Қазақ тіліндегі антонимдердің жасалу жолдары

Қазақ тіл білімінде антонимдердің рөлі өте зор. Антонимдердің қарама-қарсылықты салыстыру, бір-біріне сәйкес келтіру, ойды осылайша түсіндіруде алатын орны ерекше. Қазақ тіліндегі антонимдердің қалыптасуы мен даму тарихына арналған еңбектердің ішінде Ж.Мусиннің «Қазақ тілі антонимдерінің сөздігі» еңбегі үлкен назар аударуға тұрарлық. Қазақ тіліндегі антонимдердің топтастырылуы қарама-қарсы сөздердің жұптары ретінде топтастырылып, нақты тілдік деректер негізінде талданып, тың пікірлер білдіреді. Қазақ тілінің лексикалық құрамы омонимдік және синонимдік әрекеттерге бай. Антонимдік қатынастар-тілдегі семантикалық парадигманың көріністерінің бірі. Қарама-қайшылық тек тілдік категория ғана емес, сонымен қатар философия, логика, психология сияқты ғылым салаларымен байланысты. Біз тілдегі мағыналары бір-біріне қарама-қайшы келетін сөздер антонимдер деп айтамыз. Мысалы: жақсы-жаман, жаңа-ескі, бар-жоқ.

Антонимдік сөзді барлық сөздерден таба алмайсыз. Мысалы: сөздер дәптер, қаламда антонимдер жоқ. Антонимдер болып табылатын сөздер көбінесе сапалық белгіні білдіретін сын есімдерден және әрекетті анықтайтын етістіктерден туындайды. Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапа-сын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-бірі-не қарама-қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Кейде сараң, кейде мыр-за. Кейде қапа, кейде ырза, Барша жұртты сынадық (С. Сейфул-ин). Кейде қайғы, кейде шат, кейде түнық,кейде ылат, кейде қорқақ, кейде өжет, кейде тірі, кейдс өлет (I. Жансүгіров). Бо-лысекең кейде паң, кейде мүләйім, кейдс жұмсақ, кейде қатты,кейде береген, кейдс сарақ (Ғ. Мүстафнн). Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады (Ә. Сәрсепбаев). Түймедей затқа өкпелесеңіз, түйадей көретініңіз қалмаган, мыр-за (Қ. Оразалин).

Осындағы сараң—мырза, қапа—ырза, қайғы—шат, тұнық— ылат, қорқақ—өжет, тірі—өлі; паң—мүләйім, жұмсак—қатты, береген—,сараң, әлді—әлсіз, әділет—қияпат, түймедей—түйедей дегендер жағымсыздық пен ұнамдылықтың, жақсылық пен жаманшылықтын, үлкен мсн кішінің керіағар ұғымдары бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық, бірі кем емес, нақ бірден, тепе-тең. Сонда антоним дегеніміз магынасы бір-біріне карама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері кедей, не болмаса, тіптен кездеспеуіде ғажап емес.

Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар: түбір күйінде кездесетіндері: ауыр—жеңіл, кең—тар, ыстық- суық, үлкен—кіші, жас—кәрі, биік—аласа, ұзын—қысқа артық—кем, аш—тоқ, жақсы—жаман, қалың—жұқа, терең-арарық—семіз, оңай—қиын, араз—тату, ашы—тәтті, көп-аз,оң- теріс т. б.

ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық-жасырын, өзімшіл—көпшіл, ашық—жабық, тілазар—елгезек, қаты—ақырын, орнықты—шалағай, олақ—іскер, оңқай—солақай сүйкімді—жексұрын, бүтін—жыртық, жүрдек—шабан, түзу-қисық т. б. Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антоним- дер көбінесе —лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтары арқылы анто- нимнің жағымды сыңарларын ал —сыз, -сіз жұрнақтары сыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:

Ер жігіт бірде малды, бірде малсы

Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.

Ақылдыны алысым деме,

Ақылсызды жақыным деме.

Куәлі істі куә табар,

Куәсіз істі күман табар.

Арлы арына қараса,

Арсыз жеңдім дейді.

Сол сияқты сын есімнің —ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы соңғы, бұрынғы—қазіргі, үйдегі—түздегі, сыртқы—ішкі, күндізгі— түнгі, қысқы—жазғы т. б. Етістікке тон мынадай антонимдер бар: а) тубір күйінде кездесетіндері: озу—қалу, кету—келу,| қону—ұшу, айырылу—қосылу, шашу—жинау, бару—қайту, 1 жату— тұру, ашу—жабу, кіру—-шыгу, ұту—ұтылу, жеңу—жеңілу, қуану—ренжу, сүйіну—күйіну, көшу—қону, күлу—жылау, сату—алу, ысу—суу, шабу—ілбу, даму—тоқырау, қату-жібу , ауыру—сауығу т. б. ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері: таю—жасару, жогарылау—төмендеу, татуластыру—араздастыру, ақтау—қаралау, елдестіру—жауластыру, мақтау—даттау күшею—бәсеңдеу, баю—кедейлену, арықтау—семірту, жаңар- күшсю —бәсеңдеу, баю—кедейлену, арықтау — семіру, жаңару ескіру т. б.

Мәселен ескі мен жаңаның арасында көне (көнетоз), шикі мен пісінің арасында дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы.ұтыс пен ұтылыстың арасында теқ, ерте мен кештің арасыпда дәл біткен мен бітпсгснніц арасында шала, жеңу мен жецілудің арасында итжығыс деген аралық ұғымдар бар. Бұлар антоним (бітксннің бәріне тең емес, кейбірлеулеріндс ғана үшырайды. Аралық ұгым кереғар екі ұғымды тең ұстап тұрады. Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-біріп шендестіріп,салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен, антонимдер өте-мөте мақал-мәтелдерде жиі қолдапылады. Антонимдерді қолданудыц негізінен үш жолы бар:

1. Антонимдер бір сөйлемнің, өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық өмірден ерлік өлім артық. Ер бакыттың қонганын білмейді, ұшқанын біледі. Еріншек егіншідсн елгезек масақшы озады. Ақымақ бұзуға бар, түзеуге жоқ. Өлі арыстан-нан тірі тышкан артық. Досыңның асынқасыңдай іш.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы койылып шен-дестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі. Тоқшылықта жеген тоқпан жілік. Ашаршылықта кезіцнен бір-бір ұшар. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, Төртеу түгел болса, төбедегі келеді. Жаңаны күтіп, жалаңаш үйден шыкпай қалған-нан, Ескіні жамап киіп, жацаны іздеп тапқан артык. Көп ақы-мақтың ағасы болғанша. Бір ақылдының інісі бол. Жауластырмақжаушыдан Елдестірмек елшіден.
3. Аигонимдер ыңғайлес кезектесіп қатар жұмсалады Мыса-лы: Арымақ, семірмек көңілден. Палуанға он, терісі бірдей. Ылдисыз өр болмайды. Ит үрер жақсыга да, жаманға да, Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды (Ы. Алтынсарин). Ащы менен тұщынытатқан білер, Алыс пенен жақындыжорытқан білер. Бір суып,бір ысып,
Барады іш пысып (Абай). Қарсы койылып айтылгаиныц бәрін антоним деп тануға болмайды. Кейде синоним• сөздер де бір-біріне салыстырылып антыла беретд. Мысалы: Гүрілдеи келген жаудан, Күлімдеп келген қас жаман. Қауіп бар жерде қатер бар. Қауіп қайдан болса, қатер содан. Өлімбар жерде аза бар. Бет көрсе, жуз ұялады. Жан-жақты дамып, ке мелденгсн тілде белгілі бір ойды әр турлі мақсат-мүдеге карай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануга болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге де оншалиқты тапшы емес екендігін байқаймыз.

Антонимдер бір-біріне қарама-қайшы, сын, артықтық, Сан, әлемдегі заттар мен құбылыстардың санын салыстырады. Мысалы:кейде сараң, кейде біз үшін. Кейде біз қапаны, ксйі ырзаны, барлығын (с.Сейфул-ин) сынайтынбыз. Кейдс мұңы, кейдс шат, кейде түн, кейде ылат, кейде қорқақ, кейде сұмдық, кейде тірі, кейдс өледі (і.Жансүгіров). Бо-лысекен кейде Пан, кейде мұулайым, кейдс жұмсақ, кейде қатты, кейде Берген, кейдс Сарак (Ғ. Біреу оның әділдік екеніне Қуанса, ал біреу (А.Сәрсепбаев) ренжиді. Түймедей өкпелесеңіз, түйдей көретініңіз қалмаған, ст. оц-за (Н.Оразалин).

Ғылыми тұжырымдар негізінде" полярлық"," контраст", "оппозиция" терминдері қарама-қарсы ұғыммен бірге қолданылады. Ғалымдар бұл терминдерді қандай мақсатта қолданды, тілдегі қарама-қайшылықтың (антонимдердің) пайда болуына қандай себептер ықпал етті, қайшылықтың ғылымның басқа салаларында орны қандай болды.

Философиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын қарастырған кезде қарама-қайшылық ғылымның осы саласында ежелгі дәуірден бері пайда болды деп айтылады. Әлемде керісінше ештеңе жоқ, оны бала кезінен адам мойындаған. Алғашқы философиялық ойлардың осы тұрғыда көруге болады мынадай өзіндік жұмыстарды орындады Аристотель:"барлық", - дейді заттары мен мағыналарын өмір противоположны, мысалы, кім – онда (осы жерде) к престолу және ставкасы, басқа да қосымша аптап ыстық және суық, үшінші-қосымша шектеулерге және шексіздік, төртінші-к заговору және махаббат".

Қарама-қайшылықтың философиялық тұжырымы Гегельді "қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресі Заңымен"негіздеуге тырысады. Аталған заңдылықтың ашылуына и. Канттың философиялық көзқарасы да ықпал етті. И. Кант санада қарсылықты тұжырымдады: "санада қалыптасқан әр ойдың кері формасы бар. Мысалы, әлем уақыт пен кеңістікте шектеулі. Екінші ой - олар қай жағынан шексіз. Немесе әлемнің пайда болу мерзімі бар, керісінше пікір бар:әлемнің шығу мерзімі жоқ".

Философиялық тұрғыдан: "қарама-қайшылық-бұл қарама-қайшылықтың даму сатыларының бірін білдіретін категория. Ол табиғат, қоғам, адам санасы, объектілер мен құбылыстар, бір-бірін жоққа шығаратын тенденциялар арасындағы байланысты білдіреді, бір-бірінсіз өмір сүре алмайды.

Антонимдік қатынастарды тек тілдік деректермен ғана емес, сонымен бірге пациенттердің, еріксіз (еріксіз) тұлғалардың қарсылығын және антонимдік қарама – қайшылықта аралық Тұжырымдаманың болуын (жоғары – орташа-төмен) түсіндіретін алғашқы ғылыми талдаулардың үлесі контекстегі маңызды ұғымға қайшы келеді (май ішу, үйде шай ішу).

Антонимдерге арнайы зерттеу жүргізген, кандидаттық диссертация қорғаған, алғаш рет антонимдер сөздігін құрастырған (1984), антонимдердің теориялық мәселелерін қарастырған ж.Мусиннің жұмысында. Автор қазақ тіліндегі қарым-қатынастың антонимдік қарым-қатынасын лексикалық, сөзжасамдық, морфологиялық, фразеологиялық және стилистикалық деңгейлерде жан-жақты талдады.

Зерттеушінің пікірінше, қарама-қарсы ұғымдағы антонимдер арасында тікелей байланыс бар, мысалы, су-құрғақ, бау-бақша және қарама-қарсы ұғымды беретін сәйкессіздік категориялары, мысалы, су-сусыз, бақытты-бақытсыз, және "қазақ тілінде түбір антонимдер жоқ"деген тұжырым жасалады.[16, 10].

Демек, бұл қарама-қарсы ұғымдар антонимияға да қатысты, өйткені олар тілдегі сәйкессіздік санатына сәйкес келеді. Басқа пікірлерге келетін болсақ, антонимдік оппозиция инвариант емес, керісінше антонимдік байланыс тудыратын жүйе жоқ екенін мойындау керек. Егер біз антонимдерді жасырын категориямен анықтап, жасырын аффикстерді антонимдерді тудыратын механизм ретінде қарастыратын болсақ, онда тілдегі барлық лексикалық қосылыстардың антонимдік жұбы бар деп қорытынды жасауға болады.

Антонимдік жұптар бір-бірін жоққа шығарып, материяға, құбылысқа жаңа көрініс бере алады. Мысалы, жұпта "ақылды-ақылды" сөзі "ақылды" сөзінің мағынасын толығымен жоққа шығарады, бірақ адамға тән қасиетке жаңа баға бере алмайды. Біздің лексикалық қорымызда ақылды сөзге мүлдем қарама – қайшы келетін және адамның жаңа қасиетін-ақымақтықты білдіретін сөз бар. Яғни, ақылды-ақымақ антонимдер, ақылды-ақымақ емес, ақымақ адамдар емес.

Қазақ тілінде антонимдер әр түрлі түбір сөздерден де, түбір сөздерден де құрылуы мүмкін. Жалпыға мәлім, антоним, білімді жылғы, сабақтас сөздер жауапты емес, өзіне қарама-қарсы маңызы бар. Сондықтан байырғы сөздерді антонимдерге айналдыру жұрнақтың белсенділігімен тікелей байланысты. Мысалы, бақытты-бақытсыз, әдемі-соқыр, білімді-білімсіз. Бірақ бұл жүйеге етістіктің ауыр, ауыр жүздерін енгізу мүмкін емес. Мысалы, жазған-жазбаған, оқыған-оқымаған. Себебі бұл" болу "және" болмау " етістіктері Тұжырымдаманың қарама-қарсы мағынасын білдірмейді, бірақ бір-бірін жоққа шығарады.

Тілдегі мағынасы қарама-қарсы сөздерді антоним сөздер деп атайды.

Мысалы: жақсы – жаман, ескі – жаңа, бар – жоқ.

Барлық сөздердің бірдей антонимі болмайды. Антоним сөздер көбінесе сапаны сипаттайтын сын есімдер мен етістіктерден құралады.

Антоним сөздер бір сөз табына жатады. Мысалы: жалған - шын (зат есім), жоғары - төмен (үстеу), ақ - қара (сын есім).

Жағымды-теріс мәндерді антонимдермен немесе сөз тіркестерімен теңестіруге болмайды. Мұны емес сөзін жалғау арқылы жасауға болады. Оларды төмендегідей салыстыруға болады.

Антонимдер: жақсы - жаман немесе жақсы - жақсы емес, және - бер немесе ал - алма, дымқыл - құрғақ немесе дымқыл - су жоқ, көңілді - қайғылы немесе көңілді - мұңды.

Антонимдер - ойды экспрессивті, бейнелі жеткізудің тиімді құралы. Мысалы, ғасырлар бойы атадан балаға мұра болып келе жатқан мақал-мәтелдер мен жұмбақтарда антоним сөздер жарыса қолданылады. Бұл антонимдерді пайдалану сіздің хабарыңызды аудиторияға жеткізудің жақсы тәсілі екенін көрсетеді. Мысалы: егер сіз қорқақты көп лақтырсаңыз, ол батыр болады (қорқақ - батыр).

Тілде бір -бірімен тіркесіп, антоним құрайтын сөздер бар, олар әрқашан қай жерде қолданылатынына қарамастан. Мысалы: дұрыс - бұрыс, үлкен - кіші, пайда - шығын т.б.

Түбір күйінде кездеседі: ауыр - жеңіл, кең - тар, ыстық - суық, үлкен - кішкентай.