҧрпақтың қолында, болашақты білімді ҧрпақ 
айқындайды,  ал  жас  ҧрпақтың  тағдыры  ҧстаз  қолында»  деп  атап  кӛрсетті.  Қазіргі  таңдағы  мақсатымыз 
жаңа кезеңде жас ҧрпақты тәрбиелеудегі актуалды мәселелерді тиімді шешілуін ҧйымдастыру [1]. 
Жасӛспірімдік  жас  –  адам  ӛміріндегі  жеткіншектікпен  ересектіктің  арасындағы  период.  Жастың 
биохимиялық,  физиологиялық  және  морфологиялық  мәселелері  бойынша  жҧмыс  жасайтын  мамандардың 
қабылдауымен  жасӛспірімдік  жас  ҧл  балалар  ҥшін  17-21  жас,  қыз  балалар  ҥщін  16-20  жас  аралығы 
белгіленді [2]. 
Жасӛспірімдік  жасты  зерттеу  XIX-ғасырдың  аяғынан  басталған,  ол  кезде  алғашында  қоғамның 
жоғарғы  қабатындағы  жасӛспірімдер  ӛкілдері  зерттелген.  Нәтижесінде  XIX-ғасырдың  аяғы  мен  XX-
ғасырдың  басында  ішкі  кризистің  периоды  болып  табылатын  жасӛспірімділіктің  романтикалық  моделі 
алға  шықты,  оған  сезімдердің  оянуын  да  жатқызуымызға  болады.  XX-ғасырдың  20-шы  жылдарынан 
бастап  жағдай  бірден  ӛзгерді:  Э.  Шпрангердің,  М.М.Рубинштейннің,  М.Мидтің,  Л.С.Выготскийдің 
еңбектерінен  кейін,  Б.Заззо  этномәдениеттік  және  әлеуметтік-мәдени  айырмашылықтарды  қарастырды 
және жасӛспірімдік жастағы компьютерге әуестікті зерттеу маңызды мәселелердің біріне айналды. 
Қазір  адамдар  қызмет  орнында  да,  ҥйде  де  компьютермен  жҧмыс  істей  береді.  Оның  ӛмірімізге, 
кеңінен  енгені  соншалықты,  бала  біткен  ойыншықпен  емес,  компьютермен  ойнап,  ӛзінің  ӛміртанымын 
ғаламтордағы желі ішінде қалыптастырады. 
Ғаламтор  аудиториясы  әрдайым  ӛсіп  бара  жатқандықтан,  ғаламтордың  қоғамға  әсер  ететіндігін 
жоққа  шығару  мҥмкін  емес.  Ғаламтор  тек  қана  ақпарат  кӛзі  ғана  емес,  сондай-ақ  адамдар 
коммуникациясының ҥлкен зонасы. Ғаламтортегі қарым-қатынастың ӛзіндік спецификалық ерекшеліктері 
болады.  Бҥкіл  әлемдік  желінің  әртҥрлі  мҥмкіндіктері  пайдалану  адмның  психикалық  қызметіндегі 
қҧрылымдық  және  функционалдық  ӛзгерістерге  әкеледі.  Желідегі  қарым-қатынас  ерекшелігі  екі  түрлі 

феномен  тудырады:  біріншіден,  ғаламтор  виртуалды  тҧлғаны  жасау  мҥмкіндігі  пайда  болды;  екіншіден, 
реалды  қарым-қатынастың  виртуалды  қарым-қатынастан  айырмашылығының  бар  болуына  байланысты 
ғаламтор-тәуелділігігіне  жол  ашылады.  Біздің  болжауымызша,  ғаламтор-тәуелділік  тҧтынушы 
тҧлғасының психологиялық  мәдениетінің тӛмен  деңгейінің  индикаторы  болып табылады.  Ал  ғаламторды 
танымның  қҧралы  және  байланысты  ҥзбеуге  мҥмкіндік  беретін  қҧрал  ретінде  қабылдау  тҧлғаның 
психологиялық есею, жетілудің кепілі деп санауға болады. 
Ғаламтор  –  технологияларды  дамыту  туралы  сҧрақтар  алғашында  желіні  утилитарлы  контексті 
негізінде  ғана  қарастырылғанымен  ол  халықтың  психикалық  саулығы  жағынан  қарастырылуы  тиіс. 
Алдын-ала  сақтандыру  бағдарламаларын,  қалыпқа  келтіру  орталықтарын  және  кӛмек  кӛрсету  топтарын 
жасақтау  қажет.  Зерттеудің  жаңа  облыстарына  кибер-тәуелді  адамдарды  анықтау  мен  олардың  кҥйін 
бағалау  ҥшін  стандартты  диагностикалық  қҧралдарды  дамытуға  енуі керек. Бҧл  болашақта  ғаламтордың 
басқа  тҧрақтанған  әдеттерге  (алкоголизм,  азарттық  ойындар,  сексуалды  комплекстер)  және 
психиатриялық  кҥйлерге  (депрессия,  маниакальды-депрессивті  бҧзылыстар,  зейін  тҧрақтылығының 
тӛмендеуі) алдын алуға септігін тигізеді. 
Ғылыми-зерттеулердің  мәліметтеріне  сҥйене  отырып,  «ғаламтор-тәуелділігі»  диагнозының  негізгі  4 
типін кӛрсетуге болады. Олар адамның  нақты нәрсеге қҧмар екендігін сипаттайды: 

 
виртуалды танысулар; 

 
онлайнды биржалық сауда; 

 
азарттық ойындарға құмарлық; 

 
 компьютерлік ойындарға деген құмарлық [3]. 
Неке, ата-ана мен бала арасындағы қатынас, жақын достық та ғаламтордың қҧрбандары. Компьютер 
компаниясындағы  уақыт  реалды  адамдармен  ӛткізген  уақыттан  асып  кетеді.  Алғашында  тәуелділік 
әдеттегі  істер  –  кір  жуу,  газон  қырқу,  магазин  аралаумен  емес,  ал  компьютердің  алдында  отырудан 
кӛрінеді. Бала жайындағы қамқорлық кҥнделікті жҧмыстар сияқты жайдан жай қалады. Мысалы, анасы ӛз 
баласын  сабақтан  кейін  мектептен  алып,  оған  тҥскі  асын  беріп  ҧйықтатуды  ҧмытып  кетіпті,  бҧл  уақыт 
бойы ғаламторда отырыпты [4]. 
Телекоммуникация  және  IT  саласында  зерттеумен  айналысатын  ICT-Marketing  тәуелсіз 
компаниясының  мәліметінше,  ӛткен  жылдың  аяғында  Қазақстандағы  интернет  тҧтынушылардың  ҧзын 
саны  3,16  миллионға  жетіпті.  Яғни,  халқымыздың  20  пайызға  жуығының  интернетке  шығуға  мҥмкіндігі 
бар.  «2010  жылы  Қазақстандағы  интернет  желісін  пайдаланушылардың  саны  3,5  миллион  адамға  дейін 
ӛседі», - деген Елбасының сӛзі де есімізде. Әйтсе де, бҧл кӛрсеткіш Ресейлік Mail.Ru бағдарламасын, оның 
ішінде М-агент жылдам хабар алмасу қызметін пайдаланушыларға қатысты емес [5]. 
Ғаламтор-тәуелділік  феноменін  психологиялық  зерттеудің  негізін  қалаушы  екі  американдық: 
клиникалық  психолог  Кимберли  Янг  және  психиатр  И.Гольдберг.  К.Янг  1994  жылы  ғаламтор-
тәуелділікті  анықтайтын  арнайы  сҧрақша  дайындап,  оны  веб-сайтта  орналастырды.  Нәтижесінде  500 
анкета  толтырылып,  оның  400-ін  аддиктілер  толтырған.  Ӛткен  ғасырдың  90-шы  жылдардың  ортасында 
тәуелділік  қҧбылысын  анықтау  ҥшін  И.Гольдерг  (1996)  «ғаламтор-аддикция»  терминін  және тәуелділікті 
анықтауға кӛмектесетін диагностикалық критерийлер жиынтығын ҧсынды. 
1998  мәліметтерінде  М.Орзак   ғаламтор-тәуелділікке  тән  келесідей  психологиялық  және 
физиологиялық симптомдары бӛліп кӛрсетілген: 
Психологиялық симптомдар: 
 
кӛтеріңкі кӛңіл-кҥй және компьютердің алдындағы эйфория сезімі; 
 
тоқтаудың мҥмкін еместігі; 
 
компьютер алдында ӛткізілетін уақыт кӛлемінің артуы; 
 
жанҧя және жолдастарын елемеу;  
 
компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, мӛлшерден тыс қозу; 
 
ӛз қызметі жайлы қызметкерлеріне немесе жанҧя мҥшелеріне жалған айту; 
 
жҧмыс немесе оқудағы проблемалар. 
Физиологиялық симптомдар: 

