Тіл және қОҒам альманах №1 (43) / 2016 Құрылтайшы

91
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
шығады деген, алдыңнан жарылқасын. Шиеленген түйінді, шиыршықталған 
қиынды шешіп, елдің ісін тындыратын, жаудың белін сындыратын әділ би, 
айтулы кісі бол, аумиын!» ­ депті Малайсары қария.
*****
Сырым  Үргеніштің  ханына  барып  жүз  көріс  қылған.  Хан  Сырымның 
атағына сырттай қанық: «Қазақтың өзі шешен, өзі батыр кісісі», – деп естиді 
екен. Хан Үргеніш шешені мен Сырымды айтыстырыпты:
Үргеніш шешені:
 – Сөз анасы не?
Су анасы не?
Жол анасы не? – деп сұрайды.
Сырым батыр:
 – Сөз анасы – құлақ,
Су анасы – бұлақ,
Жол анасы – тұяқ! – деп жауап береді.
Үргеніш шешені:
 – Дау мұраты не?
Сауда мұраты не?
Қыз мұраты не?
Жол мұраты не? – дейді.
Сырым батыр:
 – Дау мұраты – біту,
Сауда мұраты – ұту.
Қыз мұраты – кету,
Жол мұраты жету, – дейді.
Үргеніш шешені:
 – Намазда жан­жағыңызға қарай береді екенсіз, оныңыз не? – деп сұрайды.
– Жан­жағыңызға сіз қарамасаңыз, менің қарағанымды қалай көрдіңіз? – 
дейді.
Үргеніш шешені:
 – Сізді екі аяқты, бір тілді адам баласы жеңді ме? – дейді.
Сырым батыр:
 – Сырымның айтқанын тыңдамай, өз сөзін соға берген адам Сырымды 
күнде жеңеді, – дейді.
 
Қаз дауысты Қазыбек би – қазақ халқының XVII – XVIII-ғасырлардағы 
ұлы  үш  биінің  бірі,  көрнекті  қоғам  және  мемлекет  қайраткері.  Ел 
аузындағы әңгіме, аңыздар мен биден жеткен шешендік сөздер оның өз 
заманында білімді де жетелі, халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүр, 
заңдарын  мейлінше  мол  меңгерген,  озық  ойлы,  әділ  де  көреген,  батыл 
да батыр адам болғандығын айқын аңғартады. Әділдігі мен алғырлығы 
үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Бас биі еткен. Би Әз Тәукенің 
Маржан сөз

92
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
тұсында хан кеңесінің белді мүшелерінің бірі болса, Сәмеке, Әбілмәмбет, 
Абылай ел билеген кезеңдерде де мемлекет басқару ісіне жиі араласып, 
ішкі-сыртқы саясатта ақыл-кеңестер беріп отырған.
Біз ­ қазақ деген қырда қой баққан елміз,
Жүйрік жаратып, қымызға бие байлатқан елміз.
Дәм­тұзды ақтай білген,
Достықты сақтай білген,
Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз!
Төрімізден құт­береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Туырлыққа ту іліп,
Қыннан қылыш суырып,
Көк найзаның ұшына күлтелі үкі таққан елміз!
Дұшпанға еш бас ұрмаған елміз,
Басымыздан сөз асырмаған елміз!
Асқақтаған хан болса,
Сөз ұқпайтын паң болса,
Қанға­ қан, жанға – жан алатынымызды жасырмаған елміз!
Атадан ұл туғанда – құл боламын деп тумайды,
Анадан қыз туғанда – күң боламын деп тумайды.
Ұл мен қызды қаматып,
Намысқа шаппай үн атып,
Көз жұмып кекке текке отыра алмайтын елміз!
Сен – қалмақ болсаң, біз – қазақ,
Қарпысқалы келгенбіз!
Сен – шоқ болсаң, біз – жалын,
Шарпысқалы келгенбіз!
Сен – темір  болсаң, біз көмір,
Еріткелі келгенбіз!
Екі еліктің баласын теліткелі келгенбіз!
Қазақ­қалмақ баласы табысқалы келгенбіз,
Жаңа үйреткен жас тұлпар шабысқалы келгенбіз!
Ұғынысар кез болса, 
Сертке лайық сөз болса,
Тұқыр сары желімдей жабысқалы келгенбіз!
Сен – қабылан болсаң, біз – арыстан,
Алысқалы келгенбіз!
Қызыл сөзді көк семсер қағысқалы келгенбіз,
Айтқаныма көнбесең,
Тілегімді бермесең,
Тұрысатын жеріңді айт – шабысты да көргенбіз!
Маржан сөз

93
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
Мемлекет тілдері
Бір  мемлекеттің  қол  астына  қарап  тұрған  неше  түрлі  халықтар  мұқтаж 
болып, бек қатты керек қылады, бір­бірін біліп танымақтарын. Соның үшін 
олардың әр қайсысына тиісті бірнеше түрлі тілдерді білмектік. Бірақ мұның 
бәрін білу бек қиын һәм мекен­жайы сонан болса да әрбір мемлекеттерде 
мүмкін  қатары  жаһұт  етіп  білуге  тырысады,  қарап  тұрған  жайттарының 
тілдерін  үйреніп  білмектеріне,  керекті  мақсатына  қарай.  Еліне  мұндай 
болмаған мезгілінде қиын болмай, жеңіл болса керек.
Біздің  уақытымызда  шыққан  машина  арқылы  жүретұғын  нәрселердің 
себебіменен  қандай  үлкен  дүниенің  жүзін  ойыншық  секілді  қылып, 
адамдардың жүріп­тұруларына жақын қып қойғандарының себебінен әрбір 
жұрттардың  бір­біріне  араласып,  қатынасулары  көбейіп  кеткеннен  кейін, 
бүткіл халық араларына керекті тілдерді үйреніп білмектеріне керектігінің 
барлығы білініп қалды. Соның үшін ең белгілі халықтардың бір­біріменен 
көнісіп уағда қылғандары баршаға керекті тіл болсын француз тілі деп.
Осылай болған мезгілде әрбір адам тәлім қылып, уақыты бола қалған кез­
де оған керекті білмектің ең жоқ дегенде үш түрлі тілді. Тұрмыс уақытында 
қиыншылық  көрмей  біреудің  болыспағын  сұрап,  оған  тәуелді  болғанша. 
Әуел  білмек  керек  өз  тіліңді.  Онан  кейін  қарап  тұрған  мемлекетінің  тілін 
және мүмкін қатары француз тілінде. Бұл тілді барша халықтар үйреніп, жа­
тыр, орыстар, арабтар, немістер, қытайлар һәм басқалары да.
Тұрмыс мемлекетінің тілін білмектік әр қайсысына пайда һәм қарап тұрған 
мемлекетінің өзіне де пайдасы бар. Қолдарындағы халықтары тілдерін біліп 
төзімдеріменен мекеме бұйрықтарын ұғып тұрғаннан кейін оларды жақсы 
қылып сақтап ұстамақтарына. Соның үшін әр бір мемлекет жайлары жаһұт 
қылады,  қол  астына  қарағыштары  мүмкін  қатары  білсе  екен  деп,  тұрмыс 
жағының тілдерін.
Және неміс ұлтының мемлекеті жаһұт етіп қалайды, қол астарына қараған 
Россия халқыменен поляк халықтары неміс тілдерін үйреніп білсе екен деп. 
Және Россия халықтары жаһұт етеді, өзіне қараған халықтары орысша ұғып, 
тілдерін білсе екен деп. Соның үшін міндет – тілі қылып қойған баршала­
рына тілді үйретпектерін һәм бүкіл медреселерде табиғи қаратып қойған ең 
үлкен ғылым мекемесіне әрбір тексеруші жайларда және мемлекетке қараған 
мекеме  жайларында  басқа  тіл  болмасын,  жалғыз  қарап  тұрған  мемлекет 
тілінен болады деп.
Алаш көсемсөзі: Тіл мәселесі. 2 том Алматы: 
"Қазақ энциклопедиясы", 2014. 12 бет.
Қалтарыстан қалған қазына

94
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
ШЕРУБАЙ ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ
ҚР ҰҒА-ның корреспондент  мүшесі,                                                                                                                                          
     филология ғылымдарының докторы,                                                                                                                                         
     профессор
АЛАШТЫҢ  ӘЛИХАНЫ
  және 
ҚАЗАҚ ТІЛІ
Аса  көрнекті  мемлекет  және  қоғам  қайраткері,  жан­жақты  энциклопе­
диялық білім иесі, алаш көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан орманта­
нушы, публицист, экономист, аудармашы, заңгер ғалым болумен қатар қазақ 
тілінің дамуына да елеулі үлес қосқан ірі саяси тұлға. Алаш көсемі туралы 
сөз қозғалғанда ірі саяси қайраткер болғандықтан оның саясаткерлік қыры 
мен күреске толы ғұмыры туралы көбірек айтылуы да орынды. Кейінгі жыл­
дары алаштың ардақты ұлының соңына қалдырған мұрасын зерттеуші түрлі 
сала  мамандары  тарапынан  оның  саясаттану,  көсемсөз,  экономика,  ауыл­
ша руашылығы,  әдебиеттану,  тарих  ғылымдары  саласына  қатысты  еңбек­
тері  зерделеніп,  құнды  ғылыми  тұжырымдар  жасала  бастады.  Қайраткер­
ғалымның  шығармаларының  толық  жинағы,  алаштанушы  ғалымдардың 
оған арналған кітаптары, мақалалары жарық көрді. Әлихантану өріс алып 
келеді.  Ол  жөнінде  жазылған  осы  еңбектердің  бірқатарымен  танысқанда 
бірлі­жарым мақалалар болмаса, қайраткер мұрасын тіл мамандары тарапы­
нан зерттеуге көп көңіл бөліне қоймағандығы аңғарылды. Қазақтың қайсар 
рухты күрескер ұлының ұлт тілінің, ұлттық тіл ғылымының дамуына сіңірген 
еңбегін, қосқан үлесін арнайы зерттеу, оның ғылыми мұрасын тілдік тұрғыдан 
қарастыру бүгінгі тіл мамандарының төл міндеті болса керек. Сол себепті 
біз тіл маманы әрі алаш зиялыларының тілдік мұрасын зерттеушілердің бірі 
ретінде оның қазақ тілі мен ұлттық тіл білімінің дамуына қосқан үлесі, осы 
салаға қатысты еңбектері туралы арнайы сөз қозғауды жөн санадық. 
Әлихан  Нұрмұхамедұлы  өз  замандасы,  ұлт  ісінде  қанаттасып  қатар 
еңбек ет  кен сенімді серігі тіл ғылымының ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлы 
сынды қа зақ тілін арнайы зерттеп көлемді ғылыми еңбектер жазбағанмен, 
өзінің  мақа ла ларында,  рецензияларында  тілдің  түрлі  мәселелерін  көтеріп, 
құнды ғылыми пікірлер білдіріп, маңызды тұжырымдар жасаған қарымды 
Мере
йто
й

95
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
қалам иесі. Әсіре се, оның тіл саясаты мен қазақ тілінің қоғам өмірінің түрлі 
салаларындағы  қолданылуын  қамтамасыз  етуге  арналған  еңбектері  мен 
жасаған қызметі үлкен тарихи мәнге ие. 
Әлихан Бөкейханның қазақ тілінің дамуы жолындағы сіңірген еңбегі мен  
қызметін бірнеше қырынан қарауға болады. Ең алдымен, ғалым өзінің бүкіл 
саяси және шығармашылық ғұмырында қазақтың баспасөз тілінің, ғылым 
тілінің, жалпы жазба әдеби тілінің қалыптасуы мен дамуына мақсатты, са­
налы түрде қызмет етіп, елеулі үлес қосты. 1923 жылы Дінше Әділұлына 
жолдаған хатында ол «Не балаларға сабақ беріп, не жорналға, газетке мақала 
жазып, Алашқа қызмет қылмасақ, не қазақ тілінде кітап жазбасақ, өзге жол 
бізге бөгеулі ғой» деп жазады. Ол өмірінің соңына дейін осы ұстанымынан 
айныған емес. Ғалым көптеген ғылыми, ғылыми­танымдық, оқу­әдістемелік, 
публицистикалық еңбек тер жазды. Әлем әдебиетінің классиктері Г. Мопас­
сан, О. Уайльд, Л. Толстой, И.С. Тургенев, А.П.Чехов және  В.Г. Коро ленко, 
Д.М. Мамин­Сибиряк сынды көрнекті қаламгерлердің көркем шығармала­
рын, бірқатар ғылыми еңбектер мен оқулықтарды қазақ тіліне ұлт танымы­
на  сәйкестендіріп  аударды.  Редактор  болып  газеттер  шығарды,  журналист 
болып  жүздеген  мақалалар  жазды.  Соңында  қыруар  мұра  қалдырды.  Ұлт 
болашағы  мен  оның  мәдениеті  үшін  аса  маңызды  бұл  іспен  тек  өзі  ғана 
айналысып  қоймай,  алаш  көсемі,  ХХ  ғасыр  басындағы  ұлт  көшбасшысы 
ретінде өзінің төңірегіне топтасқан бүкіл қазақ оқығандарын қазақтың жаз­
ба әдеби тілін қалыптастыруға жұмылдырды. Оларды қазақша кітап, мақала 
жазуға,  газет  шығаруға  тартты.  Жақсы,  сауатты  жазылғандарын  өзгелерге 
үлгі етіп, нашар, сауатсыз жазылғандарын сынға алды. Баспа бетін көрген 
қазақша кітаптардың көпшілігіне рецензия, әдеби сын жазып, пікір біл дірді. 
Олардың мазмұнына, тіліне, сөз қолданысына, қазақ ұғымына сай аудары­
луына да үлкен мән беріп отырды. Мәселен, 1914 жылы Қазанда басылған 
«Қара  қыпшақ  Қобыланды»  (Махмұд­Сұлтан  Тұяқбаев)  жыры  жөніндегі 
сын мақаласында ол жыршының өз тарапынан батырлық жырға Қобыланды 
заманында  болмаған,  кейінгі  кезеңде  пайда  болған  сөздерді  орынсыз 
қосқанын, қолданыстағы емлені сақтамағанын және жер­су, кісі аттарының 
кітап  соңында  әліпбилік  тәртіппен  берілмегендігін  сынға  алады.  «Салдат, 
сухар, түйме, медаль, бал, шай, алтыатар – Қобыланды заманынан көп бері 
пайда болған нәрселер. Мұның бәрі бейшара жыршы өзінен қосып, жырдың 
көркем түрін бұзған.... Жоғарыда жазылған беттерде осындай қозы қоспай, 
ескі заман салтын жаңа заманға аударған сөздер толып жатыр. 
«Қобыланды»  кітабы  осы  күнде  қазақ  арасына  жайылып  келе  жатқан 
«қазақ»  емлесіне  қарамастан,  өзге  бұрынғы  ескі  жолмен  басылған.  Қазақ 
ішіне көп таратылатын кітаптардың қазақ емлесімен басылуы біздің рухани 
міндет жолына жақсы болар еді. 
Мере
йто
й

96
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
«Қара қыпшақ Қобыланды»­да мынау жер­су атаулары бар: Қараспан тау, 
Ындулы тау, Алалай һәм Сың­Сылам өзендері, Жүн төбе, Арыс, Азулы, Елек 
өзендері,  Есенбай, Борсықбай, Аманбай (Тікен), Күдері, Қарадөң, Ембе, Жем, 
Темір өзендері, Тобынғылы Нұра, Барлы­берлі, Барлы тау, Қарлы тау, Алатау, 
Атасу, Манашы, Күнгилі, Сары өзен, Есіл, Ақсай, Мұштан (қала) балалы тау, 
Жайық...
