Терминологиясы

207
тайды. 1903 жылы Қазанда Молданияз Бекимов аударған 
А.С. Пушкиннің «Капитан қызы» қазақ тілінде басылып 
шықты. «Капитан қызының» тұңғыш аудармасы барынша 
еркін жасалған. Мұны аударма деуден гөрі шығарманың 
желісін қуалай отырып, жалпы мазмұнын баяндап шығу 
десе де болар еді. Аудармашы түпнұсқаның мазмұны мен 
суреттемелерін толық келтірмей, тек жалпы оқиғасының 
желісін ғана қуып, жалпы мазмұнын беріп отырған. Мұнда, 
əсіресе, кейіпкерлердің мінез-құлқын, психологиялық 
сипаттарын, өздеріне тəн даралықтарын бейнелейтін сөз 
бояулары қалып кетіп жатқан»
93
. Бұл аударманың тілінде 
орыс тілінің əсері айқын сезіліп тұрады. Орынсыз көп 
қолданылған учитель, крепость, простой, господин сияқты 
орыс сөздерін былай қойғанда, аудармадағы сөйлем құры-
лысында да орыс тілінің ықпалы көптеп кездеседі. Ол 
ықпал, əсіресе, сөйлемдегі сөздердің орын тəртібінен бай-
қалады, яғни түпнұсқада сөйлемдегі сөздер қалай орна-
ласса, аударғанда да ол сөздердің орналасу тəртібін сақтап 
отырған. Соның салдарынан қажетсіз инверсиялар қазақ тілі 
синтаксисіне тəн емес сөйлемдер пайда болған.
Əсіресе, бұл кезде шығып тұрған газет-журналда көркем 
аудармаға үлкен мəн беріп отырғанын байқаймыз. «Айқап» 
журналы мен «Қазақ» газеті беттерінде И.А. Крыловтың, 
Л.Н. Толстойдың, А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтың, 
А.П. Чеховтың, А. Сорокиннің, И.С. Никитиннің, А. Коль-
цовтың т.б. белгілі ақын-жазушылардың жеке шығарма-
лары қазақ тіліне аударылып, басылып отырған. Олардың 
кейбірінің тілі туралы сол кезде мақала, рецензияларда ба-
сылып жүрді. Бұл аудармаларда қажетсіз инверсиялардың, 
қазақ тілі синтаксисіне тəн емес сөйлем құрылыстарының 
өте аз екенін, тіпті кейбір аудармаларда мүлдем кездеспей-
тінін байқаймыз.
93
Сатыбалдиев Ə. Рухани қазына. Алматы, 1965, 41-42-бб.

208
Орыс ақын-жазушыларының көлемі шағын жеке шығар-
малары бұл кезде шыққан хрестоматия, қираат кітаптарына 
да еніп отырған. Спандияр Көбеевтің «Үлгілі тəржіма», 
Бекет Өтетілеуовтың «Дүние ісі ақыретке кетпес» сияқты 
кітаптары – осындай жинақтар.
XІX ғасырдың соңғы жылдарында, əсіресе, XX ғасырдың 
бас кезінде ғылымның медицина, биология салаларынан 
қазақ тілінде жеке кітапшалар жарық көре бастайды. Ол, бір 
жағынан, заңды да. Өйткені бұл ғылымдар осы кезеңдерде 
дами түсті, сөйтіп адам, мал ауруларының түр-түрлері 
белгілі бола бастады. Көптеген ауруларды емдеу қазақ 
тіліндегі бақсы-балгерлердің, емші-тəуіптердің қолдарынан 
келе бермеді. Міне, осыны жіті байқаған көзі ашық оқыған 
азаматтар ауруларды медицина жолымен емдеу қажет деп 
түсінді.
Қазақ ішінде медицина, биологиядан арнаулы маман-
дар жоқтың қасы болғандықтан, халық қамын ойлаған 
оқығандар орыс тіліндегі арнаулы əдебиеттерді қазақ тіліне 
аударып, бастырып, таратып отырды. Сондай əдебиеттердің 
бірқатары мыналар: «Афат яки холера əңгімесі, перевод 
қазақшадан орысшаға етуші студент Казахский ветери-
нарный институтының Файзолла Иманбаев», Қазан, 1905; 
«Қышыманың турасында (очесотке)» русшадан тəржіме. 
Жаманмұрынов», Орынбор, 1906; «Шешектің һəм ше-
шек егудің жайларынан» орысшадан тəржіме. Уалишев», 
Орынбор, 1906; «Адамның чумасы турасында». Қазақ 
тілінде. Орысшадан перевод етуші Садық Бисалиев, Орын-
бор, 1911; «Обадан қалай сақтану?». Орысшадан пере-
вод етуші Садық Бисалиев. Орынбор, 1911; «Малда бола-
тын жұқпалы аурулардың һəм оларға қарсы қалай ғамал 
қолдану хақында». Орысшадан тəржіме қылған Сейдғали 
Меңдешоғлы, Уральск, 1911; «Арақ у яки арақның зара-
ры», Қазан, 1907; Самрұғ «Оба жайында қазақча əңгіме», 
Қазан, 1905; Шаһмардан ұлы Кашафуддин «Мақұлат» (оба 
ауруы), Қазан, 1897; «Біздің үйлеріміздің хақында» орыс-

209
шадан қазақ тіліне аударған Балтабаев һəм Муминов, Орын-
бор, 1906; «Чума сырқауынан өзі һəм ғайриларны аман 
сақламақ хақында насихатнаме», Орынбор, 1908; «Чечек 
еккендегі бір нече ақыл», Орынбор, 1914; «Холер сырқауы-
нан өзі һəм ғайриларын аман сақламақ хақында насихатна-
ме», Орынбор, 1908; «Құрт мерез ауруы турасында». Орыс-
шадан қазақ тіліне аударған Қосуақов пен Бөкенов, Орын-
бор, 1906; «Іштен қан өткізетін ауру». Орысшадан қазақ 
тіліне аударған Қосуақов пен Бөкенов; «Мерез ауруы жайы-
нан» (сифлис), Орынбор, 1903; «Жамандату қайдұрғу тура-
сында» («Сибирская язва»), Орынбор, 1902. Бұл еңбектердің 
көбі Орынбор қырғыз (қазақ) мектебінің оқытушылары 
П.А. Катанов пен П.Н. Крыловтың редакциялық басқаруы-
мен орыс тілінен қазақ тіліне аударылып отырды.
Əрине, бұл – XX ғасырдың бас кезінде ветеринария мен 
медицина салаларынан қазақ тілінде шыққан кітаптардың 
толық тізімі емес. Дегенмен, бұл сол кезеңде шаруашылықтың 
əр саласында түрлі кітаптардың жарық көре бастағанын, 
сонымен бірге қазақ жерінде де кітап бастыру ісі жөнге 
қойыла бастағанын, сол салалар бойынша терминологиялық 
лексиканың іріктеле бастағанын айқын көрсете алады.
Осылардың ішінде назар аударарлық бір кітапша – 1898 
жылы Қазанда басылған «Глазная болезнь трахома, ее за-
разительность, причины распространения среди сельского 
населения и способы предохранения. На киргизском язы-
ке». Кітапша дəл осылай орысша аталғанымен, мəтін қазақ 
тілінде, оның тақырыбы «Трахома деген жаман көз ауру» 
деп берілген. Орысшадан аударған адамның аты-жөні 
белгісіз, кітапшада жазылмаған. Мəтін орыс графикасының 
негізінде берілген. Осыған қарағанда, бұл кітапшаны орыс 
тілінен қазақшаға аударған Қазан императорлық универ-
ситеті мұғалімдерінің бірі, я Ыбырай Алтынсарин болу керек 
деген болжам туады, сонымен қатар ол Н.И. Ильминский, 
П.М. Мелиоранский, А.Е. Алекторов сияқты ғалымдармен 
пікірлес адам болу керек. Кітапшаның графикасында орыс 

210
тілінде жоқ қазақтың ə, ң, ү, ө əріптерін жеке таңбалармен 
белгілеген: а, н, у, о, ал ғ – г, қ – к, ұ – у дыбыстары тек 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: