Терминологиясы

300
қайшы принципті зорлықпен тықпалап келдік. Енді бұл ту-
расында тіліміздің терминжасам тəжірибесі не берді де-
генге келейік. Жалпы қазақ тілінде ежелден қалыптасқан 
сөзжасам тəжірибесіне үңілер болсақ, бізде шет тілден (араб, 
парсы) енген сөздердің бəрін өзіне қарай икемдеп, айтылу, 
жазылу қисынын қазақшаға ыңғайлап отырған екен. Енде-
ше біз сол принципті негізге неге сүйенбейміз? Біржағынан 
интернационалдық терминдерді іштен орын бермей, бер-
сек те сүйкімсіз қонақ сияқты сол жат кейіпін сақтап 
қолдану тіпті де орынсыз. Қабылдап, тілімізге сіңірдік деген 
терминдеріміздің əлі күнге өз лексикалық байлығымыздың 
қатарына ене алмай, интернационалдық боп үрпиісіп 
тұруының сыры осында ма деп ойлаймыз. 
Қазақтың ғасырлар əлетінен сұрыпталып шыққан төл 
сөздерінің қатарында əскери форма киген адам сияқты əсер 
ететін мұндай сөздердің тағдырын қамти қарастыратын 
мезгіл жетті. Солай жасала да бастады. Оларды негізінен өз 
тіліміздің заңдылығына икемдеп, ыңғайлап алу – міне ендігі 
жерде ұстанатын негізгі принцип осы болуы керек. Мəселен, 
өнер, білім, мектеп, тəрбие, ғалым, ғылым, мұғалім, кітап 
тəрізді əу бастағы араб, парсы төркіндес сөздерді, сондай-ақ 
мынадай орыс сөздерін: жəшік, бөтелке, бəтіңке, самаурын, 
порым, жандарал, болыс, ояз деп еншіленгеніміздей еркін 
əрекетке баруымыз керек. Яғни келгіншіге ыңғайланып, 
соған қарай икемделе бермей, өз болмыс, шын табиғаты-
мызға сай бейімдей қабылдау лəзім. Интернационалдық 
терминдердің өз тіліміздің заңдылығына сай бейімдеп алуды 
сөз аластау деп түсінбеу керек. Мұндай тілдер қабылдаушы 
тілдің талабына көнбесе, сол өгей қалпы түбегейлі кіріге ал-
май, өзіне орын таппай жырақ тұратын болады. Күні бүгінге 
дейін қолданылып келген терминдердің біразы дəл осылай 
күй кешіп келеді. 
Жалпы бұл туралы сөз қозғамастан бұрын интерна-
ционалдық термин дегеніміз не, осыны дұрыс түсініп 
алғанымыз жөн. Əдетте əлденеше тілде бірдей қолданылып, 

301
ортақ қазынаға айналған сөздерді – интертермин дейміз. 
Бірақ екінші тілге енген мұндай сөздердің бəрі бірдей ин-
тертермин дəрежесін ала алмайды. Дүниежүзілік дең-
гейге танымал болған терминдер мен атаулар ғана 
интернационалдық деген мəртебеге ие бола алады. Ал осы-
дан келіп интернационалдық терминдерді басқа тілдерге 
аударуға болмайды деген принципті күні бүгінге дейін қатып 
ұстанып келуіміз қалай? Шындығында, өзге тілдің байлы-
ғын, мүмкіндігінше есепке алмайтын бұл не қылған прин-
цип. Бұл турасын айтқанда, басқа тілдердің даму жолдарын 
тұмшалау дегенмен бара бар екенін ойлана бермегендейміз. 
Əуелде осы принципті қабылдағанда біз өз тіліміздің 
мүмкіндігімен ісіміз болмаған тəрізді. Тілдер арасындағы 
əділетсіздікке ең алдымен өзіміз жол беріп отыратын 
сияқтымыз. 
Ғылым мен техника жүгін көтеретін тілдер бар, көтере 
алмайтын тілдер бар деген пиғылды жылдар бойы дəлелдеп 
келгендейміз. Қазақ тілінің əлі толық іске жегілмей 
жатқан сан алуан қатпарларына тереңдеген сайын, əлемдік 
деңгейдегі сан алуан ұғымды да толық жеткізе аларлық 
қауқарының барлығына көзіміз толық жетіп отыр. Сонда тіл 
табиғатына жат «дайын» нəрселерге бас шұлғи бергенше, өз 
байлығымызды іске қосудың жолдарын қарастырған абзал 
емес пе?! Кейінгі жылдар тəжірибесі осыны толық дəлелдеп 
отыр. Осы тұрғыдан келгенде, туыс түркі тілдерінің ортақ 
қазынасы əлі жеткілікті дəрежеде қозғалысқа түскен жоқ. 
Бірінен-бірі нəр алып, бірін-бірі байыта түсудің орнына, 
алшақтай алыстай берген. Мұның түп негізі ең алдымен 
жазу алшақтығына байланысты деп ойлаймыз. 
Қазақ халқы небəрі 15-20 жылдың ішінде үш түрлі жа-
зуды бастан кешірді. Міне, осы бір жазудан екінші жазуға 
көшу əлегінде өзге туыс тілдердегі ортақ қазынаға үңілмек 
түгілі, таза өз байлығымыздың қадіріне жетуден де қалып 
қоя жаздаған жоқпыз ба?! Бұл, əрине, өз алдына өрбітуді 
керек ететін күрделі сала. Жалпы интертерминдер төркініне 

302
бойлаған сайын олардың белгілі бір ұғымға негізделіп, 
нақты мағыналық жүк арқалап тұратынын көреміз. Ал енді 
осыны берерлік сөздерді қазақ тілінен іздегенде көп ретте 
жазығымыз табылып жатады. Дəл қазір тілімізде осы іздеу, 
іздену процесі жүріп жатыр. Көп жоқтың орны толып жатыр. 
Осы уақытқа дейін тіл-тілдерді интернационализмдер 
болмаса, не аз болса, ол тілдің қауқарсыздығы, дамымай 
қалғандығы деген түсінік басым болып келеді. Шынын-
да, тілдің дамуы ондағы интренационалдық сөздердің көп-
аздығына қарап өлшенбесе керек. Егерде əңгіме таралған 
барлық терминдерді сол қалпында қабылдап, оларды өз тілің 
арқылы меңгерсең, интертерминдер шапқыншылығына тап 
келгендей болар едік. Онсыз да дендеп бара жатқан шетел 
сөздері қаптай беретін болса, ана тілімізге қатер төнді дей 
беріңіз. Интертерминдерге тəуелді болмай-ақ, өз тіліңнің 
байлығын іске жаратқан жапон мен қытай халқының 
тəжірибесін алыңыз. Олар ғылым мен техника жетістіктерін 
өз тілі негізінде меңгеріп, дамытып отыр. Тексере келсек, 
жапон тілі кеше ғана, яғни 1945 жылдан былай қарай ғана 
өзіндік қуатқа ие болған екен. 
Интертерминдерге тиюге болмайды дейтін түсінік 
бұларды шынында да құран сөздеріндей етіп жіберді. Со-
дан барып бұлар да баста белгілі бір тіл ішінде туындап, 
терминдік мəнді жүре келе жүктеген қарапайым сөздер екенін 
елемейтін де болдық. «Тиіспе», «аударма» деуден бұрын 
бұл сөздер нені білдіріп тұр, қандай мағынаны арқалап тұр 
дегенге зер салу керек қой. Міне, қазір интернационалдық 
терминдерге осылайша қарау ағымы пайда болды. Бұл тіл 
дамуының өзіндік даму табиғатына тəн құбылыс. 
Терминдер төркініне үңілгенде, олардың да шығу, жасалу, 
пайда болу тегі, тілдік мекен-жайы болатынын байқаймыз. 
Мысалы, медициналық терминдер əуелде латын тілінде пай-
да болған екен. Олар кейін барлық тілдерге еніп, сол күйінде 
қалыптасып кетті. Бұларды аударып əуре болудың қажеті 
шамалы. Ал кеше ғана ғарышты игеруге орай пайда болған 

303

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: