Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы

61 
 
       К  каким  словарям  мы  на  уроках  русского  языка  и  литературы  обращаемся  чаще 
всего? В каких случаях они приходят нам на помощь? 
      Школьный  орфографический  словарь  –  необходимый  инструмент  для  работы  на 
каждом  уроке  русского  языка.  С  2  класса  начинаем  систематическое  его  использование. 
Орфографическая зоркость, наблюдательность, запоминание формы слова, самоанализ – вот 
результаты такой работы. Пользоваться словарем, мне кажется, можно разрешать во время 
любой классной работы (диктантов, изложений, сочинений). Умение пользоваться словарем 
– это уже показатель степени орфографической успешности. 
Приведу примеры заданий, которые могут быть даны учащимся. 
1.  Используя  словарь,  выберите  10  трудных  в  орфографическом  отношении  слов  и 
расположите  их  в  строгом  алфавитном  порядке.  Экспедиция,  терраса,  оппозиция, 
иллюминация, транспарант, пессимизм, документ, агрессор, бюллетень, компрометировать, 
привилегия, авантюра, симметрия. 
2.  Игра  «Эстафета».  Напиши  правильно.  Стюарде…а,  гри  …аса,  инте…игенция, 
а…ликация, су…огат, а…улировать, ко…ерсант. 
3. Выпишите из словаря 10 слов с приставками пре- и при- , в которых можно четко 
разграничить значения этих приставок. 
4. Выпишите из словаря 10 наречий с приставкой по -, которые пишутся через дефис. 
(по-видимому, по-волчьи, по-русски) 
    Разумеется, орфографический словарь нужен всем, чтобы не допустить произвола в 
написании слов, в особенности в тех случаях, когда написание не подчиняется правилам, а 
определяется словарем. В результате частого обращения к словарю у учащихся тренируется 
зрительная память. 
    Определить  значение  любого  слова  нам  помогает  толковый  словарь.  Пользуясь 
толковым  словарем  («Словарь  русского  языка»  С.И.Ожегова,  четырехтомный  «Толковый 
словарь  живого  великорусского  языка»  В.И.Даля,  «Школьный  толковый  словарь  русского 
языка» под редакцией М.С. Лапатухина и других), ученики могут узнать, как пишется и как 
произносится  интересующее  его  слово,  каковы  его  фонетические  и  морфологические 
признаки,  какие  грамматические  формы  ему  свойственны,  какие  части  речи  от  него 
образуются. 
Рассмотрим  примеры,  позволяющие  наглядно  представить  построение  словарных 
статьи. 
Милосердие – я, ср. Готовность помочь кому – нибудь, или простить кого – нибудь из 
сострадания, человеколюбия. 
Проявить милосердие. 
Нравственность  –  и,  ж.  Правила,  определяющие  поведение;  духовные  и  душевные 
качества,  необходимые  человеку  в  обществе,  а  также  выполнение  всех  этих  правил, 
поведение. 
Высокая нравственность. // прил. нравственный, -ая, -ое. 
Особо  следует  отметить,  что  школьный  толковый  словарь  ценен  не  только  как 
справочник, но и как учебное пособие по русскому языку и литературе. Приведу несколько 
примеров возможных заданий. 
1. Используя  толковый  словарь,  выпишите  значения  слов  «патриот»,  «милосердие», 
«нравственность». 
2. Игра «Эрудит». Раскрой значение выделенных слов.                                       
     Как музыка звучат сейчас полузабытые слова – милосердие, покаяние, достоинство, 
совесть. (В.Г. Костомаров). 
3.  Диктант «Угадай словечко!» 
Учитель дает толкование, дети записывают само слово. 
4. Лексический диктант. Учитель диктует слова, а ученики должны дать толкование. 
Кроме  толкового  и  орфографического  словаря,  нам  необходим  на  уроках  также  и 
словообразовательный  словарь.  В  «Школьном  словообразовательном  словаре  русского 
языка»  А.Н.  Тихонова  слова  размещены  по  гнездам.  В  необходимых  случаях  приводятся 
грамматические сведения о словах. 
На  нескольких  примерах  покажем,  каким  образом,  используя  словарь  А.Н.Тихонова, 
можно выработать у учеников навык подбора однокоренных слов. 

62 
 
1. Выясните  по  словарю,  какой  морфемой  является  конечный  –  ий  в  прилагательных 
лисий, синий, свежий.                                                                     
(лис - ий, син – ий, свеж - ий ) 
2.      Выясните по словарю, какие приставочные глаголы можно образовать от глагола 
писать. 
3.От глагола жить образуйте три словарных гнезда. Правильность выполнения задания 
проверьте по словообразовательному словарю. 
Учащиеся сталкиваются с трудностями, а это заставляет их думать, анализировать. 
Опыт показывает, что необходимы на уроках русского языка  орфоэпические словари 
(«Орфоэпический  словарь  русского  языка»  под  редакцией  Р.И.  Аванесова,  «Русское 
литературное  произношение  и  ударение»  под  редакцией  Р.И.Аванесова  и  С.И.  Ожегова, 
«Словарь ударений русского языка» Р.В. Крыловой и другие). 
Для выработки и закрепления орфоэпических навыков у учащихся можно предложить 
такие задания. 
1.         Игра  «Диктор».  Расставь  ударения,  произнеси  правильно.  Диспансер,  хаос, 
партер, договор, тефтели… . 
2.      Орфоэпический диктант: правильное произнесение записанных на доске слов. 
 Отмечу,  что  набор  слов  с  трудным  произношением  не  очень  велик,  поэтому  он  не 
меняется  из  урока  в  урок,  и  многократное  повторение  обеспечивает  хорошее  усвоение 
произносительных норм. 
Известно,  что  в  словах  иноязычного  происхождения  (кофе,  алое,  такси  …)  учащиеся 
часто ошибочно определяют род. И здесь может помочь «Школьный словарь иностранных 
слов»  В.В.  Одинцова,  Г.П.  Смолицкой  и  других.  Он  предназначен  для  учащихся  старших 
классов.  В  него  включены  наиболее  распространенные  заимствования.  Эти  слова  можно 
услышать по радио и телевидению, встретить в произведениях художественной литературы, 
которые изучаются в школе. 
Рекомендуемые задания. 
1. Игра «Определи словарь!»                                                                                     
 «Мама  предложила  мне  биточки,  фрикадельки,  винегрет,  чай,  какао.  Но  я  съел 
бутерброд, торт и выпил чашку кофе с сахаром». 
2 Найдите  в  словаре  следующие  заимствования  и  обратите  внимание  на  их 
произношение: музей, турне, детектив, декада … . 
3. Определите по словарю род существительных: ранчо, импресарио, алиби, жюри … . 
Большую  помощь  учащимся  в  овладении  богатством  русского  языка  могут  оказать 
«Школьный словарь синонимов русского языка» , «Школьный словарь антонимов русского 
языка» М.Р. Львова,  «Школьный фразеологический словарь русского языка» В.П. Жукова. 
Умение  пользоваться  этими  словарями  формирует  у  учащихся  стремление  к 
самообразованию, воспитывает у них стремление употреблять слова в точном соответствии 
с их значением и стилистической характеристикой. 
Возможны такие виды упражнений: 
1. Игра «Кто быстрее?» 
Выпишите  из  словаря  синонимы  к  словам  доброта,  совесть,  любовь,  авторитет  и 
другие. 
2. Образуйте  синонимический  ряд  к  слову  милосердие.  После  выполнения  задания 
обратитесь  к  словарю,  чтобы  самостоятельно  проверить  себя,  свой  активный  словарный 
запас. 
3. Игра  «Кто  больше?»  Приведите  примеры,  когда  антонимы  входят  в  заглавие 
произведений. 
4. Спишите  отрывки  из  различных  художественных  произведений  и  подчеркните 
антонимы. 
Ты богат, я очень беден. 
Ты прозаик – я поэт. 
(А.С. Пушкин.) 
5. В  следующих  поэтических  строчках  выделите  фразеологизмы,  объяснив  их 
значение. Проверьте правильность своих ответов по словарю. 
Его почуя, конь дорожный 
Храпит – и путник осторожный 

63 
 
Несется в гору во весь дух… 
(А.С. Пушкин. «Евгений Онегин».)         
Видал он виды всякие, 
Изъездил всю губернию 
И вдоль и поперек. 
(Н.А. Некрасов. «Кому на Руси жить хорошо?») 
  
6. Назовите  фразеологизмы,  имеющие  в  своем  составе  наименования  частей 
человеческого тела (голова, глаза, нос, ноги). 
Голова – морочить голову, … 
Ноги – уносить ноги, … 
Глаза – мозолить глаза, … 
Нос – задирать нос, … 
      Можно  вести  учащимся  личные  тематические  словари.  Это  небольшая  записная 
книжечка,  которую  удобно  хранить  в  учебнике,  значит,  она  всегда  будет  под  рукой. 
Использование такой книжечки приводит словарную работу в какую – то систему. 
   Слова можно давать на уроках по темам: литература , театр, искусство, наука, спорт 
… 
Литература: эссе, пьеса, диалог, рецензия, прототип, эпилог … 
Наука: доцент, приоритет, диплом, стипендия, кандидат, деканат … 
      Сначала  учащиеся  пишут  словарный  диктант,  затем  идет  объяснение  значений 
новых слов (и по словарю!) , дальше ученики записывают их в свои словари, придумывают с 
ними предложения. Так новые слова входят в сознание учащихся. 
К.Д. Ушинский писал, что ―дитя, которое не привыкло вникать в смысл слова, темно 
понимает  или  вовсе  не  понимает  его  настоящего  значения,  всегда  будет  страдать  от  этого 
коренного недостатка при изучении всякого другого предмета‖. 
Именно  поэтому  так  много  внимания  уделяется  формированию  потребности  и 
использования  справочной  литературы.  Важно  помнить,  что  тщательно  спланированная  и 
хорошо  организованная  словарная  работа  помогает  обогащать  словарный  запас  учащихся, 
вырабатывать  орфографическую  грамотность,  развивать  речь  школьников,  а  в  целом 
способствует  повышению  языковой  культуры,  формированию  у  ребѐнка  внимания, 
уважения и любви к родному языку. Поэтому словарная работа должна присутствовать на 
каждом уроке, являясь основным моментом в его структуре. 
А интуиция учителю подскажет, на каком этапе урока и сколько времени (не менее 5 – 
7  минут)  отводить  словарной  работе.  Только  такое  обучение  может  дать  положительные 
результаты. 
Я считаю, что благодаря систематической словарной работе на уроках русского языка 
у моих учащихся возрос интерес к словарной работе и к русскому языку в целом. Они любят 
и умеют работать со словарями и справочной литературой. 
      