«Қобыланды»­ны қайта басқанда мұндағы жер, су һәм кісі аттары әліппе 
тәртібімен кітаптың аяғына басылса һәм шыққанда кітаптың қайсы бетінде 
қайсы сөз бар екені көрсетілсе, біріншіден – бұл кітап тәрбиелі болар еді» – 
деп жазады. («Қазақ», № 129, 1915 жыл). 
Тілдің өз дәуіріне тән сипатының сақталуына, жыр мәтінінің о бастағы 
қалпын бұзбаудың маңызын ғалым терең пайымдайды. Соңғы абзацта ав­
тор кітап соңында әліпбилік көрсеткіш жасау жайын айтады. Мұнда кітап 
шығару мәдениетімен қатар ономастика мен лексикография мәселелері де 
қозғалып  отыр.  Одан  әрі  «жырдан  қазақ  тарихына  жем  іздеген  адамдарға 
оңай болар еді» деу арқылы ол жалқы есімдердің, тарихи атаулардың тізбесін 
жасаудың маңызын атап көрсетеді.    
Алаш  көсемі  Абай,  Шәкәрім,  Ахмет  Байтұрсынұлы  бастаған  көптеген 
қазақ ақын­жазушыларының еңбектері мен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Ер 
Тарғын»,  «Ер Сайын» жырларын өңдеп, баспадан шығуға мұрындық болды, 
тікелей бұл іске өзі басшылық етті. Шығарғаннан кейін де оларды халыққа 
таныстырып, насихаттады. 
К.  Фламмарионның  «Астрономия  әліп­биі»  (–Мәскеу,  1924.  ­225.),                
Д. Граве нің «Дүниенің құрылысы» (–Мәскеу: Кеңес Одағындағы елдердің 
кін дік  баспасы,  1926.  ­101.),  Т.Тутковскийдің  «Жердің  қысқаша  тарихы»             
(–Мәскеу, 1926. ­102) сияқты еңбектерін қазақ тіліне аударған ғалым ұлттық 
ғылым тілінің, терминологияның қалыптасуына да көп еңбек сіңірді. Осы 
еңбектерде  ғалым  бойлауық,  жанартау  көгі,  жантайма,  жұлдыз  жа-
уын,  тұтылыс,  жартылай  тұтылыс,  жердің  белбеуі,  жердің  білегі,  күн 
қо  та ны,  күннің  сепкілі,  қашаған  күш,  қырағы  түтік,  сақина  тұтылыс, 
үйек тік, үйектік шеңбер, құбылнама, қарауыл үй т.б. көптеген терминдер 
қолданылады. Бұл жеке әңгіме арқауы боларлық мәселе. 
Соңғы демі біткенше халқына қалтқысыз қызмет еткен қайраткердің сөзі 
мен ісінің арасында алшақтық, сәйкессіздік болмады. Сол себептен де ұлт 
зия  лы лары «Алаштың Әлиханы» атанған көшбасшының төңірегіне топ тас­
ты, ел де оған сенді. Басқан ізі аңдулы, үнемі қуғын­сүргінде жүріп, түр­
меде,  Мәскеу де  үйқамақта  отырса  да,  оның  айтқан  әр  сөзі,  жазғаны  елге 
же тіп  жатты.  Қазақ  зиялыларының  арасында  да,  бүкіл  халықтың  алдын­
да да  үлкен беделге ие болған тұлғаның қашанда сөзі өтімді, ықпалы зор 
болды. Оның ел ішіндегі осы зор беделі мен жан­жақты білімі қазақ тілін 
Мере
йто
й

97
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
баспасөз тілі, ғылым тілі, көркем әдебиет пен ресми ісқағаздар тілі ретінде 
орнықтыру жолындағы қайраткерлік қажырлы еңбегі мен тіл тұтынушысы, 
шығармашыл  тұлға  ретінде  қолынан  қаламын  тастамай  көрсеткен  жеке 
үлгісі ақын­жыраулардан, Махамбет, Ыбырай, Абай, Шоқандардан басталған 
ұлттық әдеби тілдің іргетасының берік қалануына қосылған өлшеусіз үлес 
болды. Бұл орайда онымен замандас алаш зиялыларының бірі Қошмұхамед 
Кемеңгерұлының «Үкіметтің қара қуғын жасаған күндерінде, айдауына да, 
абақтысына  да  шыдап,  ел  үшін  басын  құрбан  қылған  ат  төбеліндей  ғана 
азаттық тобы болды. Бұл топты баулыған Әлихан. Әлиханның қазақ еліне 
сіңірген  тарихи  қызметі:  әдеби  тіл  тууына  себеп  болды»  деген  пікірі  өте 
орынды айтылған. Ғалым мұрасымен толық танысқан адамның оған анық 
көз жеткізері кәміл. 
Екіншіден,  Ә.Бөкейхан  өзінің  саяси  күреспен  өткен  саналы  ғұмырында 
қазақ  тілінің  қоғам  өмірінің  барлық  саласында,  ел  аумағында  кеңінен 
қолданылуына  қол  жеткізу  үшін  бар  күш­жігері  мен  жан­жақты  білімін 
жұмсады.  Қазақ  ұлтына  адал  қызмет  етуді  өмірінің  мәні  санаған  саяси 
қайраткер тіл саясатымен де тікелей айналысты. Ол қазақ тілінің ел ішіндегі 
қолданысын  заң  жүзінде  бекітуге  ірі  саясаткер  әрі  кәсіби  заңгер  ретінде 
атсалысқан  және  ХХ  ғасыр  басындағы  ұлт  көшбасшысы  ретінде  бұл  іске 
басшылық  жасаған  аса  көрнекті  ұлт  зиялысы.  Сол  себепті  бүгінгі  қазақ 
тілінің мемлекеттік тіл ретінде қалыптасып, дамуының тарихы, бұл жолдағы 
күрестің бастаулары туралы сөз болғанда Ә. Бөкейханға соқпай өтуге бол­
майды.  Өйткені  ол  бұл  істің  басында  тұр.  1905  жылы  қарашада  Ресейдің 
«жергілікті және қалалық қайраткерлерінің» Мәскеудегі сиезінде сөйлеген 
сөзінде: «Ана тілін еркін қолдану қазақтардың таяу арадағы мұқтажы» деді. 
Ә.Бөкейхан Қарқаралы уезі қазақтарының 11 тармақтан тұратын құзырхатын 
өз атынан орыс тілінде Санкт­Петербургте «Сынъ отечества» газетінің 1905 
жылғы  4  қыркүйектегі  173­санында  және  1906  жылғы  26  тамызда  өзі  ба­
сушы­редакторы  болған  «Иртышъ»  газетінің  32­санында  Омскде  екі  рет 
жариялаған.  Осы  11  тармақтың  2,3,7  және  8­тармақтарында  қазақ  тілінің 
мәселелері көтерілді. 14 500 адам қол қойған осы құзырхаттың 2­тармағында 
« ...Қазақтың ұл балаларына арнап ашылған ауыл мектептерінде сабақ орыс 
тілінде  жүреді.  Осы  мектептердегі  сауат  ашу  сабақтары  қазақ  тілінде  де 
жүргізілуін  сұраған  қазақтардың  өтініші  орындалмады.  Бұл  мектептерде 
қазақ  балаларына  қазақ  сөздерін  орыс  әріптерімен  жазуға  үйретеді.  Олар 
қазақ  дыбыстарын  бере  алмайды»  деп,  қазақ  мектептерінің  жай­күйі  мен 
балаларды  қазақша,  ұлт  тілінің  әліпбимен  оқыту  мәселесі  күн  тәртібіне 
қойылады.  3­тармақта  «Қазақ  халқының  күнделікті  қажеттіліктерін  біліп 
отыру  үшін  типография  ашып,  алдын  ала  жүргізілетін  цензурасыз  қазақ 
тілінде  газеттер  шығару  қажет»  делінеді.  7­тармақта  жүздеген  кеңселерде 
Мере
йто
й

98
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
ісқағаз жүргізу орыс тілінде жүзеге асырылып жатқандығы, қолданыстағы 
дала ережесінің штатына сәйкес уездер мен облыстық басқармаларда қазақ 
тілін  білетін  аудармашылар  болуға  тиіс  екендігіне  қарамастан,  жергілікті 
әкімшілік  бұл  орындарға  қазақ  тілін  білмейтін  орыс  шенеуніктерін  алып 
отырғанын, кейде қажеттілікке байланысты бұл іске басқа адамдардың тар­
тылатынын және крестьян бастықтардың қазақ тілінде жазылған өтініштерді 
қабылдамайтындығын  айта  келіп,  мынадай  талап  қояды:  «Қазақтардың 
мүддесі үшін: болыстықтардың кеңселері мен халық соттарында ісқағаздарын 
қазақша жүргізу, аудармашы лауазымына қазақша білетін және қазақша хат 
танитын  адамдарды  алу,  және  қазақтардың  бұзылған  құқықтарын  қалпына 
келтіріп – өтінішті өз ана тілінде жазу». 8­тармақта Соттың өзі қызмет етіп 
отырған халықтың тілін білуі – сот төрелігін дұрыс жүргізудің қажетті шар­
ты. Соған қарамастан, қазақ даласында сот пен тергеуші болып халық тілін 
білмейтін орыстар қызмет етіп жүр. Ал неге екені белгісіз қазақ заңгерлері 
қазақтар  тұратын  уездерге  тағайындалмайды,  осыдан  Далалық  өлкеде  сот 
төрелігі зардап шегіп отыр. Сондықтан, соттар қазақ тілін білетін болсын және 
қазақ  даласында  алқабилер  соты  енгізілсін»  (орысшадан  аударған  –  Ш.Қ.) 
делінген. Бұл құзырхатта қазақ балаларына ана тілінде білім беру, кеңселерде 
ісқағаздарын қазақша жүргізу, сот пен тергеу ісін қазақша жүргізу талапта­
ры анық қойылған. Яғни, Алаш Орда үкіметі,  ҚазКСР­і құрылардан, Қазан 
төңкерісінен едәуір бұрын, сонау ХХ ғасыр басында­ақ қазақ даласында қазақ 
тілінің  қолданысын  қамтамасыз  ету  мәселесі  көтерілген.  Іс  жүзінде  қазақ 
тілінің мемлекеттік тілге жүктелуге тиіс қызметтерді атқаруы талап етілген. 
Ол судьялардың қазақша білмейтіндігін сынға алып, сот ісін қазақша жүргізу 
мен білікті қазақ судьяларын мәселесін де үнемі күн тәртібіне қойып отырды. 
Оның мына мақаласында айтқан пікірінен де оны анық көреміз: «Біз бұл орыс 
судьясына құл болсақ, судья біздің жұрттың тілін білмейді. Біздің өзімізден 
судья болатын қазақ жоқ есебінде. Переводчик пен биге түскен соң бұл дауда 
не қасиет қалады. Бірі бас десе бірі құлақ деп қарап тұрмай ма?» (Қыр баласы. 
Тағы да би һәм билік. «Қазақ» газеті, № 50, 1914 жыл. Самар қаласы).
Алаш  ардақтысы  қазақ  балаларының  ана  тілінде  білім  алуын  ұлтты 
сақтаудың,  тіл  саясатының  аса  маңызды  мәселесі  ретінде  қарастырып, 
оған үнемі ерекше мән беріп отырады. Ол «Иртышъ» газетінің осы 32­нші 
нөмірінде қазақ даласында ІІ Александр мен ІІ Николай жүргізген өлкелерді 
орыстандыру саясатын жалғастыруға барынша ынталы қайраткерлердің бар 
екендігін ашық айта келіп, «Орыстандыру саясаты қазақтардың ана тілінде 
хат тануын тежеудің барлық амал­тәсілдерін қарастыруды талап етті» – деп 
жазды.  Алаш  қайраткері  қазақ  балаларының  алдымен  бастауыш  мектепте 
ана тілінде білім алуына ерекше мән беріп, 1913 жылғы «Қазақ» газетінің 14­
інші нөмірінде «Орысша оқу орыс қолтығында тұрған жұртқа керек; керек 
Мере
йто
й

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: