Тарих және педагогика факультеті
Лекция 11 Балалардың сенсорлық тәрбиесінің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 313,97 Kb.
|
Тарбие
| Лекция 11
Балалардың сенсорлық тәрбиесінің теориялық негіздері 1.Мектеп жасына дейінгі балалардың сенсорлық эталонды меңгеруі, зерттеу іс-әрекетінің қалыптасуы, сезімдік тәжірибесінің жинақталуы. 2. Сенсорлық мәдениеттің қалыптасуы. 3. Сенсорлық тәрбие әдістемесі 1. Таным қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды сезім арқылы тану, түйсіну мен қабылдаудан басталады. Әлем туралы білімнің алғашқы қайнар көзі – сезім. Сезім арқылы бала, оның сезім мүшелеріне әсер ететін, заттардың жеке белгілерін, қасиеттерін таниды. Осылай бала заттың дәмі, түсі, көлемі, иісі, дыбысы, салмағы, температурасы және т.б. бар екендігін түсінеді. Таным процесінің ең күрделісі, бала тікелей араласатын заттардың барлық (көп) белгілерінің көрінісін қамтамасыз ететін, қабылдау болып табылады. И.М. Сеченовтың айтуынша, бала ойының тамыры сезімде жатыр. Сезім мен қабылдаудың байлығы – қоршаған ортаны толық түсінудің, ойлау процесі дамуының қажетті алғышарты, өйткені «сыртқы сезім барлық ойға қонымды жұмыстар үшін материал береді» (К. Д. Ушинский). Бала өмірде объектілер формаларының, бояуларының және басқа да белгілеріның, сондай-ақ ойыншықтар мен үй жағдайындағы заттардың алуан түрімен кездеседі. Ол өнер туындыларымен: музыкамен, көркем суретпен, мүсіндік туындымен танысады. Баланы көп түстілігі, иістері, дыбыстары бар сенсорлық белгілерімен табиғат қоршайды. Әрине, мақсатты бағытталған тәрбиесі жоқ әрбір бала қалай болса да осыны қабылдайды. Алайда бұл үлкендер тарапынан сауатты педагогикалық жетекшіліксіз меңгерілсе, онда ол көп жағдайда үстіртін, сапасыз болады. Ал сезу мен қабылдау, әсіресе, мектепке дейінгі кезеңде дамиды, жүзеге асады. Осы кезде сенсорлық тәрбие көмекке келеді. Сенсорлық тәрбие – сезім арқылы тануды қалыптастыру мен сезім мен қабылдауды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін мақсатты бағытталған педагогикалық ықпал ету. Танымдық әрекеттің нәтижесі, таным қандай формасында жүзеге асырылса да (ойлау немесе қабылдау арқылы), білім болып саналады. Бала алақанына келіп қонған ханқызын тамашалай ма, әлде анасының ол туралы әңгімесін тыңдай ма әлде оның «портретін» сала ма – ода таным нысаны туралы ұғым қалыптасады (ханқызы). Бұл көрініс образ ретінде қалыптасады, бірақ сөйлеуде, қимылда, ымдауда, үлгіде (сурет) анықталуы мүмкін. Сондықтан ақыл-ой тәрбиесінің міндеті: ақыл-ой дамуының шарты ретінде қоршаған ортадағы заттармен құбылыстар туралы білім жүйесін қалыптастыру болып табылады. Бұл міндеттерді толығырақ қарастырайық. Сенсорлық тәрбиенің отандық жүйесі Л.С. Выготский, Б.Г.Ананьев, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожц, Л.А. Венгер және т.б. ғалымдар әзірлеген қабылдау теориясына сүйенеді. Қабылдауды дамыту үшін бала, белгілерді, сенсорлық үлгілерді зерттеудің ерекше оңтайлы тәсілдерінен тұратын, қоғамдық сенсорлық тәжірибені игеруі қажет. Заманауи зерттеулерге сәйкес, түйсіну мен қабылдау, заттың, оның ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған, талдамалардың ерекше қызметтерін көрсетеді. Баланың талдамаларын дамыту – оны затты зерттеудің әрекетін үйрету, психологияда естілім қызметі болып аталады. Естілім әрекеті арқылы бала заттың жаңа қасиеттері мен белгілерін: беті (тегіс, бұжыр) қандай екенін білу үшін сипайды; қаттылығын (жұмсақтық, иілгіштік) анықтау үшін, қысады және т.б. тәсілдер арқылы қабылдайды. Сенсорлық тәрбиенің міндеті –баланы өз уақытында осы әрекеттерге үйрету. Затты зерттеудің жинақталған тәсілдері, ойлау процестерін күшейту үшін, салыстыру, жинақтау әрекеттерін қалыптастыру үшін маңызды мәні бар. 2. Сенсорлық үлгілер – бұл адамзат өз дамуының тарихында жинаған сенсорлық білім, сенсорлық тәжірибе. Қоршаған орта заттарының сыртқы белгілері мен қасиеттері өте алуан түрлі болып келеді. Тарихи тәжірибе барысында кез-келген әрекетке өте маңызды болатын, сенсорлық қасиеттердің жүйелері анықталды: салмақты, ұзындықты, бағытты, геометриялық фигураларды, түсті, көлемді өлшеу жүйесі; дыбысты дыбыстау, биіктігі бойынша жүйе нормалары және т.б. Әрбір сенсорлық үлгіде өзінің ауызша анықтамасы болады: салмақ өлшемі, ұзындық өлшемі, түс спектрі, ноталық белгідегі ноталардың орналасуы, жазық және көлемді геометриялық фигуралар және т.б. Сенсорлық үлгілерді игеру – ұзақ және қиын үрдіс, оның негізгі салмағы мектептегі оқу жылдарына түседі. Сенсорлық үлгілер мектеп жасына дейінгі балаға қажет пе? А.В. Запорожецтің ойынша, өлшемдердің, үлгілердің жиынтығын мектепке дейінгі жаста беру керек. Бала осы өлшемдерді біліп, солармен кез-келген қабылданған қасиеттердің ара жігін біледі, оларға анықтама бере алады. Бала осы «өлшем бірліктері» арқылы нақты заттардың әртүрлі қасиеттерін толық және терең түсінеді, оның қабылдауы мақсатқа бағытталған және ұйымдастырылған сипатқа ие болады. Өмірдің алғашқы жылдарында балаларда сенсорлық үлгілердің алғышарттары қалыптасады. Алғашқы жылдың екінші жартысынан үшінші жылдың басталуына дейін сенсомоторлық үлгілер қалыптасады. Осы кезеңде бала, оның қозғалыстарына маңызды мәні бар, заттардың жеке қасиеттерін (пішіннің кейбір ерекшеліктерін, заттардың көлемін, алшақтықты және т.б.) көре бастайды. Мектеп жасына дейін бала заттық үлгілерді пайдаланады: заттар қасиеттерінің белгілерін белгілі бір заттармен салыстыру (сарғылт түсті «сәбіз» деп атау, шаршыны қалтаның, қол орамалдың формасы арқылы анықтайды). Әдетте, бұл кезең бесінші және алтыншы жылдарға дейін созылады, алайда егер ересектер заттық үлгілерді баланың әрекетіне «орнатса», онда тоқтап қалуы мүмкін. Сол уақытта зерттеулер бойынша жоғары мектепке дейінгі жаста балалар заттардың қасиеттерін игерілген жалпыға міндетті үлгілермен салыстыра алады: күннің көзі шар секілді, лимон мен қияр сопақ пішіндес екендігін біледі. Осы жастағы балаға түстердің үлгісі ретінде спектрдің жеті түсі мен олардың реңктерін келтіруге болады, пішін үлгісі ретінде – геометриялық фигуралардың жүйесі, естуді қабылдау үшін – ана тілінің «фонема торы», музыкалды әуендердің жоғары әуенді шкаласы (до, ре, ми, фа, соль, ля, си) қолданылады. М.Монтессоридің жүйесі бойынша балаларда сезу мен қабылдауды сабақтар кезінде арнайы материалдардың көмегімен дамытқан. Сенсорлық тәрбиенің отандық жүйесі, тек сабақ кезінде ғана емес, сондай-ақ күнделікті өмірде ұйымдастырылатын мазмұнды әрекет үрдісінде баланың қабылдауын дамыту қажеттілігін мақұлдау үшін құрылады. Мысалы, баланы судың қасиеттерімен қашан таныстыру керек? Осы үшін тиісті сабақтар өткізу қажет пе? Әрине, керегі жоқ. Жуынған кезде, топтық бөлмеде ойынмен ойнаған кезде, учаскіде педагог тәрбиеленушілерге зерттеу әрекеттеріне үйретеді. Олар судың қасиеттерін тануға көмектеседі (түссіз, иісі, дәмі, пішіні жоқ, ақпа, әртүрлі температурада болады, аязда қатады, ода жүзеді және әртүрлі заттар батады және т.б.). Баланың өмірінің алғашқы жылында сенсорлық білім беру (есту, көру, қабылдаудың объективтілігін қалыптастыру) міндеттері манипуляциялық және объективті қызметте сәтті шешіледі. Болашақта сенсорлық дамудың ең бай мүмкіндіктері ойын, еңбек, сындарлы және көрнекі іс-әрекеттерге жатады. Осы іс-әрекеттердің әрқайсысында сенсорлық негіз бар. Көрнекі әрекетте - түс, реңктің, пішіннің, мөлшердің, кеңістіктегі орналасудың, пропорцияның, жұмыс істеудегі қабылдаудағы және материалдардың ерекшеліктерін, олардың пластиктенуін, текстурасын, баритті қасиеттерін қабылдау және ажырату. Көрнекі әрекетте - түс, реңктің, пішіннің, мөлшердің, кеңістіктегі орналасудың, пропорцияның, жұмыс істеудегі қабылдаудағы және материалдардың ерекшеліктерін, олардың пластиктенуін, текстурасын, баритті қасиеттерін қабылдау және ажырату. Кез-келген қызметті жетілдіру баланың сенсорлық даму деңгейіне байланысты. Атап айтар болсақ, бұл тәуелділік көркемдік қызметте байқалады, онда белгілі бір талдаушылардың бастапқы дамуы талап етіледі, ол қажетті дәлдік пен сараланғандықты қамтамасыз етеді. Қызметтің мазмұнына, оның мотивтеріне қарай сезімнің өткірлігі, нәзіктігі, өзгереді, өйткені заттарадың әртүрлі белгілері өздерінің өмірлік мәндерінде қолданылады. Заттың қасиеттерін әрекеттің бір түрінде игеріп (дидактикалық ойында түстерді айыра білуді үйренді), бала оны әрекеттің басқа түрлерінде қолданады (сурет салғанда, көкөністер, жемістер аппликацияларында). Сенсорлық танымның дамуында сөздің ролі керемет. Үлкеннің сөзі бала үйренген сенсорлық тәжірибені түзетеді, оны қорытады. «Бұл доп. Бұл дөңгелек, ол айналады, - дейді тәрбиеші бір жасар балаға. Бала сөйлеуді үйренсе, оның сезімдері жаңа сапаға ие болады: сөз жаңа сипатты оқшаулауға, оны басқа тақырыптарда көруге көмектеседі. Баланың сөздігіне түрлі белгілерді (қышқыл, тәтті, жылы, мөлдір, қызыл, жылтыр, күңгірт және т.б.) енгізу, ең маңызды ақыл-ой іс-әрекеті - салыстыру қабілетін дамытуға көмектеседі. Объектілердің атрибуттары мен қасиеттерінің ауызша белгілері олардың сезімтал қабылдауына, ерекше айырмашылығына ықпал етеді. Сенсорлық білім мазмұны баланың мектеп жасына дейінгі балалық шақта түсінуі қажет болатын объектілердің ерекшеліктері мен қасиеттерінің кең спектрін қамтиды. Сенсорлық тәрбиеде дәстүрлі мазмұн қалыптасқан. Ол халық педагогикасынан келеді және белгілі мұғалімдердің теориялық еңбектерінде және тәжірибелерінде (Ф.Фрэбель, М. Монтессори, Е.И.Тихеева және т.б.) жасалған. Бұл түспен, өлшеммен, пішінмен, дәммен, иіспен, текстурамен, салмақпен, қоршаған ортаның объектілерімен, кеңістіктегі бағдармен танысу. Белгілер мен қасиеттерді айыру кезінде көрінетін, тиісті анализаторлардың сезімталдығын арттыру міндеті (тактильді, көрнекі, алкогольді, аудио және басқа сезімталдықты дамыту) қойылады. Сонымен қатар, бала объектілердің қасиеттерін дұрыс айтуға үйренеді (жұмсақ, қатты, мамық, бұжыр, суық, жылы, ыстық, ащы, тәтті, тұзды, қышқыл, жеңіл, ауыр, асты-үсті, жақын-алыс, оң жақта-сол жақта). Сенсорлық тәрбиенің отандық жүйесінде дәстүрлі мазмұн уақыт бойынша бағдарлануды енгізу, сөйлеу және музыкалды есту қабілетін дамыту есебінен кеңейтілді және толықтырылды. Уақыт бойынша бағдарлану бала тәуліктің бір бөлігін, апта күндерін, айларды, жылды, уақыт тұрақсыздығын (тоқтатуға, қайтаруға, тездетуге болмайды, ол адамға байланысты емес) игеретінін болжайды. Сөзді ету (фонематикалық) қабілеті – сөз дыбыстарын қабылдау, оларды сөздерде мағына айыру бірліктері ретінде саралай және жиынтықтай алу қабілеті. Дыбыстарды айту нормаларын игеру фонематикалық есту қабілетімен байланысты. Фонематикалық есту қабілетінің даму деңгейі сөзге дыбыстық талдау жасаған кезде баланы сауаттылыққа үйреткенде көрініс табады. Бұл жерде ол сөздің мағынасынан, мәнінен тысқары кетіп, дыбыстық кешен ретінде сөзбен, яғни формалды бірлікпен жұмыс істеуі қажет. Музыкалық бейім – бұл дыбыстарды жоғарылығы, тембрі, ритмикалық суреті, әуені бойынша айыра білу. 3. Сенсорлық тәрбиені әдістемесі балаларды заттарды зерттеуге үйретуді, сенсорлық үлгілер туралы түсінікті қалыптастыруды қарастырады. Зерттеуге үйрету алда тұрған қызметті табысты орындау үшін, маңызды болып табылатын оның қасиеттерін анықтау мақсатында арнайы ұйымдастырылған қабылдау ретінде өткізіледі. Бір зат зерттеу мақсаты мен зерттелетін қасиеттерге байланысты әртүрлі зерттеледі. Мысалы, балалар қоянның суретін салу үшін ойыншықты зерттейді. Баланың назарын пішінге (алдымен саусақпен жүргізу, содан соң көзбен қарау), негізгі бөліктерге (бас, дене, табан, құйрық, мұрт, көз), формасы мен түсіне аудартады. Суретте қоянның бейнесі жазық түрде орналасады, сондықтан ойыншық бір жағынан қаралады (бүйірінен). Қоянды жасау алдында балалардың назары объектінің құрылымына, бөліктердің байланысқан жерлері мен тәсілдеріне аударылады, ал кішкентай бөлшектері (мұрты және т.б.) зерттелмейді. Мүсінделген бұйым көлемді болуы үшін, ойыншықты жан-жағынан қарау тиімді болады. Егер балалар әңгіме құрайтыны жоспарланса, онда материалдың неден жасалғаны, түсі, көлемі, дыбысталуына сипаттама беру қажет. Жоғарыда айтылған айырмашылықтарға қарамастан, зерттеудің басқа түрлеріне де ортақ ереже бар: заттың толық бейнесін қабылдау; олардың қасиеттерін (пішін, көлемі, түсі, материал және т.б.) негізгі бөлімдерге ойша бөлу; бөлімдерді бір-бірімен кеңістіктік байланыстыру (сол жақтан, оң жақтан, үстінде, жоғарыдан және т.б.); кішкентай бөлшектерді алып тастау, олардың кеңістіктік орналасуларын негізгі бөлшектерге қатысы бойынша орналастыру; затты қайта толық қабылдау. Осындай сызба бойынша зерттеу балаларға, өздігінен атқарылатын әрекетте қолдана алатын, сезімдік танымның жалпылама тәсілдерін меңгеруге көмектеседі. Мектеп жасына дейінгі балалық шақ бойы сенсорлық танымның сипаттамасы өзгереді: бала заттармен қозғалыстан бастап біртіндеп олармен көру, сезу, сондай-ақ «көзбен ұстап көру» арқылы танысуға көшеді. Сөйтіп, шелекте дымқыл топырақ жатқанын білу үшін бала оны ұстап көруі керек, ал 5-6 жастағы баланың қарағаны жеткілікті. Бірақ жоғары мектеп жасына дейінгі жастағы бала, егер көзбен қабылдау қандай да бір қасиет туралы толық мәлімет бере алмаса, онда затпен практикалық түрде танысуға жүгінеді. Мектеп жасына дейінгі балалар алған білімдері мен іскерліктерін қоршаған ортаны талдауға қолданулары үшін педагог жағдай туғызуы қажет. Мысалы, ересек балаларды кітаптарды, үстел ойындары үшін қорапша жөндеуге жұмылдырады, сонымен бірге беттерін жабыстыру, тысты, қорапшаны (жұқа, қалың, түссіз) жөндеу үшін, қандай жолақтарды алу керектігін анықтайды. Ерте және кіші мектеп жасына дейінгі жастағы балаларға олардың сезу мен қабылдауларын жетілдіретін ойыншықтар ұсынылады. Бұл құрастырмалы ойыншықтар, қосымша парақтар, сондай-ақ бір-бірінен көлемі мен дыбысталуы арқылы ерекшеленетін әртүрлі материалдардан жасалған ойыншықтар. Балалардың сенсорлық тәжірибелерін молайту үшін дидактикалық ойындар қолданылады. Олардың көбі затты зерттеумен, қасиеттерді айырумен байланысты, осы қасиеттерді сөзбен белгілеуді («Керемет қалташа», «Ұқсастықтары мен айырмашылықтары» және т.б.) талап етеді. Бала кейбір ойындарда заттарды қасиеттерін қарай топтастыруды үйренеді (қызыл кілемшеге қызыл заттарды жинайды, қорапшаға дөңгелек және сопақша заттарды салады және т.б.). Балалар ұқсас және әртүрлі белгілеріне қарай заттарды салыстырады, маңыздысын бөліп алады. Нәтижесінде сөйлеу кезінде бекітілетін маңызды белгілерді бөліп көрсету арқылы балаларды жинақтауға үйрету. Сөйтіп, балалар сенсорлық үлгілерді меңгеруге жұмылдырылады. Балалардың сенсорлық тәрбиесінде ерекше рөл табиғатқа беріледі. Табиғи ортаны білу ең алдымен сезіммен, көру, есту, түйсіну арқылы жүзеге асады. Сөйтіп, балалар орманда, саябақта күзгі жапырақтың бояуын: қайыңның түсі - лимондікіндей, еменнің түсі - қоңыр, талдың түсі – жасыл-сары, көктеректің түсі – қызыл және қызғылт екендігін ажыратуға үйренеді. Егер тәрбиеші құстардың даусын, желдің шуылын, түскен жапырақтардың сыбдырын тыңдатса, саңырауқұлақтардың, шөптің иісітерін анықтауға берсе, күзгі орманның, саябақтың суреті айқынырақ қабылданады. Танымға сезім мүшелерінің қаншалықты қатысатынына қарай, бала зерттейтін заттың, құбылыстың белгілері мен қасиеттерін соншалықты анықтайды, демек, оның түсінігі молаяды. Осындай түсініктердің негізінде ойлау процестері, елестетулері, эстетикалық сезімдері қалыптасады [4. б.162-175]. 4. Қай кезеңде болмасын балабақшада Монтессори әдісі еш уақытта орнын жоғалтқан емес. М.Монтессори 1870 жылы 31 тамызда Италияның кішкентай қалашығы Чиаравалледе дүниеге келген. Марияның әкесі Алессодро Монтессори жоғары лауазымды мемлекеттік шенеулік болса, анасы Рейнальде Монтиссори көптеген ғалымдар шыққан Италияндық көне қала Стопаниден болатын. 1870-1952 жылдар аралығында кішкентай балаларды тәрбиелеп оқытуға байлынысты, ерекше әсерлі жүйені жер шарына кеңінен әйгілі еткен көрнекті үздік италяндық ғалым, дәрігер-антрополог, филосов, психиятр және психолог, педагог гуманист Мария Монтессори таратқан еді. Мария Монессори 3-7 жас аралығындағы балалардың психикалық дамуы және оларды тіәрбиелеумен жүйелі түрде айналысқан ол осы жастың ең маңызды кезең деп көрсетті. М.Монтессори өз жұмысын ең алғаш жан ауруларрын емдейтін клиникада бастады. Өзінің тәжірибесі мен бақылауын «Балалар үйіндегі балалар тәрбиесіне ғылыми педагогикалық әдістерді қолдану» деген кітабына жазып отырған. Ол: «Жас ұрпақтан мықты, күшті тұлғалар тәрбиелеп шығуымыз – міндет, ал мықты адамдар деп біз өзіне сенімді, тәуелсіз тұлғаны айта аламыз» деп тұжырым жасаған өзінің ғылыми еңбегінде. Өзіне-өзі сенімді, тәуелсіз, өзін сыйлайтын тұлға тәрбиелеу М.Монтессоридің алға қойған мақсаты болғаны осдан-ақ белгілі. Монтессори педагогикасын пайдалану арқылы – балалардың табиғи мінезін, қабілетін, тәрбиешінің нұсқауымен емес, өз еркімен тәуелсіздік рухында тәрбиелеу жүзеге асырылады. Негізі М.Монтессори педагогикасын – жазалауы жоқ педагогика деп айтуға болады. Қазіргі уақытта дүние жүзіндемыңдаған М.Монтессори мектептері, балабақшалары жұмыс ыстейді. Италияда, Францияда, Қытайда,Жапонияда, Ресейде, Қазақсанда және т.б. елдерде М.Монтессори ассонциялары бар. М.Монтессори технологиясы әрбір тәрбиеленушіге деген дара тәсілге негізделген. Бұған сәйкес, балдырғандар мен бүлдіршіндер дидикалық материалдар мен ұйымдастырылған оқу қызметінің ұзақтығын әрдайым өздері таңдай отырып, өзіндік ағыммен ырғақта дамиды. М.Монтессори технологиясының құндылығы мен мәні оның замандары отандық және шетілдік педагогтардың мүделігімен, сондай-ақ әлемдік білім қоғмдастығымен М.Монтессоридің авторлық тұжырымдамасын оқыту мен тарату бойынша халқаралық педагогикалық ұйымның құрылуымен айқындалған. М.Монтессори технологиясының басты мақсаты: қалыптасуына мүмкіншілік туғызуы және интеллектуалдық, жеке бас қасиеттері мен физиологиялық дамуын жүзеге асыру. Яғни, тәрбие және білім беру үдерісі үнемі кіріктіріле жүзеге асырылуға баса назар аударады. Жұмыс жасау барысында, баланың жас ерекшелік психологиясын, даму үдерісінің психологиялық заңдылықтарын ескере отырып, әрбір балаға ерекше көзқараспен қарым-қатынас жасалады. Монтессори педагогикасының феномені: даму жолындағы адамғам түсетін кез-келген авторитарлық қысымды жойып, қалыпты дамуға тырысу және ба табиғатына шексіз сенім арту. Монтессори өзінің әдістемесін қалыпты табиғи жағдайда баланы бақылай отырып құрды. «Өзімнің жасауыма мүмкіндік бер» дейді мұндағы бала. Балаларға дауыстап сөйлеу бұл әдісте мүлдем жоқ. Ұйымдастырушы балаларға әр сала жайлы қызықтыра мағлұмат береді. Балалардың жас ерекшеліктері әр түрлі, 3 пен 6 жас бірге өз қалауларымен жұмыс жасайды. Бұл жастың қабілетін ашуға, үлкеннің кішіге мейрім, қамқорлық сезінуге мүмкіндік берері сөзсіз. Қай савлада жұмыс жасау бала қалауында: зертханада, жаратылыстануда, аспан әлемі, асхана, қолөнер, бейнелеу, сумен және т.б. Еркін жұмыс жасау барысында жетістігін өзі көріп, қатесін де өзі жөндеуі – ішкі дүниесін тәртіпке баулып, жеке адамгершілік қасиеттерін дамытады деп ойлаймыз. Пайдаланған заттарын басында қалай тұрғанын бақылаған бала жұмыс аяғында тап солай жинастырып, тазартып қояды. Бұл әдіс балаларға жауапкершілікті сезінуге, өздігінен шешім қабылдауына, топта да, юеке жұмыс жасай алуына, таңдау жасауына, өз уақытын ұйымдастыра білуіне, өзіне сезімммен қарауына мүмкіндіктер беріледі, қолайлы жағдай туғызады Бала өз қызығушылығы бойынша айналысқысы келетін затты алып қызмет атқарады. Сондықтан балабақшада балаға: а) материалдарды өз қалауынша таңдап алуға; ә) қызмет жасауға уақыт шектелмейді; б) өз таңдауы бойынша орын белгілеуге; в) қалауы бойынша серіктес таңдауға; г) педагогтармен және балалармен қалауынша қарым-қатынасқа енуге мүмкіндік берілген. М.Монтессори ұғымындағы мектепке дейінгі балалытың жалпы сипаттамасы бойынша мектепке дейінгі балалық – бала дамуының ерекше кезіңі деп есептеледі. Монтессори үшін адамның рухани дамуы оның психофизикалық дамуымен тығыз байланысты төмендегідей жас ерекшелік сипатына қарай бөлінеді: 0-3,3-6,6-9 жас. 0-3 жас арлығында балақай өзінің айналасын инстинктілі сезіміннің дамуы арқылы сезінеді: иіс сезу, сипап сезу, көру, есту. Оның өмірі айналадағы қошаған ортасымен тығыз байланыста өтеді. Айналадағы орта арқылы оның санасы жасаған нәрсесін сараламай-ақ дамиды. Өзінің барлық оптикалық, акустикалық, тактикалық әсерлерді, тіл, адам қимылын, мәдениетті, өзіне деген адамдардың қарым-қатынасын сіңіреді. 3-6 жас аралығындағы баланы өзін-өзі белсенді тұрғызып жатқан құрылысшыға теңеуге болады. Балақай заттарды ұстап көргісі келеді және оны ересектердің қалай атайтынын естігісі келеді. Ол көп қимылдайды және адамдармен сөйлесіп сөздік қорын толтырады. 6-9 жас арлығындағы бала қоршаған ортаға қатысты зерттеуші позициясын ұстанады. Бала өзінің даму барысында «сезімтал» және «сензитивті» кезеңдерден өтеді. Барлық заттар шынайы болуы керек, себебі Монтессори топтарындағы балалар жай ғана емес шын мәнінде үйренуге пейілді. М.Монтессори педагогикасының негізгі принциптері: - Тәрбие және оқыту ортасын қамтамасыз ету (көрнекі-құралдар, ұлттық-мәдени дәстүрлі, эстетикалық талаптар, аралас жастағы балалар (3-6 жас); - Құралдардың болуы; - Кез келген сабақтардабалаларға бостандық беру; - құралдарды таңдау; - педагогтармен және құрдастармен қарым-қатынас жасауға; -ережегі сақтау; - «Барлық мүмкіндікті пайдалан, бірақ басқаға кедергі жасауға»; - Педагогтардың сенімділік, мейрімділік, ынтымақтастық, әр бір баланы қабылдауға мүмкіндік жасауы; - Балаларды бақылау, қажет болса көмектесу; - Арнайы әзірленген оқыту ортасында баланың өз бетімен қадам жасауына мүмкіндік беретін дидактика әдістері кеңінен қолданылады; - Аталмышдидактикалық материал құралы баланың өз қатесін табуына мүмкіндік береді; - Қатені түзету баланың белсенділігін дамыта түссе, білімді меңгеру де сөздік қатар жүреді; - бала алдына мақсат қоюды және оны шешу жолдарын табуды үйренеді. Монтессори технологиясына сәйкес топтарды төмендегідей даму аймақтарына бөлуге болады: Шынайы өмір аймағы – бұл аймақта бала өзіне қамқорлық жасауға үйренеді. Монтессори топтарыңдағы балаларға арналған жаттығулар, сабақтар қарапайым – суды құмыраға қою, сосын тостағанға құю, есікті ашу және жабу, дұрыс сәлемдесу, бетін сүлгімен сүрту, өздігінен киіну, түймесін салу, балуын байлау. Осымен қатар, балалар үйде анасы рұқсат ететін іс-әрекеттерді орындайды: жемістерді жуып, кесу, үстел жасау және т.б. Көп жағдайда балалар «Сен әлі кішкентайсың», «Бәрін өркенде жасайсың» деген сөзді жиі естиді. Ал Монтессоритобындағы балалар «Сен үлкенсің, сен мұны жасай аласың» дегенді естиді. Сенсорлық даму аймағы – бала мұзды, металл заттарды, күнге қызған тастарды ұстай отырып, температураны айыруға үйренеді, қолына немесе ойыншақ таразыға ауыр және жеңіл заттарды қойып, олардың салмақтарының айырмашылығын сезіне алады, музыкалық аспаптарда ойнау – балалар үшін олардың дыбысталуын айыра білуге көмектеседі, дәмдеуіштер салынған ыдысты, кофені иіскей отырып, балалар иістердің сан-алуан түрлерімен танысады. Математикалық аймақ – бұл аймақта балаға математика негіздерін оқытуға арналған материалдар жинақталған: қосуға, алуғс, көбейтуге, бөлуге, баланы мектепке даялауға арналған реттік санауды игеретін және т.б. Математикаға оқыту шынайы жүреді, балақай математикамен « сіңірілген» даярланған ортада өмір сүреді. Ғарыштық (жаратылыстану-ғылыми) аймақ – бұл аймақта бала қоршаған орта, құбылыстар мен заттардың өзара байланыстары мен өзара әрекеттері жайындағ өзге ұлттардың тарихи мен мәдениеті жайлы алғашқы түсініктерді алады. Мұндағы материалдар: жер шарын бейнелейтін глобус, материктерді бейнелейтін карта, әрбір континент түймелер бойынша бейнеленген материалдар болады. Тілдік аймақ – бұл аймақта бала сөздік қорын молайтады, жазуға, оқуға дағдыланады. Ұсақ моторикасын дамытуға көп көңіл бөлінеді. Дыбыс пен дыбысталуды ажыратады, сұраққа толық жасап береді, сурет бойынша әңгіме құрақтырады. М.Монтессори технологиясының негізгі қағидаларына тоқталатын болсақ. Антропологиялық қағидасы. Педагогикалық жүйеде адамның еркіндігі мен қадір қасиетіне деген көқарас бала кезінен маңызды болып келеді. «Тәрбие» үдерісіне қойылатын негізгі талаптардың бірі баланың рухани еркіндігіне құрметпен қарау. Монтессори үшін адамның рухани дамуы оның психикалық және физикалық дамуымен тығыз байланысты деп есептейді. Бала дамуы еркіндігінің қағидасы. Монтессори топтарында оқыту үдерісін ұйымдастыруда дәстүрлі сынып-сабақ жүйесі мен кәдімгі балабақшадағы топтық ұйымдастырылған оқу қызметін өткізу жүйесінен ерекшеленеді. Назарды шоғарландыру қағидасы. Ұзақ уақыт аалаңдамай бір нәрсеге назарын аударып жұмыс істеу, материалмен қалай жұмыс істеуді көрсетіп, педагогтың қимылын мұқият бақылау, егер қажет болғанда түсініктемелерді тыңдау. Арнайы дайындаған оқыту ортасы қағидасы. Қошаған оқыту ортасын жасағанда баланың физикалық мүмкіндіктері міндетті түрде ескеріледі. Оңай, қол жететін сөрелерде оқуға және үйреншіні жан-жақты дамытатын, керемет мүмкіндік егжей-теджейлі ойластырылған көптеген дидактикалық татериал қойылады. М.Монтессори сөзінше, «материал... баланың ішкі жұмысының басшысы мен көмекшісі болуы керек, басқаша айтқанда, бала әлемінен оқшауланбаған, оның қолына бүкіл әлем мен оның мәдениетін жаулап алуға болатын «құрал» беріліп отыр». Сензитивті қағидасы. Алты жасқа дейінгі баланың дамуын сензитивті кезеңдерге бөлді: сөйлеу дамуының сензитивті кезеңі, ұсақ заттардыүйренудің сензитивті кезеңі, қимыл мен істі үйренудің сензитивті кезеңі, әлуметтікдағдылады дамуының сензитивті кезеңі. Әлуметтік тәрбиелеу мен интеграция қағидасы. Монтессоридің айтуынша балалардың бірге жұмыс жасауына, жасына қарай бөлу жеткіліксіз және нәтижесіз болады, сондықта араласқан жас топтарымен жұмыс жасаудың әдістемелік мүмкіндіктері басшылыққа алынуы шарт [14. б. 39-44]. Бақылау сұрақтары 1. Сенсорлық тәрбие дегеніміз қандай тәрбие? 2. Сенсорлық тәрбие мәдениеті қалай жүргізіледі, анықтама беріңіз? 3. Мектеп жасына дейінгі балалық шақта сенсорлық танымның өзгерісіне сипаттама беріңіз. 4. М.Монтиссори технологиясының ерекшелігі неде? 5. М.Монтессори педагогикасының негізгі принциптерін атап көрсетіңіз. Тақырып 12. Мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық тәрбиесінің теориялық негіздері 1.Эстетикалық тәрбиенің негізгі ұстанымдары. 2. Мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық тәрбиесінің міндеттері: әдемілікті қабылдауы, эстетикалық сезімінің және түсінігінің дамуы. 3. Мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық тәрбие беру құралдары 4. Балалардың көркем шығармашылығының түрлері 1. Эстетика – көркемдік таным теориясы. Дүниетаным үдерісінде болмыстық логикалық ұғым, категория, заң арқылы таныса, көркемдік сана дүниені нақты сезіммен түйілген бейналер арқылы таниды. Қоғамдық сананың ерекше формасы болып табылатын өнер – эстетиканың арнайы зерттейтін саласы. Көркемдік таным ақиқатына жету тәсілі мен өнер бейнелерінің болмысқа сай келу жайы, яғни шығармашылықтың әдіс проблемасы да эстетикалық ғылымның зерттейтін мәселесі. «Эстетика» термині гректің «эстис» - сезімталдық деген сөзінен шыққан. Бұл сөзді алғаш рет немістің өнертанушы ғылымы Баумгартен ғылыми атау ретінде енгізді. 1750 жылы оның «Эстетика» деген еңбегі жарық көрді. Сол кезден бастап эстетика ғылым саласына айналды. Эстетиканың өнертану ғылымдарынан айырмасы: ол өнердің барлық жанарына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді. Эстетика өнердің барлық түрінде байланысты мәселені шешеді. Эстетиканың мақсаты адамзат өмірдегі эстетиканың бастамасын, эстетикалық қажеттіліктер мен мұраттарды ұсыну. Жеке адамның эстетикалық қажеттіліктері мен мұратқа жетуге ұмтылысы. Өркениет өрісінде адам өзін қоршаған ортадан сұлулық іздеп, сенуге үйренеді. Бұл қабілет эстетикалық сезім деген атауын алды. Ол еңбек үдерісіне орай дамиды және кемелденеді. Адам табиғатты жаңалау, өзгерту арқылы өз табиғатын, әлуметтік қарым-қатынасын қалыптастырып отырады. Эстетикалық тәрбие тұлғада әсемдік сезімін дамытады. Адам әсемдікті сезінуден өз өмірін сұлулық заңдылық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие адамгершілік, ақыл-ой,еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты. Табиғатқа, әдебиетке, театрға, музыкаға, поэзияға, көркем сурет және т.б. өнерге деген сүіспеншілік адамның жан-жақты саналы дамуына әсер етеді. Адам бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыруда әстетикалық тәрбиенің маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды жақсылыққа, ұжымшылыққа, адал еңбекке жетелейді. Эстетика категориясының ең негізгісі – әдемілік, әсемдік категориясы. Әсемдік – бұл өмірдің өзі, табиғат және адам қарым-қатынасы мен оның еңбегінің жемісі. Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләзаттануға мүмкіндік берді. Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады. Біреулер әдемілікті үңіле қарап, оның сыры білуге тырысады, ал кейбіреулер оған сонша мән бермейді, жанынан өте шығады. Әдемілікті сезіп, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері, музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды әдеміліктің объективті критерийлермен қаруландырады. Білімді адам сұлулықты бағалай білдіреді, түсінеді. Айналдығы дүниеге сезімталдық, эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының негізгі болады. Эстетикалық ұғымды пайымдауды, баға беруді қалыптастыру – эстетикалық тәрбиенің бір міндеті. Сондықтан бала қолөнер, бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық тұрғыдан терең түсінуге тырысады, пайымдай және бағалай біліді [13. б. 46-47]. 2. Эстетикалық тәрбие беру – әдемілікті қабылдауға, сезінуге, бағалауға және көркем құндылықтарды жасауға қабілетті шығармашыл тұлғаны қалыптастырудың мақсатқа бағытталған үдерісі (Б. Т. Лихачев). Осындай анықтаманың ересек тұлғаға қатысы бар. Алайда мектеп жасына дейін және ерте жастада да балалар оларды қоршаған ортаның әдемлігіне, әуезге, поэзияға, бейнелеу өнеріне, табиғатқа жауап беруге қабілетті, өздері сурет салуға, балшықтан сомдауға, ән айтуға, билеуге, тақпақ шығаруға тырысады. Балаларға жасалатын осы бақылаулар эстетикалық тәрбие беруді мектеп жасына дейінгі балаларға қолдану мүмкін және керек те деп санауға негіз береді. Эстетикалық тәрбие беру – балаға тәрбие берудің маңызды жағы. Ол тұлғаның сезіну тәжірибесінің, эмоционалдық саласының баюына ықпал етеді, шындықтың адамгершілік жағын тануға әсер етеді (мектеп жасына дейінгі балаға «әдемі» және «мейірімді» ұғымдары ұқсас екені белгілі), танымдық белсенділігін көтереді, дене бітімінің дамуына да әсер етеді. Эстетикалық тәрбие берудің нәтижесі эстетикалық даму болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық тәрбие беру міндеттері. Осы үдерістің құрамдас бөлшегі болып көркемдік білім саналады – өнертанымдық білімді, іскерліктерді, дағдыларды меңгеру үдерісі, көркем шығармашылыққа қабілетін дамыту. Мектеп жасына дейінгі балаларды эстетикалық тәрбиелеудің міндеттерін, оның мақсаттарына негізделе отырып, екі топқа бөлуге болады. Міндеттердің бірінші тобы балалардың қоршаған ортаға эстетикалық көзқарасын қалыптастыруға бағытталған. Келесілер көзделеді: табиғаттағы, іс-әрекеттеріндегі, өнердегі әдемілікті көріп, сезіну іскерліктерін дамыту, әдемілікті түсіну; көркемдік талғамды, әдемілікті тану қажеттілігін тәрбиелеу. Міндеттердің екінші тобы түрлі өнер саласындағы көркемдік іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған: балаларды сурет салуға, сомдауға, құрастыра білуге; ән айтуға, музыканың сүйемелдеуімен билеуге үйрету; сөйлеу шығармашылығын дамыту. Міндеттердің аталған топтары оң нәтижені олардың жүзеге асыру барысында өзара тығыз байланыс жасау жағдайында ғана береді.Өкінішке орай, бұл маңызды жағдай барлық уақытта ескеріліп, орындала бермейді. Мектеп жасына дейінгі педагогикада міндеттердің екінші тобы іргелі берілген (В.Н.Шацкая, Е.А. Флерина, Н.П.Сакулина, Н.А. Ветлугина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова, Л.В. Компанцева, Л.С.Фурмина, Г.Н.Пантелеев, Е.А.Дубровская және т.б.). Ғалымдар эстетикалық тәрбие беру теориясын жасап, оны практикаға арнап нақтылаған. Міндеттердің бірінші тобы зерттеулер мен тәжірибеде төмен дәрежеде зерттелген және екіншісіне қарағанда қолданбалы ретінде қарастырылады. Балалардың көркем шығармаларды (А.В.Запорожец, Т.А.Репина, Р.И.Жуковская, А.М.Виноградова, Л.П.Стрелкова және т.б.), кітапқа қосымша иллюстрацияларды (В.А.Езикеева), музыкалық шығармаларды (К.В.Тарасова, И.Л.Дзержинская, Е.А.Дубровская, Л.Н.Комиссарова және т.б.) қабылдау мәселелері қарастырылған – бұл зерттеулер мектеп жасына дейінгі балаларды эстетикалық дамыту мәселелерін әзірлеуде қомақты үлес болып табылады. Эстетикалық тәрбие беру жағдайлары мен құралдары. Мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық тәрбие беру міндеттерін жүзеге асыру үшін белгілі жағдайлар керек. Біріншіден, бұл, бала өмір сүріп, дамып жатқан орта. Ол балаға өз күші мен маңыздығына қарай басқалармен салыстырылмайтын әсер етеді. Егер ахуал эстетикалық, әдемі болса (бай болу міндетті емес), егер бала адамдар арасындағы әдемі қарым-қатынасты көріп, көрікті сөз естісе және т.б., онда ол кішкентай кезінен эстетикалық ортаны норма ретінде қабылдайды деп сенуге негіз бар, ал осы нормадан ерекшелетіннің барлығы онда қабылдамаушылық тудырады. Тұрмыс эстетикасы бірнеше бөлшектерден құралады. Бұл тұрмыс-ахуалдың, атап айтқанда, баланы қоршайтын және ол пайдаланатын заттардың, ойыншықтардың, сәбидің және оны қоршаған адамдардың киімдерінің эстетикасы:, үй-жайдың дизайны және т.б. Әдемі заттар «көзді қуантады», оң эмоцияларды, оларды сақтап қалу ниетін шақырады. «Ақ дастархан» теориясы толығымен әділ: егер де біз ұқыптылыққа ғана емес, сонымен қатар, эстетикалық айнала қажеттілігіне де тәрбиелегіміз келсе, біз эстетикалық еместікті санамыздан шығаруымыз керек. Бала өмірінің бірінші жылдарынан бастап үйінде де, мектепке дейінгі мекемеде де тұрмыс эстетикасына назар аудару қажет. Үстелдің үстіндегі әдемі майлық, ыдыс, гүл – осының барлығы эмоционалдық көңіл-күй жасап, әдемілікке шақырады. Балалар әдемі заттарға әсер етіп, оларды алғысы келеді. Сөйтіп, мектепке дейінгі мекемеде тостағандардың (басқа ыдыстың) арасында барлығы бірдей емес, одан әдемірегі кездессе, балалар оны бірден байқайды және өзіне немесе болмаған жағдайда досының алдына қояды да, сол арқылы оған өзінің сүйіспеншілігін білдіреді. Ахуал эстетикасы – бұл кейбір жағдайда (қонақ келуіне байланысты) емес, тұрақты болуы тиіс нәрсе. «Тұрмыс эстетикасы» ұғымы балаларды қоршайтын адамдар арасындағы күнделікті қарым-қатынастардың әдемілігін де қамтиды. Ол қандай сөзді, қандай интонацияларды еститіні өте маңызды. Мәселе сөздің дұрыс болуында ғана емес, ол бейнелі, интонациялық бай және тілектес болуы қажет (мұнда эстетикалықтың этикалықпен тығыз байланысы байқалады). Қария болған арғы әже кейбір сөздерді дұрыс емес, өзінше айтады, бірақ сөзі мақал-мәтелге, әзілге, еркелетуге толы – міне, дәл осы балада ана тілінің образдылығы мен көркемдігіне деген қызығушылықты тәрбиелейтін болады. Тұрмыс эстетикасы – бұл адамның сыртқы келбеті де. Киіміндегі ұқыпсыздық, салдыр-салақтығы, түсті таңдаудағы үйлесімсіздік, өз стилін таба алмауы – бұның барлығы сұлулық заңдарына қайшы келеді. Ата-аналар, әдетте, өз баласының киіміне, әсіресе, ол кішкентай болған кезінде, көп көңіл бөледі. Бірақ олар жоғарыда айтылғандар туралы әрдайым естерінде сақтай ма? Осы талаптар мерекелік, дала киетін киімге ғана емес, сондай-ақ, күнделікті, үй киіміне де қатысты. Егер анасы үйінде кір халатта жүріп, шашын дұрыстауды ұмытса, онда баланы ұқыпты болуға дағдыландыру қиынға соғады («қарама-қайшылықтан» механизмі іске асса ғана, оның өзі мектеп жасына дейін емес, біршама ересектеу жаста болуы мүмкін). Сонымен, тұрмыс эстетикасы баланы эстетикалық тәрбиелеудің міндетті түрдегі шарты, онда қалыптасып келе жатқан сұлулық туралы ұғымды бекітетін немесе бұзатын фон болып табылады. Егер ересектер баланың назарын тұрмыстың эстетикалық жағына аударса, тұрмыс эстетикасы эстетикалық тәрбие беру құралы болып шығады. Балалардың сұлулықты өз айналасында әр түрлі көріністерінде көруі жеткіліксіз (жоғарыда айтылғандай, бұл өте маңызды болса да). Олардың назарын осы әдемілікке аудару керек: «Біз сенімен тазарту жұмыстарын аяқтадық. Өте әдемі болды. Мына жерге тағы да гүлдерді қояйық!»; «Шашымызды ұқыпты тарайық, қыз бала әрдайым әдемі болуы керек». Осындай сөздер үнемі айтылуы мүмкін. Олар ақырындап эстетикалық сананы қалыптастырады. 3. Тұрмыс эстетикалық тәрбие берудің құралы болып ересектер баланы көркемдік үшін талдау жасау және әрекет етуге тарту кезінде де байқалады: «Айнадағы өзіңе қара, әдемірек болу үшін нені дұрыстау керек, қалай ойлайсың?»; «Біздің жасыл диванға қай түс көбірек келеді – сары ма әлде қара ма?». Бұл жерде бала не деп жауап беретіні маңызды емес, мұнда ересектің оның назарын түстердің үйлесуі немесе үйлеспеуі мүмкін екендігіне, бала да әдемілікті жасауға қабілетті екендігіне аударады. Сонымен, үш ереже: әдемілікте өмір сүру, әдемілікті байқау, маңайында әдемілікті қолдау және жасау– тұрмыс эстетикасын баланы эстетиалық тәрбиелеудің құралы етеді. Сөзсіз, эстетикалық тәрбие берудің маңызды құралы болып табиғат саналады. Осыдан үйлесімділікті – сұлулықтың негізін көруге болады: бояулардың, пішіндердің, дыбыстардың олардың үйлесуіндегі әртүрлілігі. Өз бетінше табиғат – бұл баланың жан-жақты тәрбиеленуі мен дамуы үшін қолайлы жағдай. Ересек оның «тәрбие беру мүмкіндіктерін» мақсатқа сай пайдаланып, балаға көрнекі қылып жасағанда ғана ол құралға айналады. Әдемі саябақта бірнеше рет жүріп, оның сұлулығын байқамауы мүмкін, ал бір рет қана жүріп өтіп, тоқтап, ондағы ағаштардың қаншалықты әдемі және ерекше екенін, олардың жоғарғы ұшы күнмен қалай сәулеленіп тұрғанын, жасыл шөп аясында қызғалдақтар қандай ашық түсті екенін көруге; құстар қалай көңілді сайрайтынын естуге болады. Қысқы мерзімде қардың астындағы ағаштар қалай маңғаз екенін тамашалауға болады, ал көшедегі шамдардың жарығы барлық айналаны жұмбак етеді және бізді ертегі әлеміне апарады. Жоғарыда сипатталғандардың барлығын және басқа көптеген нәрселерді баламен бірге байқаған өте маңызды. Және осы кезде көп сөздің де керегі жоқ. Тек поэтикалық қана болмаса. Есенин сөздері жаныңа тебірене еніп, эстетикалық сезімдерді тудырады. Және тәрбие беруде табиғат құралдарымен пассивті түрде қиялға берілу ғана емес, сонымен қатар шынайы бастама да керек (табиғатты қорғау, оған көмектесу). Эстетикалық тәрбие берудің жағдайы мен құралы болып өнер табылады: бейнелеу өнері, музыка, әдебиет, сәулет өнері, театр. Балаларды нағыз жоғары өнерге ертеден тарту бала жүрегінде шындықты расында эстетикалық қабылдаудың туындауына ықпал етеді. Неге екенін білмейміз, бірақ кішкентай бала ұлы суретшілердің шығармаларын дұрыс түсінбейді, оларға ерекше, жеңілдетілген «өнер» керек деген пікір бар. Ал 4 жасар қыз бала Третьяков галереясының залдары бойынша өтіп бара жатып, аяқ астынан өзі, ересектер тарапынан ешқандай көмегінсіз «Князь қызы Тараканова» атты картинаның қасына тоқтайды. Ол суреттелгенге таң қалып, көп сұрақтар қояды, суретке қайта-қайта орала береді. Бұл сонда не болды? К.Д.Флавицкий өз шығармасын балаларға арнамаған еді ғой. Және бірде-бір әдістемелік кітапта сіз оны балалармен бірге қарау ұсыныстарын кездестірмейсіз. Ал әсершіл бала князь қызының келбетінен қорқыныш пен бейнетті байқады, онымен бірге су мен көртышқаннан қорқады. Өте күшті әсер. Баланы одан алшақтату керек пе? Болмас. Өнер күші қыз балада ең жақсы адами сезімдер – бірге қайғыру мен бірге жанашырлықты оятты. Әуез әлемі бала үшін өте тартымды. Анасының құрсағында жатып болашақ адам музыка дыбыстарына еліктейді, және дәл осы кезеңде музыкаға бейімділігін қалыптастыруға болады деген пікір бар. Баланың қабылдайтын және оған құлақ аударатын өнердің алғашқы түрі – бұл музыка екені сөзсіз. Бесік әндері әуезі, сөйлеу дыбыстары, оның тембрі арқылы сәби өзін қоршаған әлемді ажыратып, даралап қана қоймай, оны сезіне де бастайды. Ол біраз уақытқа дейін музыканың осы әсерін сезіне алмайды, бірақ тиісті түрде жауап береді: мұңды әуезді естіп, мұңайып қалады, кейде жылап жібереді; көңілді, ритмі бар әуезге күліп жібереді, қимылдайды. Тұлғаның эмоциялық тұрпатына музыканың әсер етуісөзсіз, алайда оның әсер ету механизмі соңына дейін ашылмаған. Біреуі ғана күмән тудырмайды – балаларды халық және классикалық музканың үздік үлгілерімен таныстыру қажет. Бұл баланың кішкентай кезінде танысатын өнердің кез келген түріне қатысты болады. Кезінде В. Г. Белинский: «Олар үшін (балалар) жаман таңдалған кітаптарды оқу - ештеңе оқығаннан гөрі нашар және зиянды»», - деп жазды. Өнердің әр түрі тұлғаның дамуы үшін құнды. Ғалымдардың аиап өтуінше, өнердің белгілі бір түрін бала жасының түрлі кезеңінде әр түрлі қабылдайды. Л. С. Выготский «Балалық шақтағы қиял мен шығармашылық» атты еңбегінде мектеп жасына дейінге кезеңде балалар музыканы қабылдауға біршама бейім, оларға балшықтан фигура сомдау, сурет салу ынтасы тән, олар сөйлеуге үйренеді. Баланы эстетикалық тәрбиелеу мен дамытуға арналған біздің бағдарламаларда өнердің әр түрінің әсер етуі жеке қарастырылады. Ал сол арада кез келген өнер бір міндетті шешу барысында түрлі өнерді гармониялық үйлестіру мүмкіндіктерін жинақтайды. Бейнелеу өнері шығармаларын қабылдауға, мысалы, музыка, көркем сөз әсер етуі мүмкін.Өнердің үйлесуі арқылы ғана «полифониялық қиял» дами алады (Б.П.Юсов). оқшауланағн емес, өзара байланысқан өнер негізінде құрылған эстетикалық дамыту бағдарламасы кішкентай баланың табиғатына біршама сәйкес келеді (Н.А.Ветлугина, Е.А.Дубровская). Эстетикалық тәрбие берудің жағдайы мен құралы болып мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиешімен ұйымдастырылған, сондай-ақ, өзіндік көркем қызметі саналады. Әрекет етуде баланы тәрбиелеу – тәрбие берудің заңдылықтарының бірі екені белгілі. Қызмет өнердің басқа түрлерімен, мысалы, театрландырылған ойындар, көркемсөз шығармашылығы, музыка ойнау, бейнелеу және декоративтік-қолданбалы практика, дизайнмен тікелей байланыста болғанда ғана көркем болып табылады. Көркем қызметінде, әдетте, шығарушы (репродуктивтік) және шығармашылық фактор болады. Екеуі де қажет және өзара байланысты екенін атап өту керек: бала көрсете білуге, қайта қалпына келтіруге үйренбей тұрып, шығармашылықпен айналыса алмайды. Эстетикалық тәрбие берудің жоғарыда аталған барлық құралдары – тұрмыс, табиғат, өнер, қызмет – өз бетінше де, өзара байланыста да тиімді болып келеді. Құралдарды таңдау барысында тәрбиеші құралдың өзінің ерекшелігіне, оның педагогикалық мүмкіндіктеріне сүйенеді, міндеттің сипатын ескереді, оны шешу үшін құрал сайланады, және, әрине, балалардың дамуының жас және жеке ерекшеліктерін назарға алады. Соған қоса, әсер ету құралдарын пайдалану барысында шама сезімін ұмытуға болмайды. Алтын ортасын іздеп, табу керек. Эмоциялық әрекет етудің жетіспеушілігі сияқты, тым асыра кету де даму үшін зиян [4. б.188-194]. 4. Халықтық педагогика көптеген ғасырлар бойы, тіпті жазу сызу пайда болғанға дейін қалыптасып, дамып отырды дедік. Оған оның тамаша идеялары мен дәстүрлерін сақта, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуде халықтың ауызекі шығармашылығы мен қолданбалы өнері айрықша роль атқарды. Олар халықтың педагогикадабалалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмайтын құралы, әдіс-амалы, тәсілі, белгілі ережелері мен әдет-дағдылары болды, құнды адамгершілік қасиеттерін (қайырымдылық, мейірімділік, ізеттілік, инабаттылық,бауырмалдық, туыстық, достық, жолдастық сезім, туған жерге, елге сүйішпеншілік, ұлттық намыс, ата-баба дәстүріне сыйластық көзқарас, ұлттық өнерді құрметтеу, сақтау, отан сүйгіштік, интерноционалдық көзқарас, т.б.),қасиеттерін психологиялық-эмоционалдық (болмыстағы қуанышты сүйішпеншілік сезіммен қабылдау, байыптау елестету, есте сақтау, ойлау, т.б.), эмоционалдық-эстетикалық қасиеттерін (өнердегі, табиғаттағы әлемділікті, әсемдікті, сұлулықты талғаммен, сүйішпеншілік сезім мен қабылдау, ләззат алу, әсерлену, эстетикалық тұрғыда баға беру, т.б.) қалыптасады. Олардың маңыздылығы бүгінгі күнде тіпті артып отыр. Ұсынылып отырған еңбекте халықтың ауызекі шығармашылығы поэтикалық және музыкалық деп шартты түрде қарастырылады. Бұлай саралау олардың эстетикалық тәрбиедегі мүмкііндіктерін жан-жақты ашып көруге жәрдемдеседі. Ауызекі поэтикалық шығармашылықтың өте бай үлгірінің бірі – ойындар, ойын өлеңдері. Оларда адамдар өмірінің сан қыры, тұрмыс тіршілігі, еңбегі, дүниетанымы, арман тілігі, болашаққа деген сенімі, ержүректік пен жігерлікке құлшынысы және т.б. ойын арқылы көрсетеді. Қазақ балаларының ойын-сауықтары күнделікті көшпенді-малшы отбасының еңбек, тіршілігімен байланысты болды. Мұның бәрі халық өлеңдерінде, аңыздарында, би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Оның үстіне балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес, қара өлең түрінде ғана емес, музыка мен әннің сүйемелдекімен өткізген. Мысалы, «Асау мәстек» атты балалар ойынын жүргізуші балаларды ойынға тақпақ айтып шақырады. Ер екеніңді білейін, Ешкі сатып берейін, Тақия алсаң еңкейіп, Құламсаң теңкейіп, Ерлігіңе сенейін. Өзінің ептілігін сынап көргісі келген ойыншы: Асау мәстек бұл болса, Үйретейін, көріңіз, Маған таяқ беріңіз! -деп ортаға шығадыда жүргізушіден алған таяққа сүйеніп тұрып, көрпеше немесе киіз оралған қыл арқаға малдас құрып отырып алып, тепе-теңдігін жоғалтпай, жерден таяқ алу тиіс. Оны орындай алмаса, ойын аяақталысымен «айыбына» ән шырқайды, күй шертеді, не жыр оқып, ертегі айтады. Бұл оның ептелікті, шапшаңдықты, машықтануды, табандылықты және ат үстінде өнер көрсетуге қажетті басқада қасиеттерді қалыптастырады. Өз құрбы-құрдастарының арасында баланың музыкалық-әншілік қабылеттерін дамытуға жәрдемдеседі. Байқап қарасақ, балаларға арналған ойындар олардың әндерін жетілдіруге тәрбиелейтін өзінше бір сабақ ісппеттес. Бұл тұлғадан қалғанда «Қалай аутуды білмеймін» атты ойын қызықты. Ол шағын төрт әннен тұрады (Сұрақтары: кім қалай дауыстай біледі; малды төліне емізуге шақыру; малды суға шақыру; малдың төлін былай айтады). Ойын барысында ойынға қатысушылардың әрбірі жүргізушінің сұрақтарына жауап бере отырып, жан-жануарлардың мінез-құлқын, олардың сыртқы көрінісін, олар шығаратын дыбысты айнытпай салып беруі тиіс. Ал мұның өзі байқампастықты, тапқырықтытабиғат құбылысынан хабарлар болуды талап етеді. Ойын аздап театрландырылған ойын-сауық түрінде өтеді, мұнда ән-жыр айта білу, көрген білгеенін есте сақтай білу қабілетіне мән беріледі. Ойын ережелерінің үлкен тәрбиелік мәні бар. Олар ойынның барысын белгілейді, балалардың тәртібі мен іс-әрекеттерін, олардың өзара қарым-қатынасын бақылап ерік-жігерінің қалыптасуына ықпал етеді. Мысалы «Қоғи көк» ойынында қаздар тек кемпірдің: «олай болса, сендердің біріңді алып қаламын» деген сөзінен соң-ақ тізбегін жазбай кемпірден қаша жөнелуі тиіс. Ойын шапқындықты, ептілікті, тиянақты, тез бағдар табуды ұжымды ұйымшылдық көрсетуді, бір-біріне көмектесуді, жауапкершілікті, батыл қимылды талап етеді. Бөл ойындағы ерекшелік-билап жүріп хормен өлең айтуда өзара үйлесімділік бақалады. Хормен ән айтып, би қимылын жасаған сайын кеудедегі қоңырау әшекейлер өзара үндесіп жатады. Яғни, әуен саздарымен қоңырау сылдыры ойнаушылардың қимылдарына сүйемелдеушілік қызметін атқарып тұрғандай болады, өйткені ойындағы қимылдар жай қимыл емес, әуеннің ырғағына байланысты жасалатын қимылдар, (қолмен бірқалыпты, байсалды қимылдар жасалады, иықтары мен ойнайды). Мұндай ойындар халық педагогикада өте көп және мазмұндары да, бағыттары да бірін бірі қайталамайтындай сан алуан, әрі қызғылықты. Олар, «Алақан соқпақ», «Тақия тастамақ», «Тартыс», «Айгөлек», т.б. Қай ойынды алмайық, берінде де, би элементтері кездеседі, ән, күй, тақпақ, мәнерлі қимыл мен ыммен жасалатын көріністер т.б. бір-бірімен алмасып жатады. Бұлардың барлығы нақтылы белгіленген жағдайға қарай актерлық үлгіде, сахналық үзінді түрінде орындалады. Ойын барысында қатысушылар өздерін күнделікті тіршілік жағдайында сезінбейді, керісінше, мүлде бөлек ортада сезім, поэзия, өнер әлемінде сезінеді. Олар ойнаған рөлдерінен эстетикалық ләззат алуға талпынады. Ойын барысында қатысушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар қойылады: қалай отыру, өзін дұрыс ұстау, қандай мөлшерде бір-бірімен сөйлесу қажет т.б. осы айтылғандардың бәрінен қазақ ойындары драма және театрдың әрқилы элементтерімен аса толықтырылған деп қортынды жасауға болады. Сонымен бірге осы ойындардың кең тұрғыда таралуы, ондағы қатысушылар мен көріп тамашалаушылар санының артуы – мұның бәрі болашақ ұлт театр мәдениетінің қалыптасуына ықпал тигізген негіздердің бірі болды. Халық ойындарында қалжың, әзіл-күлкі, түрлі бәсеке жарыстар көптеп кездеседі: қимылдар нақты және бейнелі, балалардың сүйетін, қызығатын санамақ, қаламақ, жаңылтпаш, жұмбақ, күлдіргі ойындар мен тосыннан туған қызықты кезеңдерімен жиі сүйемелденіп отырады. Мысалы: Қуыр, қуыр, қурмаш, Тауықтарға тары шаш! Бас бармақ, Балалы үйрек, Ортан терек, Шылдыр шүмек, Кішкене бөбек. Сен, тұр – қойыңа бар! Сен, тұр – қозыңа бар! Сен, тұр – жылқыңа бар! Сен, тұр – сиырыңа бар! Сен, тұр түйеңе бар! ...Ал сен алаңдамай. Қазан түбін жалап Үйде жат. Мына жерде құрт бар, Мына жерде май бар,... Мына жерде қатық бар... Қытық, қытық Санамақтан басқа қаламақ ойындар бар, олар да көңіл-күйге тез әсер етіп, балалардың есту қабылеттерін, эстетикалық тағамын дамытады, ойын процессінің барысымен еліктіреді. Балалар ойынының қызықтыда пайдалы түрлерінің бірі жаңылтпаш. Ол бала тілін ширатудың қолайлы құралы, қалай болса солаймағынасыз мағынасыз айтыла салған сөз емес, керісінше, белгілі бір желі құрылады, дүниетанымдық, тәрбиелік мәні бар. Жаңылтпаш балаға жастайынан ана тілінің бай қорын игеруге, таза, майда, анық, әуенді, көркем сөйлеуге көмектеседі, сөзді қастерлеуге тәрбиелейді. Балалардың көбіне тілі келмейтін, дұрыс айта алмайтын – «р» дыбысы. Содан болар «р» дыбысына арналған жыңылтпаш сөздері өте көп. Мысалы: Дегенде, ей, Тайқарбай, әй, Тайқарбар, Қойынды мол жусанға жай, Тайқарбай, Тайқарбай, майқарбарлар толып жатыр, Әй, Тайқарбай, деген қай Тайқарбай? Жаңылпашты балаға жылдам айтқызғанда «р»-дың орнына «и» дыбысын айтып «Тайқайбай» деп жібереді. Ал бұл жаңылтпашбалаға «р» дыбысын дұрыс айтуға, ойын бұрмаламай айқын, дәл сөйлеуге жаттықтырады. Халық балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесін қалыптасуды ауыз әдебиетінің елеулі туындысының бірі – жұмбаққа мән берген. Жұмбақ қара сөз түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен айтылады. Мысалы: «Жабық астында жарты күлше» (ай), «Отқа жанбас, суға батбас» (мұз) т.б. жұбақтар шешендік сөздермен де, мақал-мәтелдермен де жанасымды. Қазақ әдебиетінде ақындардың аузша, жазбаша, жұмбақ айтысы, Сапарғали мен Нұржанның айтысы т.б. Жұмбақтардың қайсыбір түрі болмасын үлкенің де, кішінің де, жас пен кәрінің де қиялына қанат бітіріп әсемдік дүниесіне жетелейді, күнделікті тұрмыс-керекті мен табиғатта кездесетін әдемілікті сүреңсіздіктен айыра білуге оны эстетикалық талғаммен қабылдауға үйретеді. Қазақ халқының эстетикалық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі – ертегі. Оларда халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күрес, адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, қазақ халықының ең жақсы қасиетті – еңбек сүйгіштік, өз халықына, Отанға, туып-өскен табиғатқа және т.б. деген сүйішпеншілігі бейнеленген.қай халықтың да ертігілеріне балалалардың жас ерекшеліктеріне, олардың мақсат-мүддессі мен талап-тілектеріне сай құрылып, өзінің тартаымдылығымен , бейнелілігімен және сезімге ықпал етуімен ерекшеленіп отыратыны аян. Орыс педагогы К.Д. Ушинскийдің «ертегі орыстың халықтық педагогикасының алғаш және тамаша талпыныстары, сондыңтан әлдекім бұл жағдайда халықтың педагогикалық данышпандылығымен бәсекеге түсе алады деп ойлайсын» деуінде терең мән жатыр. Басқа халық сияқты, қазақ халықтық педагогикасында да ертегі жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде орасан зор рөл атқарады және әлі де атқарып отыр. Қазақ халқының әжуа-мысқылы және әлуметтік мәні жағынан алғанда көренекті көркем құбылыс болып табылады. Бағзы замандардан-ақ қазақтар терең де алғыр ойымен, тапқырлығымен, эпикалық дастан мен ертегілердідәлме-дәл айтып шығуға мүмкіндік беретін таңқаларлық есте ұстау қабілетімен ерекшеленетінін көптеген зерттеуші-ғалымдардың атап көрсеткені белгілі. Осы қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға беріліп отыр. Ертегілердің жанырлары сан қилы. Атап айтсақ, олар қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, хайуанаттар және сыншыл ертегілері (салт ертегі, күлдіргі ертегі, аңыз ертегі). Соның ішінде көпшілік ертегілер балаларды өнер игеруге, өнер иесі болуға уағыздайды. Мәселен, «Жеті өнерпаз» ертегісінде жеті ағайынды жігіт өздерінің өнерімен (үлкен – аспанға ұша білді, екіншісі – мерген, үшіншісі – суға сүнгігіш, төртінші – асқан ұста, бесіншісі – жер астынан жол салғыш, алтыншысы – жол божағыш, жетіншісі – аспазшы) ханың «ай десе аузы, күн десе көзі» бар сұлу қызы Қаншайымды көктен келген алып қара құстан аман-есе құтқарып алса, ер Төстік жер асты өнерпаздарының таптырмас өнерінің көмегімен кездескен қиыншылықтың бәрін жеңіп шығады. Бұдан қазақ халқының өнердің қай түрі болмасын жоғары бағалағанын, оларды қадірлей білуге балаларды жастайынан үйреткенін байқауға болады. «Өнерлі адам өлмейді», «Өнерлінің өмірі ұзақ» деп ақыл-кеңес бергені де белгілі. Ауызекі халық шығармашылығанда мақал-мәтелдер елеулі орын алады. «Мақал-мәтел – халықтың сан ғасырлық көрген білгеннін, юастан кешкен оқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиынтығы, анықтамасы; табиғатта, өмірде үнемі қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан сөздің тобықтай түйіні. Әр халықтың мақал мен мәтелі – сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі. Ол кезкелген оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі, тілге оралады. Сөйтіп көп ойлауды, ұзақ баяндауды керек ететін қиын нәрсені жеп-жеңіл, оп-оңай, бір-ақ ауыз сөзбен түсіндіреді, ұғындырады. Туған елдің қадір-қасиеті туралы балаға әңгімелемей-ақ: «Ел іші алтын бесік», «Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», деп екі-үш сөзбен-ақ Отан қадірін ұғындауға болады [15. б. 122-137]. Бақылау сұрақтары: 1. Эстетикалық тәрбие туралы түсіндіріңіз. 2. Балаға эстетикалық тәрбие берудің құралына тоқталыңыз. 3. Халықтық педагогиканың эстетикалық тәрбие берудегі маңыздылығы мен орны. 4. Эстетикалық тәрбие беруде өнердің тұрмыстық тәрбиенің орны. жүктеу/скачать 313,97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|