 
карпальды  канал  синдромы  (бҧлшықеттің  ҧзақ  кҥйзеліске  ҧшырау  мен  байланысты  қолдың 
жҥйкелік жолдарының туннельдік жолдарының зақымдануы); 

 
кӛз сҧйық затының қҧрғауы; 

 
бас ауруы; 

 
омыртқа ауруы; 

 
уақытында тамақтанбау; 

 
жеке гигиенаны сақтамау; 

 
ҧйқының бҧзылуы 
[6]
. 
К.Янг  (Young,  1998)  зерттеулеріне  сәйкес  қауіпті  белгілерге  (ғаламтор-тәуелділігінің  нышандары) 
мыналар жатқызылады: 

 
электрондық поштаны тексеруге деген бағыттылық; 
 
келесі он-лайн сеансына алаңдаушылық; 
 
он-лайн уақытын арттыру; 
 
итернетке тӛленетін ақшаның артуы. 
Ғаламтор-аддикция  қҧбылысы  әртҥрлі  әрекет-қылықтық  тәуелділіктердің  қосындысынан  тҧрады 
(жҧмыс  істеу,  қарым-қатынас,  ойындық  қажеттілік). Компьютер  мҧнда  тәуелділік  обьектісі  емес,  ал  оны 
жҥзеге асырушы қҧрал болып табылады. Компьютердің бала зиятына ізгі ықпал ететіні туралы жарнамаға 
сене  отырып,  біз  компьютерге  тәуелді  жасӛспірімдер  ҧрпағына  ие  болдық. Әрбір  тӛртінші  пайдаланушы 
компьютердің  жанында  аптасына  20  сағаттан  аса  уақытын  ӛткізеді.  Мҧнымен  бірге  Психиатрлардың 
америкалық  ассоциациясының  мәліметтері  бойынша  кҥніне  компьютерде  екі  сағаттан  аса  уақыт  ойнау 
компьютерлік тәуелділік деп танылады.  
Ғаламтор-тәуелділігінің  себептерін талдау  ғаламторға тәуелді  адамдардың  кӛпшілігі  желіге  қарым-
қатынас  ҥшін  келетінін  анықтады.  Бҧл  осы  топ  адамдарының  ғаламтордағы  қарым-қатынастың 
компенсаторлық сипаты жайлы мәлімдейді. 
Тәуелділік  психологиясының  (немесе  аддиктологияның)  тәуелділіктердің  (аддикцияның)  іс-
әрекеттік формаларын бӛліп алуға тырысумен байланысты қазіргі заманғы проблемалары қарастырылады. 
Талдау  қазіргі  кезде  белсенді  тҥрде  талқыланып  жҥрген  және  проблемалық  интернетке-тәуелділік 
мәселесіне байланысты жҥргізіледі.  
Эксперттер  болса,  кҥніне  бір  сағаттан  артық  компьютерлік  ойын  ойнаумен  ӛткізетін  жеті  жасқа 
дейінгі  баланың  бейсанасында  доминанта  бекітіліп  қалуы  мҥмкін  деген  мҥмкіндігін  жоққа  шығара 
алмайды.  Одан  есею  процесі  барысында  арылу  ӛте  қиын  болып  табылады,  ал  компьютерлік  ойынмен 
ҧқсас  жағдайға  тҥскенде  жасӛспірім  қылмыс  (оның  ішіне  «ауыр»  тҥрі  де  кіреді)  жасауға  да  бет  бҧрады. 
Жағдайды қиындататын тағы  бір  факт,  жасӛспірім компьютер  экранында  ҥнемі қатыгез  сценаларды  кӛре 
отырып, қорқынышты нәрсені кӛргенде қорқып, бӛтенге эмпатиялық қабілет кӛрсете алмайды. 
Жасӛспірімдік  шақтағы  хакерлік  формадағы  ғаламтор  тәуелділігі  шектеулі  масштабта  таралса  да 
(бҧл ең алдымен олардағы кәсіби дайындықтың болмауымен байланысты), алайда ғаламтор тәуелділігінің 
қалыптасуына апаратын мҧндай қызмет оларды потенциалды қызықтырады. ғаламтор тәуелділігіне тҥскен 
жасӛспірімдердің әрекет  қылығымен  байланысты  жағдайлардың  ерекшеліктеріне  тыйым салу  шараларын 
жатқызуға  болады:  бір  жағынан  бҧл  балада  қызулықпен  жоғары  агрессияны  тудырса,  екінші  жағынан  – 
«балалық» ренжу, суицидке де әкелуі мҥмкін. 
 

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: