бөлді деген хаттан бастап, үйімен бірге өртеніп

202
Ги де Мопассанның «Жарасын алдырған ана» әңгімесі жарияланған «Жаңа 
мектеп» журналының беті (№ 4, 1925 жыл) . Әңгімені қазақшаға аударған Қыр 
баласы.
Очередной номер журнала «Жаңа мектеп» («Новая школа», № 4 за 1925 
год), где был опубликован перевод одного из рассказов Ги де Мопассана. Пере-
вод Қыр баласы (Сын степей).

203
ЖАРАСЫН АЛДЫРҒАН АНА
(Мопассаннан)
Мен Пірленде болғалы он бес жылдай өткен еді. Достым 
Сербел неміс талқандаған сарайын жаңғыртып түзеп алып, мен 
сонда аң аулай келдім.
Бұл – менің өлгендей сүйген жерім. Бұл – аналық 
емшегіндей көңілді арбап өзіне тартатын жер. Адам мұндай 
жерді құшақтаған асық жарындай, жан-тәнімен сипалап сезеді 
де сүйеді. Адам асықпен жолыққан, бақытқа кенелген жерін: 
бұлақты тауды, сарқыраған өзенді, бұйраланған орманды 
ұмытпайды, кейде қай бір орман, өзен, бұлақ жоқта кездесіп, 
жүректі шаншытып өтіп, құмарлатып кеткен сұлудай, ойда ор-
нап қалады, жүректі басып жүк болады, ұмытылмайды.
Мен кестенің өрнегіндей оратылған тауды, даланы 
көркейткен, қолдың саласындай самсаған бұлақты, Пірлен 
аймағын түгелімен сүйдім, жақсы көрдім.
Шомылсақ, қоңыр салқын күмістей мөлдір су: бұлағы, өзені 
толған балық, орманы ән салған құс.
Мен алдымда жортып келе жатқан екі тазыма қарап, елге-
зек баладай ұшып келем, өз денем өзіме қауырсын қаламдай 
көрінбейді. Сербел достым жүз метірде жоңышқаны кесе жүріп 
келеді. Мен Содыр орманын айнала бердім, алдымдағы бір 
қораның ойранын көрдім. 1869-ыншы жылы көрген қора мен 
үй көзіме елестей кетті. Онда бұл үйді айнала шыққан өріктің 
ағашы, қора толған қыбырлаған қоралы тауық еді.
Тозған бейіттей қалған қора, бұзылған үй, сорайған бағана: 
бұ не деген сұмдық?!
Мен бір күні шаршап шалдыққанда, осы үйдің бәйбішесі 
маған асқан жақсы арақ беріп, мені сусындатқан еді. Сонда Сер-
бел достым бұл үйдің иелерінің кім екенін баяндап берген еді. 
Әкесі тоқым кетпес, түнде жатпас жандар қолынан өлген. Бала-
сы тазыдай аш бел, кепкен қайыңдай мықты, етіндегі қырандай 
ер, елде доқ мерген аңшы. Аттары «Асау». Бұл лақап па, шын 
аты ма білмедім.

204
Осылардың бәрі ойыма түсті.
Мен Сербелді шақырдым, ол бұтаның сирағындай ұзын 
аяғымен құлаштап маған келді. Мен Сербелден мына үйдің 
иелеріне не болды деп сұрадым. Сонда Сербел сөйледі.
ІІ.
Асау жігіт соғыс басталғанда жасы отыз үште, өзі тіленіп 
ұрысқа кетті. Кемпір шешесі жападан-жалғыз үйде қала берді. 
Кемпірдің күн көрерлігі бар деп, оны есіркеген көрші болмады. 
Кемпір ауылдан жырақ қалың орман шетінде жападан-жалғыз 
қалғанмен де, байы мен баласы нәсілдес: бір топырақтан 
жаратылған, қорқуды да білмейді.
Сырықтай ұзын, кеспеге қызыл жоқ өу кемпір күлкіні 
білмейді, бір адам кемпірмен езу жиып күлем деп те ойламай-
ды. Күлсе ер күледі. Әйелге күлкі қайда?! Әйел күні сәулесіз түн, 
ойын кескен қайғы мен сары уайым. Ер атқа мініп ел қыдырып, 
қымыз ішіп, той тойлап, ойын күлкіге қарқ болады. Әйел от 
басы шаруадан тиген соң ұмытып кетеді, күлуден қалады: қыз 
күнінде қыздардың бәрі жақсы, ойбай-ау! Жаман қатын қайдан 
болады? Осыдан келеді.
Асаудың кемпірі қар (жауған) басқан жаман үйінде 
бұрынғыдай тұра берді. Ет пен нанға жетіде бір ауылдың база-
рына барып келеді. Кісіге шабатын қасқыр бар деп ел шулай-
ды. Кемпір еңкіш иыққа баласының құндағы ұстағаннан жауыр 
болған, темірі тот басып күрең тартқан ескі мылтығын салады. 
Адамға көрсетпейтін көк шашты қымтап баса байлаған қара 
орамалдан мылтығының темірі қылтылдап көрініп тұрады. 
Арық ару анадай имек кемпір маң-маң басып соқпақта аяңдап 
бара жатады. Қарап тұрсаң – бір қызық.
Сонда неміс те келіп жетті. Елді алған жаудың әскерін байға 
байша, кедейге кедейше таратып орналастырды. Кемпірді бай 
деп төрт кісі енші берді.
Алма бет, үкі бас, көк көз, сайдың тасындай соғыста көрген 
кемшілікті бит шаққандай көрмеген, көп жылқының құр атын-
дай, жеңген жауды да зорлау ойда жоқ, қырмызы мінезді төрт 
жігіт Асаудың кемпірінің қонағы.

205
Төртеуі алдын ала жүгіріп, қызметті қылып кемпірдің 
жұмысын да, шығын да азайтады. Төрт бала таңертең тұрады, 
аязда тырдай жалаңаш болады да, қардай аппақ етін бұлақтың 
мұздай суына жуады. Кемпір бұлар жуынып жатқанда, ерсілі-
қарсылы сабылып тамақ пісіріп жүреді. Төртеуі онан кейін ас 
үйде аяқ-табақты жуады, сүртіп алып қояды. Үйді сыпырады, 
терезені сүртеді: айыра танығысыз, шешесіне қолқабыс еткен 
жақсы төрт ұл.
Кемпірдің күндіз де, түнде де ойлағаны тазыдай аш бел, най-
задай тік, қой көз, қошқар тұмсық, қара бұйра мұрт жалғызы.
Кемпір күнде қонақтарынан:
– Франсуздардың 23-інші қосыны қайда кетті? Білесіңдер ме? 
Менің жалғызым сонда, – деп сұрайды. Қонақтар:
– Білмедік, түк те білмедік, – дейді де, өздерінің үйде ана-
лары аңсап қалған, кемпірдің ішін өртеген оттың, кемпірдің 
мазасын алған уайымның не екенін таза біліп, кемпірді айна-
ла жүгіріп, алдына түсіп, айтқанын тапжылтпай, ойлағанын 
айтқызбай тауып әлпештейді. Кемпір де өзінің төрт қонағын 
жау демейді, жақсы көреді. Ұлтшыл, кекшіл байдың табы, 
қара бұқара кекті білмейді. Соғыста көп өлетін, соғыстың бар 
шығынын төлейтін, соғыстың қыстай ызғарын арқасына артып 
алатын қара бұқара, жел күні қауға түскен өрттей дулаған, жар-
ты жылда жеңгенді де, жеңілгенді де туралататын саясат парти-
ялары індетә соғыстың кегін білмейді.
Ауылдағылар Асаудың кемпірінің қонағын сөз қылғанда:
– Иә, бұ төртеуі ұясын тапты, – дейтін.
Бір күні таңертең кемпір үйде жалғыз қалды, тура үйіне бет 
алып келе жатқан бір адамды көзі шалды. Әрбірден соң таны-
ды: бұл ауыл арасына хат тасушы екен. Хатты суырып кемпірге 
берді. Тігін тіккенде киетін көзілдірігін қабынан суырып алып 
хатты оқыды:
– Құрметті Асаудың бәйбішесі! Бұ хат Сізге қайғылы қабар 
әкеледі. Балан Бектір кеше өлді, зеңбірек оғы екі бөліп таста-
ды. Соғыста екеуіміз бірге едік, мен өлгенде де қасында болдым. 
Өлсем, со күні шешеме білдір деп менен сұраған еді.
Мен қалтасынан сағатын алдым, соғыс біткен соң Сізге тап-
сырам.

206
Достық жүзінде сәлем бердім, 23-інші қосының екінші 
дәрежедегі әскері.
Сезер Рибо.
Хат жазылғалы үш жеті өтіпті.
Кемпір жылаудан қалды. Басқа ұрған балықтай, кемпір 
мөлиіп қалт қарап тұрып қалды, жанының күйгенін, ішінің 
өртенгенін де сезбеді. Кемпір: Бектірім өлді-ден басқа түк ойла-
мады. Сол-ақ екен, екі көзі мөлдіреп жасқа толды, қайғы ішке то-
лып аузынан шығып лықсып төгілді. Бір ойдан бір ой құбыжық, 
бірін бірі қуалайды да қуады, кештегі түйедей тіркеледі: енді 
мұнан былай тұңғышын бауырына басып сүймейді! Жандар-
лар байымды, немістер ұлымды өлтірді! Оқ баламды екі бөлді. 
Кемпірдің алдында адам көрмеген көрініс елестейді: басы 
құлап барады. Көзі алайған ашық, баласы ашуланғандағысын 
қылып мұрнының ұшын тістеген.
– Балам тәнін не қылды екен? Маңдайында оғымен байымды 
бергендей, баламды да өзіме бермеді-ау!
Кемпір сол арада дауыс есітті. Немістер ауылдан келе жатыр. 
Кемпір кірпік қаққанша көзін сүртіп, хатты қалтаға тығып, сап-
сабырлы қалыпты күйіне түсе қалды, төрт жігітті қарсы алды.
Жігіттер қуанады ду күледі, алып келгендері дәу де болса 
ұрлаған көкше қоян, тәтті жем табылды деп, кемпірге ымдай-
ды.
Со жерде тұра сала кемпір тамақ қылуға кірісті, қоянды 
союға келгенде ерліктен айрылды ма мүжиді, қалт тұрып 
қалды. Мынаған қарашы: бұл алғаш сойған қояны емес еді. Бір 
жігіт жұдырықпен желкеден қойып қалып қоянды өлтірді.
Кемпір өлген қоянның етін қып-қызыл қылып терісін сыпы-
рып алды. Қолында қатып қабыршақтанған жылы қан, безгек 
болғандай кемпірді төбе шашын тік тұрғызып қалтылдатты. 
Қып-қызыл қыбырлаған осы қояндай, оқ екі бөлген баласы 
көзінің алдында елестеп көрініп тұрды.
Кемпір төрт қонағымен тамаққа отырса да түк татпады, дәм 
жеуге мұршасы келмеді. Жігіттер, жаңа қоныстың шалғынын 

207
орған түйедей, тамақты соғып жатыр. Кемпірде инедей ісі жоқ. 
Кемпір де қаннен кәперсіз түрде үн де, түн де жоқ, қыдыра 
қарайды да бірдеңе ойлайды. Жігіттер мұны сезбейді де.
Кемпір тұрып бір уақта:
– Біз бірге тұрғалы айдан асады, мен сендердің аттарыңды да 
білмеймін, – деді.
Жігіттер арып-азып, шаршап-талып кемпірдің сұрағына азар 
түсініп, аттарын айтып берісті. Кемпір бұған қанағаттанбады, 
аттарын, үйлеріне қалай деп жазған хат баратынын қағазға 
жаздырды, көзілдірікті киді, танымайтын қаріппен жазылған 
қағазды қарап, баласы өлді деп келген хат жатқан қалтаға 
тықты.
Тамақты жеп болған соң кемпір жігіттерге:
– Мен енді сендердің қамдарыңды жейін, – деді.
Кемпір жігіттер жатқан шатырға шөп тасыды. Жігіттер 
кемпірдің мұнысын таңырқады. Кемпір сендерге жылы болсын 
деп жүмін дейді. Кемпірге қосылып шөпті жігіттер де тасыды. 
Сабанмен жатқан шатырды қу көпке толтырды. Шатырдың 
іші төрт қабырғасы иісті шөппен қалаған жылы бөлме болды. 
Жақсы ұйқы мұнда болмағанда, қайда болады?
Тамақта отырғанда бір жігіт дәм татпадың, бұ қалай? – деп 
кемпірден сұрап еді, кемпір ішім ауырып отыр деді. Кемпір 
сонан соң жылынам деп от жақты. Немістер күндегісін қылып 
басқышпен шатыр шықты. Шатырдың есігі немістердің ар-
тынан жалп етіп жабылғанда, кемпір лып етіп басқышты 
алып қойды да, сыбдырлатпай далаға шығатын есіктен 
қорада, тышқан аулаған мысықтай басады, түк дыбыс, сыб-
дыр білінбейді, естілмейді. Кемпір уақыт-уақыт ұйықтаған 
жігіттердің қорылдағанын тыңдайды да қарайды.
Кемпір ісінің бәрін даярлап болдым-ау дегенде, бір құшақ 
шөпті алды да оттыққа тастай берді, ол шөп жанғанда, оны ша-
шып тастап далаға шығып қарап тұрды.
Жап-жарық сәуле бірнеше секөнтте бөлменің ішін жарық 
қылды, бөлме дәу пештей болып жанды, жарық сәуле тар тере-
зеден бұлқынып шығып қарды ағартты.
Әрбірден соң шатыр астынан адам айтқысыз дауыс шығып, 
жылау, зар жанды ұшырып қорқытты. Бөлменің ішіндегі 

208
шатырға баратын есік құлады, от құйын болып шырмалып, 
айналып шатыр астына кірді де сабан шатырды бұзып жарып 
сыртқа шыға келді, лапылдап жанып аспанға құлаш ұрды. Үй 
ошақтағы от болды да жана берді.
Ішінде от сытырлайды сынып құлаған арқалық пен қабырға 
күртілдейді. Шатыр ортасына түсті, сорайған үйдің ойранынан 
тіннен бұлт шығып, ішінен түйдек-түйдегімен шабысып будақ-
будақ ұшқын шықты.
Аппақ дала оттың сәулесінен ұшқындап, жарқырап қан 
құйған күміс дастархандай құбылды.
Алыста шіркеу қоңыраулатып жатыр.
Кемпір қолында баласының оқтаулы мылтығы. Жігіттердің 
біреуі аман кетпесін деп күзетіп, өрт ойрандаған үйінің алдын-
да тұрып алды.
Жұмыс біткенін көріп, кемпір мылтығын отқа тастай берді. 
Мылтық атылды.
Немістер де, ауылдың адамдары да жүгіріп келісті. Кемпір 
өзінен өзі тойған, бір түбірге мініп отыр.
Неміс бастық кемпірден:
– Сенің қонақтарын қайда? – деп сұрады.
Кемпір шоқ болған үйдің ойранына қолын сілтеп, қаннан 
қаперсіз дауысымен:
– Мынада! – деді.
Елдің бәрі кемпірді қамап алды. Неміс бастық:
– Үй неден өртенді? – деді.
Кемпір:
– Мен өртедім, – деді.
Күтпеген сөз хабарсызда келіп қалып, ақылын алды деп 
кемпірге адам нанбады. Кемпір тұрып өзін шыр айналып 
тыңдаған жұртқа, балаңды оқ қақ бөлді деген хаттан бастап, 
үйімен бірге өртеніп кеткен жігіттердің соңғы ойбайына шейін 
бәрін айтып берді. Кемпір басынан кешкеннен, істеген ісінен 
бір зере дейін қалдырмай, бәрін талдап бұзып, бір-бірлеп ай-
тып берді.
Кемпір айтып болып қалтасынан екі жапырақ қағазды суы-
рып алып, сөніп бара жатқан оттың жарығымен оқымақ болып, 
көзілдірігін мұрнына ерттеп, қағазды қарап:

209
– Мынау Бектір өлді деген хат, – деді де екінші қағазды 
көрсетіп, басты өртке қарай изеп:
– Мынау ана жігіттердің аттары мен үйлеріне хат жазса, 
жетекші, – деді.
Кемпір иығынан ұстап тұрған немістің төресіне қағазды 
ұсынып:
– Сіз не болғанды жазыңыз, әке-шешелері білсін, мен 
Асаудың кемпірі, Симон қызы Биктюри, осының бәрін істеген 
мен! Ұмытпаңыз! – деді.
Неміс төре өз тілінде жарлық берді. Бас салып кемпірді, 
сүтке тиген күшіктей, желкеден алып, өртеніп жатқан үйінің 
қабырғасына қарай ұлақтырды, сонан соң лезде он екі кісі 
кемпірді жиырма қадамда қаздай тізіліп тұра қалды. Кемпірде 
қимыл жоқ: өзі бәрін сезді де күтті.
Ат деген жарлық естілгенде, артынан, шумағы жазылған 
арқандай, ағытылып атылған мылтық дауысы шұбалды.
Кемпір жығылмады, қымызын ішін босатып, мойнын тастай 
берген сабадай, неміс төре кемпірдің жанына келді. Кемпір қақ 
бөлінген, қолында қып-қызыл қанға боялған баласы Бектір өлді 
деген хат.
Достым Сербел сонда тұрып: – Немістер кек алумен менің 
сарайымды ойрандады, – деді.
Сонда мен де тұрып: үймен бірге өртенген төрт жігіттің 
аналарын ойладым. Тағы да қабырғада қаза тапқан ананың 
кекшілін ойладым да отпен күйе болып қарайған бір тасты 
жерден алдым
1
.
Ауд. Қыр баласы.
«Жаңа мектеп» журналы, № 4, 1925 ж.
Қызылорда.
1 
1869-ыншы жылы неміс пен франсұздар соғысқан, сонда неміс 
жеңген. Сол соғыс аяғында Парижде көменес тәртібі болған. Мопассан бұл 
әңгімені сол соғыста болған деп өзі ойлап, өзі пішіп, өзі кестелеп шығарған. 
Мопассанның сол соғыс туралы пырасының қара бұқарасын алып жазған 
жиырмадан аса әңгімесі бар. Басушы мен оқушы табылса, Мопассанның ол 
әңгімелеріне де қайта айналам.

жүктеу/скачать 15,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: