Терминологиясы
-тель, -щик, -ник, -ик, -чик, -атор
жүктеу/скачать 1,84 Mb. Pdf көрінісі
|
| -тель, -щик, -ник, -ик, -чик, -атор – қосымшаларының
жалғауымен жасалған сөздерді аударуға келгенде тіпті өнімділік байқатады. Сонда бұл жалғаудың əлгіндей қосымшаларымен келетін сөздерден термин жасауға маман- дана бастағанын байқаймыз. Аудармашылар мұның осындай жүйелі қызметін аңғарып отырса құба-құп. Кейбір ғалымдар 70 -шы -ші қосымшасының мағынасы көмескілене бастаған сөздергеде қосылып, жаңа сөз жа- сайтынын көрсетеді. Мысалы, ұрғашы – «самка» дегендегі «ұрғаның» түпкі мағынасын проф. Қ.Жұбанов «ұрық» сөзінен шығарған. Сонда жоғарыдағы модельдерден бай- қайтынымыздай, бұл жұрнақ арқылы етістерден жасала- тын терминнің бəрі бірдей мамандық пен кəсіпті көрсетіп қоймайды екен, сонымен бірге түбір сөздің бастапқы мағынасын да меңзейді. Мысалы, оқушы (ученик) сөзі мектеп оқушысы ғана емес, ол нақты кітап не газет оқып отырған адам деген ұғымды да меңзейді. Ал бізге керегі мұның алдыңғы терминдік мағынасы тоқушы (ткач), алушы (покупатель), жазушы да дəл осындай. Бұл қосымшаның сөзжасамдық аясы тек ұлттық тіліміздің байырғы сөздерімен ғана шектеліп қоймайды. Ол кірме сөздердің де көбіне жалғанып, терминдік модель жасайды. Терминнен термин тудырады. Мəселен, комбайн, трактор, колхоз, шахмат, скрипка, пианино сияқты зат, ұйым атын білдіретін көптеген кірме сөздерге жалғана отырып, сол мамандық иелері деген мағыналық мəні басқаша терминдер жасайды. 70 Жубанов К. Исследование по казахскому языку. Алма-Ата, 1966. С.64. 176 Термин жасауда -лық, -лік жалғауының қызметі де ерек- ше. Ол да терминдік мəнге икемделіп тұрған таза қазақы сөздерге қоса, кірме сөздерге де еркін жалғанып, термин жасаудың өнімді бір түріне айналды. Алайда бұл жұрнақтың термин жасауға қатысы үнемі біркелкі болған емес. 30-жылдары бұл жұрнақтың жалғануы арқылы жасалған сөздердің біразы қазір уақыт сынына жауап бере алмай, термин ретіндегі мəнінен айырылып, қолданыстан шығып қалды. Затшылдық (материализм), төтелік (последователь- ность), тегістік, жеңістік (победа), құралық (календарь), кеңсешілдік (бюрократизм), екпінділік (ударничество) т.т. сөздер сол алғашқы əрекеттер белгісі болып қалды. Терминжасам процесінің үнемі сұрыпталып, жетілдіріліп отыруының нəтижесінде, бұл сияқты термин сөздер не сол халықаралық мəнін сақтап, сол қалпы, не дəл терминдік мəнін айқындайтын қазақ сөздерімен алмастырылып (ма- териализм, коллективизм, бюрократизм, календарь, жеңіс, бірізділік, кеңістік т.т.) беріліп отырды. Ол жылдары осы жұрнақ арқылы қатыстық сын есімнен де термин көп жасалған, əскерлік қызмет (воинская служба), техникалық оқымысты (технический кадр), саясаттық сек- тор (политический сектор), социалдық қоғам (социалисти- ческое общество). Осыдан кейін бұл қосымшаға құмарлық сəл саябырлай бастайды да 50–70-жылдары бұған шамадан тыс əуестік қайта қозғаны көрінеді. Дəндік жүгері – кукуруз- ное зерно, ақындық есім – имя поэта, шопандық тіршілік – жизнь чабана, паспорттық бланкі – паспортный бланк т.т. мысалдар осындай құмарлық сарынның салқыны. Алайда бұл жалғаудың сөзжасамдық сипатын, оның ішінде, əсіресе терминжасам процесінде (əрине ретімен пайдалана білсе) сөз түрлендіргіш өнімді көмекші бола алатынын көптеген мы- салдар нақты дəлелдейді. Мысалы, заңдылық (законность), заңсыздық (беззаконие), оқулық (учебник), мамандық (спе- циальность), бесжылдық (пятилетка), сенбілік (суббот- 177 ник), орталық (центр), республикалық (республиканский), философиялық (философический), адамгершілік (гуманизм) т.т. қазіргі қазақ əдеби тілінің сөздік құрамынан мықтап орын тепкен, бұларсыз ғылыми ой-пікірді өрбітуге болмайтын тер- миндер жүйесін атап айтуға болады. Сөйтіп, бұл жұрнақтың да сөзжасамдық, оның ішінде, əсіресе термин жасамдық мүмкіншілігі сарқылып біткен жоқ, қайта, қаншама ұғым, түсініктің айқындала, нақтылана түсуіне сеп болды, оның нəтижесінде тамаша терминдер келді өмірге. Тек əңгіме мұның көзін тауып, сауаттылықпен қолдана білуде. Қазақ тілінің сөз тудырғыш қосымшаларын зерттеу- шілердің біразы 71 өнімді қосымша деп осы сөз болған -шы жүктеу/скачать 1,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|