 Использованная литература: 
          1.  А.А.  Косолапкова.  Обобщающий  урок  «В  гостях  у  словарей».  –  Русский  язык  в 
школе, 1992,№ 2, с.19-21. 
Т.М. Кашкарова. Словарная работа на уроках русского языка. - Русский язык в школе, 
1991,№ 2, с.41-44. 
2.  В.В.  Рогозинский.  Орфографическая  зоркость.  -  Русский  язык  и  литература  в 
средних учебных заведениях УССР, 1991,№ 5. с.49-50. 
3.  З.А.  Потиха,  Д.Э.  Розенталь.  Лигвинстические словари  и  работа  с  ними  в  школе.  – 
Москва: «Просвещение» , 1987. 
 
Аннотация.  Орыс  тілі  сабақтарында  оқушылардың  сҿздікпен  жұмыс  істеуі    тілдің 
дамытуы мен сҿздік қордың  байытудың бірден бір жолы. 
Annotation.  One  of  the  ways  of  enriching  vocabulary  of  the  language  functioning  and 
development of pupils at lessons of Russian language with a dictionary. 
 
 
 

64 
 
ӘОЖ: Ж81 
 
Б. МОМЫШҦЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПАТРИОТИЗМ МӘСЕЛЕСІ 
 
Жҧмахан Ж.Б. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
 
Қазақстан  Республикасы  ҿзінің  тҽуелсіз  мемлекет  бола  алатындығын  бүкіл 
ҽлемге  дҽлелдеді.  Енді  басты  міндет  –  осы  мемлекетіміздің  ҿркендеп  ҿсуі,  халықтың 
ҽлеуметтік,  экономикалық  жағдайын  кҿтеру.  Қазақстанды  «Отаным»  деп  атаған  ҽрбір 
азаматтың  осыған  ҿз  ҽлінше  үлес  қосуы  –  бұның  басты  шарттарының  бірі.  Жастарға 
патриоттық  тҽрбие  берудің  бағдарлы  идеяларын  Елбасы  Н.Ҽ.Назарбаевтың  «Қазақстан  – 
2030» Қазақстан халқына Жолдауының «Қазақстан мұраты» деп аталатын бҿлімінен кҿруге 
болады.  Мұнда:  «...біздің  бабаларымыз  мен  немерелеріміз...  бабаларының  игі  дҽстүрін 
сақтай  отырып,  қазіргі  заманғы  нарықтық  экономика  жағдайында  жұмыс  істеуге  даяр 
болады.  Олар  бейбіт,  абат,  жылдам  ҿркендеу  үстіндегі  күллі  ҽлемге  ҽйгілі  ҽрі  сыйлы  ҿз 
елінің  патриоттары  болады»,  -  деп  үміт  артылады.  Отанымыздың  территориясының 
бүтіндігін  сақтау,  халықтың  тыныштығын  алатын  лаңкестерге  қарсы  ұйымшылдықпен 
күрес,  мемлекетімізге  қауіп  тҿндіретін  кез-келген  сыртқы  жҽне  ішкі  күштерге  қарсы 
тұрудың  ҿзі  жастарды  Отаншылдық  рухта  тҽрбиелеу  міндетін  жүктейді.  Осыған  орай, 
патриоттық,  ұлтжандылық  тҽрбие  мҽселесі  –  адамзат  тарихының  ҿн  бойында  ұрпақтан-
ұрпаққа  жалғасып  келе  жатқан  ұлы  мақсат  болғандықтан,  ҿскелең  ұрпақ  бойында  Отанға 
деген  сүйіспеншілік  қасиетін  дамыту  кҿкейкесті  мҽселе  болып  отыр.Қазақстан 
Республикасы  «Білім  туралы»  заңында  «Білім  беру  жүйесінің  міндеттері:  ...азаматтық  пен 
ұлтжандылық,  ҿз  Отаны  –  Қазақстан  Республикасына  сүйіспеншілікке,  мемлекеттік 
рҽміздерді құрметтеуге, халық дҽстүрлерін қастерлеуге тҽрбиелеу» десе, орта білімді дамыту 
тұжырымдамасында «тҽрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм, азаматтық, ізгілікті 
интернационализм  негізінде  құру»  керек  екендігі  кҿрсетілген.  Алайда,  бүгінгі  нарықтық 
экономика  жағдайындағы  патриотизмның  сипаты  қандай  болмақ?  Кеңес  Одағы  кезінде 
мектеп  оқушыларын  тҽрбиелеудің  арқауы  болған  «социалистік  патриотизм»  ұғымы  сол 
идеологиясымен  бірге  құрдымға  кетті.  Ал  оның  орнына  бүгінгі  қоғам  талаптарын 
қанағаттандыратын, ҿсіп келе жатқан жас буындарды тҽрбиелеуде ұстанатын бағыт-бағдар 
мен патриотизмнің тұғырнамасы ҽлі толық айқындала қойған жоқ.  
Ата-бабамыздың  тҽрбиеге  ҿте  үлкен  жауапкершілікпен  қарағаны  баршамызға  аян. 
Ҿткен  тарихымызға  кҿз  жүгіртіп  қарасақ,  қазақ  халқындағы  небір  шешен,  ақын,  жыршы, 
зергер, сҽулетші, қара қылды қақ жарған билер мен қазылардың атадан балаға мирас болған 
тҽлімін  кҿреміз.Қазақ  халқының  біртуар  ұлдары  Ш.Уалиханов,  Ы.Алтынсарин, 
А.Құнанбаев,  А.Байтұрсынов,  М.Жұмабаев,  Ж.Аймауытов,  Ш.Құдайбердиев,  М.Дулатов, 
М.Шоқай,  Т.Рысқұлов,  С.Сейфуллин,  І.Жансүгіров,  Б.Майлин  т.б.  –  ҿз  ұлтының  нағыз 
патриоттары екендігін сҿзімен де, ісімен де дҽлелдеген ұлы тұлғалар. Олар ұлт азаттығын, 
оның  ҿркениетті  ел  болуын  кҿксеп,  жастарды  елін  сүюге,  ұлтын  қадірлеуге,  Отанын 
қастерлеуге  шақырған.  Майдангер  ақын-жазушылар  Б.Момышұлы,  Ҽ.Нұршайықов, 
Қ.Аманжолов,  Қ.Қайсенов,  Ҽ.Шҽріпов,  Б.Бұлқышев,  М.Ғабдуллин  т.б.  шығармаларында 
патриотизмнің  Ұлы  Отан  соғысындағы  ҿшпес  үлгілерін  жастарға  ҿнеге  етіп  бір  кҿрсетсе, 
екінші  бір  жақтан  «патриотизм»  ұғымының  мҽні  мен  мазмұнын  ҿрелі  ой-толғауларында 
жеткізуге ұмтылған. 
Қазақ  халқының  іргелі  атрибуттары  бір  ҿзінің  болмысынан  толық  табылатын 
Бауыржан  Момышұлы  медицина  институтының  студенті,  оқытушы,  экономист,  милиция 
бҿлімінің бастығы, Қазақ ССР Соғыс комиссариатының  қызметкері, армия генералы, соғыс 
ҿнерінің  теоретигі  сияқты  қызметтерде  болып,  ҿз  еліне,  Отанына  адалдығын  кҿрсетті. 
Сұрапыл  соғыстың  алғы  шебінде  оның  ыстық,  суығын    басынан  кешірді.  Жауынгерлердің 
қайнаған ортасында  жүріп, олармен бірге Отан қорғау деген қасиетті борышты орындауда 
ұлтжандылықтың,  ұлттық  мақтаныштың  шын  мҽнінде  не  екендігін  іс  жүзінде  кҿрсетті, 
дҽлелдеді.  Соғыс  ҿнерінің  майталман  шебері  дҽрежесіне  кҿтеріліп,  оның  стратегиясы  мен 
тактикасының теориясын жасады.Соғыстан кейін бейбіт ҿмірде жазушылықпен айналысып, 
кейінгі  жас  ұрпақты  туған  жерге,  туған  елге  шынайы  берілгендік  рухында  тҽрбиелеуге 
атсалысатын  тамаша  шығармаларды  дүниеге  ҽкелді.Бауыржан  Момышұлының  «ел» 

65 
 
ұғымында  толымды,  жинақы,  тұтас  бейнесі  қалыптасқан.  Ол-соғыста  да,  бейбіт  ҿмірде  де 
адалдықты,  ҽділдікті,  туралық  пен  шыншылдықты  ту  етіп  кҿтерді.  Қулық,  сұмдық, 
екіжүзділік,  жағымпаздық,  жалқаулық,  қорқақтық,  атаққұмарлық,  дүниеқоңыздық  секілді 
пендешіліктерге  жан-тҽнімен  қарсы  тұрды.  Ҿйткені,  құмарлыққа  айналған  жат  ҽдет,  арам 
пиғылдардың  бҽрі  де  түптің  тереңінде  ҽділеттілікке,  адалдыққа  қарсы  ашық  шабуылға 
кҿшетіні, сҿйтіп, айдай ҽлемге ҿз үстемдігін орнатқысы келетіні анық емес пе? Ал  мұндай 
ҽдет-пиғылдарға  арыстандай  ақырып  қарсы  шығу  батыр  болмысқа  тҽн  қасиет.Бауыржан 
атамыздың  тарихи  тұлғасы,  адами  болмысы,    ҿмірге  кҿзқарасы,  қоғами  құбылыстарға,  
кейбір  ірі  тұлғаларға  берген  ҽділ  бағасы  бҽрімізге  айдан  анық.  Оның  барлық 
шығармаларында бұқпасыз,  боямасыз  шындық    жазылған. Оның ҿзі айтпақшы: «Мен ұлы 
жазушы  емеспін,  тек  кҿрген-білгенімді  қағазға  түсіріп  жүрген  қарапайым  пендемін»[7]-
дейді. Алайда оның шығармаларын оқу барысында оның саналы пікір, салиқалы ой айтатын 
керемет  жазушы  екендігіне  кҿзіміз  жетеді.    Оның  татымды  ойлары  мен  ұтымды  сҿздері-
халық  мүддесі  үшін  жаратылғандай.  Сондықтан,  батыр  ұлдың  шығармалары  – 
жастарымызға патриотық тҽрбие беруде таптырмайтын құрал. Егер ұлттық құндылықтарды 
іздеген  адам  болса  –  ол  Бауыржан  шығармаларына  үңілуі  керек.  Себебі,  ұлттың    санасын 
қайта  оятуға  күш  салған    Бауыржан  кітаптары  мҽңгілік  халыққа  қызмет  етеді.    Ал  оның 
бойындағы ұлтжандылық қасиетіне тоқталар болсақ - оның ҿзі ұлы дастан. Тіпті, оның бұл 
қасиетін  ешнҽрсеге  теңгеруге  келмес.  Мысалы,  оның  «Мен  запастағы  полковникпін,  бірақ 
отставтағы азамат емеспін, соңғы демім біткенше халқыма қызмет етемін»[2] - деген сҿзінің 
ҿзі неге тұрады?! Оның бұл  қанатты  сҿздерінен батырлық пен батылдықты,  адалдық пен 
ҽділдікті, ұлтжандылық пен халқына деген ерекше  ықыласын кіршіксіз байқаймыз. 
Бауыржан    Момышұлын    ҽдебиеттің    биік    тұғырына    кҿтерген              шығармасы  – 
«Ұшқан  ұя»  кітабы.  Бұл  кітабы  үшін  ол  Қазақстан    Республикасының    Мемлекеттік  
сыйлығына    ие    болған.  Бауыржан  Момышұлының      «Ұшқан    ұя»    кітабы    нағыз    ұлттық  
шығарма.Педагог-тҽлімгер    ҿткен    ғасырдың    30  жылын    қамтитын  үлкен  еңбек  жазуды 
жоспарлайды.  Алайда    ол    жүзеге  аспаған    «Ҿзі    де,    сҿзі    де      ҿткір,    батыр    Бауыржан  
«Ұшқан  ұя»  сынды  қазақ  халқының  ҿмір  тынысын  кең,  қапысыз  қамтып,  оймақтайдан  
сақталып  ой  түйіп, ҿн  бойына  ҿң  шындық  тұнған  шығарма»   деп, - Ҽ.Қалдыбаев  ағамыз  
дұрыс    баға    берген.«Ұшқан  ұя»  -  Бауыржан  Момышұлының    балалық      шағы    туралы   
жазған  кесек  туындысы.  «Ұшқан  ұя»  сан  қырлы, алуан  бедерлі, айтарлықтай  күрделі  
шығарма.Оны  орыс  тілінен  қазақша  аударған  Тұтқабай   Иманбеков  «Ұшқан  ұя » деп  
атаған. Бауыржанның  бұл еңбегі  алғаш  рет 1956  жылы  орыс тілінде Ресейдің  Калинин   
қаласында    жарық      кҿрді.  Бұл    еңбектің    ұлттық      сипаты  оның    алғашқы    беттерінен-ақ  
аңғарылады. 
Кітап  кейіпкерлері  –  халқымыздың    даңқты    перзенті  Бауыржан    Момышұлының    ет  
жақындары.  Бауыржан    олардың    бір  де    біреуін    бүйрегі      бұрмай,  ҿзді-ҿз    мінез-
қылықтарымен  бедерлейді.«Бауыржанның  ҽжесі  - Қызтумас  ана – қазақ  ҽдебиеті  ҽжелер  
галерреясының   ең  жарқын  да  аяулы  бейнелердің  бірі».  Бұл  адам  бір  үй  емес, бүкіл  
ҽулеттің    қамқор    анасы,  ақылшысы.  Бауыржанның    ҽжесі  –  асқақ    ақылды,  халқымыздың  
ұшан  теңіз  ақыл – ұлағатын  бойына  мол  сіңірген, солардың  бҽрін  немерелерінің  бойына  
дарыта  білген  адам. Ҽжесі  жайында  Бауыржан  Момышұлы:  «Ал  менің  апам  Қызтумас  
маған  ертекті  кҿп айтатын, ҽлди  ҽнді  кҿп  айтатын. Арада неше  заман  ҿтті, Қызтумас  
апамның  сүйегі  ҽлдеқашан  қурап кетті,  ал  ҽлди  үні  құлағымда  тұр: 
Балам  менің  қайда екен ? 
 Қыздарменен   тауда екен. 
 Тауда  неғып  жүр екен ? 
 Алма  теріп  жүр екен. 
 Алмасынан  кҽнеки ?..-деуші  еді – ау »    [2; 14б.] 
Осы  еңбегінде  жазушы  «Ертексіз  ҿскен  бала  рухани  мүгедек  адам» - дейді, жҽне  
бүгінгі  жастардың  бесік  жырын  бала  ҽлдиін  білмей  бесікте  жатқан  ҽлдиін  не  ертексіз, 
не ҽлди  жырынсыз  қалай  тҽрбиелейтініне алаңдаушылық  білдіреді,   «бесікте  жатқанда  
құлағына    анасының    ҽлди    ҽні    сіңбеген    баланың  кҿкірегі  кейін    керең    болмаса    деп 
қорқамын»  деген    жазушының    сҿздері    бүгінгі    таңда    кҿкей    кесті    мҽселелердің    біріне  
айналып  отыр. 
Ал енді Б.Момышұлының еліне деген ұлтжандылық қасиетіне келер болсақ, сірҽ, оған 
сҿз жетпес. Нағыз патриотизм адамның руханилығында. Патриотизм - кҿтеріңкі, терең сезім 

66 
 
ретінде ҽлеуметтік маңызды іс-ҽрекеттердің негізгі түрткісі, бастауы [5]. Ҿз Отанына, ҿзінің 
туған жеріне шын пейілімен құлай берілген адам ғана жанқиярлық, терең іс-ҽрекеттер жасай 
алады.  Осы  сезімдердің  ең  маңыздысы  -  ұлттық  сезім  немесе    ұлттық    патриотизм.  Ал 
мұндай ұлтжандылық Бауыржан Момышұлының бойында да, оның тҿл шығармаларында да  
маңызы  зор  негіз  болып  табылады.  Ұлы  жазушы      ұлтжандылық  тақырыбын  ҿз 
шығармаларында  алға  тартып,  келешек  ұрпақты  батылдық  пен  батырлыққа,  сүйіспеншілік 
пен  адалдыққа,  ҽділдік  пен  шыншылдыққа,  елін,  жерін  қорғауға  тҽрбиелегісі  келген.  Осы 
мақсатта қайталанбас  туындылар жазған. 
Бауыржан Момышұлы ҿзінің «Қанмен жазылған   кітап»   атты туындысында ҽртүрлі 
ойларды  қозғаған:  азаматтық  парыз,  адамгершілік,  ержүректілік,  ерлік,батырлық, 
ұлтжандылық    т.б.  Ҿз  туындысында  ол:  «Менің  ҽңгімемнің  мақсаты  -  кейінгі  ұрпаққа  із 
қалдыру.  Менің  айтқандарымның  ішінен  біреулерге  бір  жері,  екіншілеріне  -екінші  жері 
ұнауы    мүмкін,    сондықтан  мен  тыңдаушылардың  ыңғайына  қарай  бейімделгім  келмейді. 
Егер    менің  айтқандарымның  бір  проценті  болса да  кейінгі  ұрпақ  үшін  пайдаға  асса  -  мен 
дҽн ризамын»[2,18-б.] - деген. 
Солай  айта  келе  ол  ҽртүрлі  ұғымдарға  анықтама  береді    жҽне      оларды  бірнеше  
топтарға    бҿледі.  Ол:  «  Адамның  моральдық  -  адамгершілік  қасиеті  рухани  күш  деген 
сҿзбенен  анықталады.  Рухани  күштің  негізгі  қайнары  мен  қозғаушысы    ақыл,  сезім,  ерік-
жігер. Адам қасиетінің осы үш элементін ұштауға бағытталған мақсатты жұмыс тҽрбиелеу 
жұмысының  басты  нысанасы  болып  табылады  »[3,103-б.]  –дейді.  Содан  соң  оларға  жеке-
дара  тоқталады.Бауыржан  Момышұлы    ҽрдайым  осындай  қайратты  сҿздерімен  ҿз 
қолындағы  ҽскерлерді  де,    туған  елін,  кейінгі  ұрпақты  да  болашаққа  ұмтылдырған,  жігер 
беріп, бойларына қуат кҿзін жаққан. Ол – ұлтымыздың  қасиеті мен құдіретін қастерлеп, ҿз 
бойындағы  адамшылық  қасиеттерді  келешек  ұрпаққа  жеткізу  үшін  ҿз  күшін  салып, 
заманның дамуына ҿз үлесін қосқан қазақтың біртуар перзенті. Ал ондай ұлы жанның бізге 
қалдырған  ҽрбір    ҿнегелі  сҿзі,  ҽрбір  қасиетті  ұраны  біз  үшін  қайталанбас  мұралар.  Сол 
қазыналарымызды  сақтай  білу  -  біздің,  яғни  келешек  ұрпақтың  ең  басты  парызы  болып 
табылады.Ол адамзатқа  ҿшпес із салатын, ойға ой, ақылға ақыл қосатын  қасиетті сҿздерді 
жазған.  Ол  ҿз  қарамағындағы  сарбаздарды  тҽртіпке  шақырғанда  ҽрқашан:  «Ҿз 
халқынқұрметтеп,  сүймеген  адам  опасыз,  оңбаған  адам»[3,84-б.]  -деп,  оларды  елін  жан-
тҽнімен  сүюге,  отанына  адал  қызмет  етуге  үгіттеген.Шынында  да,  Бауыржан  атамыз  ҽрі 
асқақ  жазушы,  ҽрі  қаһарман  батыр  болған.  Оның  бұл  сҿзі  қай  жағынан  қарасаң  да  
Б.Момышұлының ҿз бейнесін елестетеді. Себебі, Бауыржан атамыз да халыққа жан-тҽнімен 
берілген  адам.  Ал  оның  ерлік  істерін,  қаһармандық  ұрандарын  біз  ҽлі  күнге  айтып,  ел 
санасында жаңғыртып келеміз. Ҿйткені, ол нағыз батыр бейнесіндегі тұлға. 
Оның  тағы  бір  тағылымы-ҽлі  күнге  бір  қалыпқа  келтіре  алмай,  кҿп  қиналып  жүрген 
«тіл»  мҽселесі.  Ол  ҿз  шығармаларын  екі  тілде  жазғанымен,  ҿз  тілін  ешқашан  былғамаған. 
Оның  қазақ  тіліне  деген  кҿзқарасы  ерекше  болған.Оны  Б.Момышұлының  тіл  туралы 
қозғаған мына мҽселелерінен аңғару қиын емес: 
1) 
«Аяқасты елеусіз болып кеткен қазақыландыру мҽселесін алдымен 
қазақтардың ҿздерінен, тіл жҿнінен тҽртіптеуден бастап, барлық үкімет, кеңсе, ғылым, 
оқу, ҿндіріс, ҿнеркҽсіп орындарында қайтадан ҽділдікпен кҿтеріліп қолға алынуы жҿн»; 
2) 
«Тиісті оқу орындарында қазақ тілі, қазақ ҽдебиеті, қазақ тарихы 
міндетті болу керек»; 
3) 
«Дальдің  «Толковый  словарінің»  үлгісімен  атам  заманнан  бергі  қазақсҿздері 
жиналып,дұрыс  талқыланып,  түсіндіріліп,ғылыми  аумақты  кітап  жақында  шығу  шаралары 
қолданылуы қажет». [14] 
Міне, біздің бүгін іске асырамыз деп ҽлек болып жүргеніміз де осы емес пе?! Ал бұл 
ойды  Б.Момышұлы  1944  жылы  айтқан  екен.Бауыржан  Момышұлы  қазақ  тілін  ерекше 
бағалаған. Оны жандандыру мақсатында біршама істерді қолға алған. Солардың бірі  – бұл 
мҽселе оның ҿлеңіне де арқау болған: 
Ана тілін ардақта 
Кҿшеде баяу ерін сылқылдаған, 
Былдырап орысшалап  жарқылдаған. 
Ұмытып ана тілін, салт-санасын, 
Не  қалды  тілімізде  жыртылмаған.  .[3,32-б.]Оның  бұл  ҿлеңі  ана  тілінде  сҿйлемей,  ҿз 
тілімізді  қор  қылып    жүрген  адамдарға  арналып  жазылған.  Тілімізді  ластаушылық  сол 

67 
 
жылдардың  ҿзінде  ҿмірде  болған.  Бауыржан  атамыздың  тарихи  тұлғасы,  адами  болмысы, 
ҿмірге  кҿзқарасы,  кейбір  тұлғаларға  берген  ҽділ    бағасы  баршамызға  анық.  Оның  осы  бір 
ұлы  қасиеттерін  кҿптеген  азаматтар  ерекше  бағалап,  ұтымды  пікірлер  айтқан.(4-қосымша) 
Мысалы, тарихшы-ғалым Дархан Қыдырҽлі ҿз сҿзінде: «Тағылымы мол, ұлттық- патриоттық 
тҽрбиенің  ҿзегі    болатын  осы  кітапты,  жалпы,  оның  шығармаларын  мектептерде  арнайы 
оқыту арқылы біз болашақ Бауыржандарды тҽрбиелеп шығарар едік»-деген. Ойлап қарасақ, 
Бауыржан  атамыздың  барлық  шығармалары  ұлттық  құндылықтарға  толы.  Неге  осы  ұлы 
туындыларды  мектеп  бағдарламасына  енгізіп,  ұрпақты  ұлтжандылыққа  тҽрбиелемеске  ?! 
Мұны  енгізгеннен  бізге  тек  қана  пайдасы  тиер  еді.Бауыржан  атамыз  кҿптеген  мақал-
мҽтелдер  жазған.  Мысалы,  «Ел  дегенде  еміреніп,  жұрт  дегенде  жүгініп,  адал  қызмет  ет»  - 
деген  Бауыржан  атамыздың  мақалы      жастарды,  келешек  ұрпақты  Отансүйгіштікке, 
жанқиярлыққа тҽрбиелеуде үлкен кҿмегі бар.Ол ҿз сҿзінде: «Мақал, мҽтел-ҿмір тҽжірибесі. 
Қиналған, қысылған шақтарың мен сҽттерің бар, сол қысылшаң кезден қалай құтылғаныңды 
оймен ҿрнектеп, сҿзбен кестелесең, тұжырымдап қысқа бейнелесең нақылға айналады»[3,85-
б.]  -деген.    Демек,  Бауыржан  атамыздың  кҿкірегінен  шыққан  ҽрбір  мақал-ҿмірінің 
тҽжірибесі, ҿмірде кҿрген барлық қиындығы мен түйіні. 
Бауыржан  Момышұлы  ұлы  қаһарман,  қолбасшы,  патриот,  жазушы  болғанымен 
қоймай, керемет ҿлеңдер жазған ақын. Біздер оның бұл қырын онша біле бермейміз. Оның 
барша ҿлеңдері ұлтжандылық, халық, ел туралы болған. Ол соғыста ҿткізген уақыттарында  
күнделік  жазумен  қатар  ҽртүрлі  ҿлеңдер  де  жазған.  Оның  ҿлеңдері  қаһармандық  
тақырыбындағы    туындылар.Оның  кҿптеген  ҿлеңдері  ҿкінішке  орай  бізге  ҽлі  толықтай 
жетпеген. Бҽлкім, ол бұдан да кҿп ҿлеңдер жазған болар. Бауыржан Момышұлының майдан 
шебінде жүрген кезде жазған ҿлеңінің бірі мынадай еді: 
«Найзадан қол босаса қалам алдым,       
Отырсам кҿп ойланып күнім жақын, 
Толғанып, оқиғаны кҿп ойландым.        
Ҽр адам біле бермейді сҿздің парқын...... [2,17-б.] 
Бұл ҿлеңде Бауыржан Момышұлының ақындық шеберлігі, ақ ниеті, кҿбінесе халқына 
деген ұлтжандылығы бейнеленген .Ол соғыста жүрсе де қолына қалам алып, кҿрген-білгенін 
қағазға жазып отырған. Қаншалықты кҿрген –білгенін жазған десек те, оны кҿркемдеп, асыл 
сҿздермен  ҿрнектеу-  қиынның  қиыны  емес  пе?  Сол  себепті,  Бауыржан  атамыздың  бұл 
еңбегін бағаламауға хақымыз жоқ. Ол  бұл ҿлеңін келешек ұрпаққа арнап ақ ниетпен жазған. 
Мұның  ҿзі  Б.Момышұлының  ұлтжандылық  қасиетінің  бір  дҽлелі.  Бауыржан  Момышұлы  
майдан  кезінде  ҿзінің  ерекше  қаһармандық  қабілетімен  кҿзге  түседі.  Оған  айтылған 
пікірлердің  ішінде  Дмитрий  Снегин:  «Мен  қазақтардың  арасынан  Бауыржанмен 
салыстыруға келетін жан таппай жүрмін. Бҽлкім, таппайтын да шығармын»[13]-деген екен. 
Демек, оның бұл сҿздерінен  Б.Момышұлының қаһарман ҽрі батыр  тұлға екендігіне кҿзіміз 
жетеді. 
Бауыржан Момышұлы туа біткеннен ерекше жаратылған тұлға. Оның еліне, Отанына 
деген  сүйіспеншілігі  мен  баға  жеткісіз  істерін  айтып  жеткізу  мүмкін  емес.  Ол-  барлық 
ерекше  қасиеттерді  бойына  жиған  нағыз  құндылық.Ҿзі  оқуда  зерек,  пайымшыл,  ҽсіресе, 
математикаға  жүйрік  болды.  Сондықтан  оны  құрбылары  бҽйге  бермес  жүйрікке  теңеп, 
«Шаңтимес»  деп  атаған.  Жеті  жылдық  мектеп  бітірген  соң,  біраз  уақыт  мұғалім  болып 
істейді. Оның үстіне ол басқа да ұлы қасиеттердің иесі. (3-қосымша) Бауыржан Момышұлы 
батыр, суретші, қаламгер, ұстаз, философ болған кісі. Осыншама ұлы қасиеттерді бір ҿзінің 
бойына қалай ұстаған десеңізші? Енді сол қасиеттерінің кейбіріне тоқталып ҿтсек: 
   Бауыржан Момышұлы кҿріпкел болған. Оның бір дҽлелі: 
 «Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде», 
Деп боздар халқым –қазақ мен ҿлгенде. 
Ұрпақ атар сексен мен жүздігімді, 
Тарихтың түпкірінен сҿз келгенде,-деген ҿлеңі мысал бола алады. Сол кездің ҿзінде ол 
біздің  бүгінгі  күні  оның  100  жылдық  мерейтойын  атап  ҿтетінімізді  қайдан  білген?Келесі 
оның  қасиеті  -  дҽрігерлік  қабілеті.  Оны  айғақтайтын  жағдай  бар.  Бауыржан  Момышұлы 
соғыста кҿп жағдайларда қалған, соның ішінде бірнеше рет жараланған. Солардың бірінде 
ол есінен танып қалады.Кҿзін ашса, бір медбике алдында сҿйлеп тұр екен: «Сізді ауруханаға 
апармаса  болмайды.  Сізге  оқ  тиген»-дейді.  Сонда  Б.Момышұлы  оған:  «Скальпель  немесе 
ұстараның  ұшы  бар  ма?»-деп  сұрайды.  Сосын:  «Соны  ал  да  арқамды  кес»-дейді.  Медбике 

68 
 
оның айтқандарын орындап, денесіндегі оқты алады. Осыдан да оның дҽрігерлік қабілеті бар 
екенін  байқаймыз.  Ол  тек  дҽрігер  емес,  керемет  суретші.  Кезінде  құпия  карталарды  ҿз 
қолымен  сызғыш  пайдаланбай-ақ  сыза  берген.Кейін  немересі  Ержанғада  суреттер  салып 
берген.  Оны  келіні  Зейнеп  Ахметова  сақтап  қойған  екен.  Келесі  оның    мақтанарлықтай 
қабілеті-оқытушылық.  Ол  кезінде  1928-1929  ж  Сарысу  ауданының  орталығы  -  Шиелі 
жерінде мектеп ашып, бала оқытқан. Бір сұхбатында «Мен ұстазбын, оқушы жүрегіне жол 
тауып,  шындықтың  сҿзін  сҿйлеп,  нағыз  азамат  тҽрбиелеу-  арманым»  -  деген  екен.  Осы 
қасиеттерінен  оның  елін  сүйер  нағыз  азамат,  табиғат  жаратқан  нағыз  ұлылық  екендігіне 
кҿзіміз  жетеді.Оның  ҽлі  зерттелмеген  қырлары  ұлан-ғасыр.  Оның  шығармалары,  ҿлеңдері, 
туындылары мен ҿмірі ҽлі де ҿз зерттеушілерін күтуде. Болашақта Б.Момышұлының ҿміріне 
қызығушылық  танытатын  оқушылар  мен  ҿрендер  кҿбейеді  деп  ойлаймыз.  Себебі,    оның 
ҽрбір айтқан сҿзінде құндылық жатыр. Оның кезінде келтірген ұлт жаңғырту мҽселелері ҽлі 
де бар. Тіл мҽселесін, ол қозғаған ұлт жаңғырту мҽселесін жоғары кҿтерсек, еліміз бұдан тек 
жақсылық қана кҿреді.Біз ҿзі қалдырған ҿсиетті  ұран тұтып, оны зерттедік жҽне біраз сырға 
қанық  болдық.  Біз  де  Б.Момышұлының  тағылымының  жаңғыруына  ҿз  үлесімізді  қосамыз 
деп  ойлаймыз.  Алдағы  уақытта,Бауыржан  Момышұлының    патриоттық-ерлік  дҽстүрлерін 
оқушылардың 
патриоттық 
санасын 
қалыптастыруда, 
Бауыржан 
Момышұлының 
шығармаларындағы 
жауынгерлік 
дҽстүрлерін, 
қанатты 
сҿздерін, 
патриоттық 
идеяларынпайдалану, ҿте тиімді екені сҿзсіз. 
«Даңқтылар  ҿлсе  де  олар  жҿніндегі  аңыз  ҿлмейді»-демекші,  Б.Момышұлының 
қалдырған  ҿнегесі  ешқашан  ҿлмейді.  Б.Момышұлының  104  жылдық  мерейтойы  тойланды. 
Соған байланысты мектептерде іс-шара болып ҿткізілді. Біздер Тараз қаласы, Б. Момышұлы 
атындағы  №45    мекттеп  гимназиясында  9-сынып  оқушылары  арасында  сынақ  ҿткіздік. 
Соның арқасында  сол іс-шараның оқушыларға қандай пайда бергенін байқадық.Біз оларға 
«Бауыржан Момышұлы кім?»-деген сұрақ қойып, нҽтижесін алдық. (5-қосымша) 
 

жүктеу/скачать 2,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: