б) олардың жасалуы,қолданысы

Ақын өлеңдерінде тақырып әсемдігін шебер ашатын антонимдер жиі кездеседі. Антонимдер өлеңге терең мағына береді, өзіндік жұмбақ.

Дана ақынның «Ғылым таппай мақтанба» деген өлеңіне назар аударайық:

Жамандық көрсең нәфрәтілі

Егер түзу көрінсе,

Ойлап - ойлап, құлаққа іл.

Суытып көңіл тыйсаңыз.

Ақымақ көп, ақылды аз,

Жақсылық көрсең ғибрәтілі

Деме көптің сөзі бұл.

Оны ойға жисаңыз.

Сізге ғылым кім берер,

Егер қисық көрінсе,

Жанбай жатып сөнсеңіз?

Мейлің таста, мейлің күл

Бұл жерде жамандық пен жақсылықтың антонимдері туынды сын есімдерден - жұрнақтардан, ал қисықтан - тікелей, ақымақтан - ақылды, азды -көпті негізгі, дара сын есімдерден, жан - етістіктерден, ақынның жек көретін бағыты мен неден құралады? ұстану. білімге шақырып, надандық салдарын айыптады.

«Интернатта оқимын» деген өлеңінде:

Ынсапсызға не керек

Істің ақ пен қарасы...

Аз білгенін көпсінсе,

Көп қазаққа епсінсе

Кімге тиер панасы

Я тілмаш, я адвокат

Болсам деген бәрінде ой,

Көңілінде жоқ санасы.

Ақылы кімнің бар болса,

Демес мұны тілі ащы.

Өлеңдегі ақ пен қара антонимі тұлғасына байланысты негізгі сын есім, құрамы жағынан бірегей, мағынасы жағынан сапалық сын есім. Көп пе, аз ба? .. Жоқ – иә Зат есім «жоқ» сөзінің тіркесуі арқылы жасалады, ал сұрау есімдік пен «бар» сөзінің тіркесуі арқылы орындалады. Ақын ел басқару жүйесін, білім беру тәртібін сынға алады. Кейінірек ақын ұлы Әбдірахманға арнаған өлеңдерінде озық мәдениетті, ғылымды, білімді меңгерген жаңа тұлғаның бейнесін сомдады.

Табиғат поэзиясын орындауда ақын өзінің шеберлігін көрсетіп, лирикалық сезімді көп тудырмайды. Өлең мазмұны терең ойлар мен нәзік сезімдерді оятатындай айқын да әдемі әсер қалдырады.

Таймаңдай тамылжып,

Бір суынып, бір ысып.

Дем ала алмай дамыл қып,

Елең қағып, бос шошып..

Ұлы ақын шағын ғана бес шумақтан тұратын «Желсіз түнде жарық ай» өлеңіне түнгі тіршілік көрінісін және көрініспен қатарласа баяндалған екі жастың терең махаббат сезімін сыйдырған. Суыну - ысыну антонимдері жас жүректің толқыған шағын суреттеуде табылмайтын сөздер тәрізді. Суынып - ысынып туынды етістіктер. – н - ырықсыз етіс жұрнағы, - ып – көсемше жұрнағы. Антонимдер өлеңде салыстыру мағынасында қолданылған.

«Жаз» әнінде:

Жоғары – төмен үйрек - қаз,

Ұшып тұрса сымпылдап.

Қыз - келіншек үй тігер,

Бұрала басып былқылдап..

Ол жоғары және төмен сөздерді айту арқылы жаздың келбетін берді. Жоғары - төмен бір адресті қосыңыз. Бұл өлеңде антонимдер орынды жерде қолданылған.

Ал «Жазғытұры» өлеңінде ақын:

Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,

Күлімдесіп көрісіп, құшақтасып,

Шаруа қуған жастардың мойыны босап,

Сыбырласып, сырласып, мауқын басып...

деп төгіле жырлаған өлең жолдарында қыр - ой антонимдері арқылы жазғытұрымғы сипатты әсерлі бояумен бейнелеп отыр. Қырдағы, ойдағы антонимдік жұбы түбір зат есім. Антонимдер өлең тармағында ыңғайласа, кезектесіп жұмсалған.Өлең жолдарында ол: «Түбір зат есім - бұл саладағы антонимдер жұбы. Өлеңде антоним сөздер кезектесіп қолданылады.

«Қараша-желтоқсан және сол екі ай» өлеңінде:

Қараша желтоқсан мен сол бір - екі ай

Қыстың басы бірі ерте, біреуі жай.

Ерте барсам жерімді жеп қоям деп

Ықтырмамен күзеуде отырар бай.

Жас балаға от та жоқ тұрған маздап,

Талтайып қақтана алмай, өле жаздап,

Кемпір - шалы бар болса, қандай қиын,

Бір жағынан қысқанда о да азнап

Кәрі қой ептеп сойған байдың үйі,

Қай жерінде кедейдің тұрсын күйі?

Қара қидан орта қап ұрыспай берсе,

О да – қылған кедейге үлкен сыйы.

Ақынның бұл өлеңінің екі мағынасы бар. Бір жағынан күздің соңғы күндерін айтса, екінші жағынан қара күзде кедей-кепшіктің ауыр халін баяндайды. Мұны «ерте - қарапайым», «жоқ - иә, бай - кедей» сөздерінің антонимдері растайды, сол қыста ақ семсерді ашып, жыл сайын басқаша түседі. Ерте - қарапайым антонимдер түбірлік күйге нүкте қосады. Жоқ – зат есімнің негізгі түбірінің антонимі бар. Бай - негізгі түбір сын есімге қарама -қарсы. Өлеңде антоним сөздерді салыстырады.

«Көлеңке басын ұзартады» әнінде:

Кеңею - жиырылу, алыс - жақын, күн - түн, төмен - жоғары, ой - шақыру.

Күн көкжиекке еңкейіп, көк аспанға жақындайтыны сияқты, көлеңке де басын ұзартады, және адамдар «қараңғы көңіл -күйге» оралғанда, «өмір нарығынан оралғанда» дәл солай болады. және «сұрға боя».

«Қыс» әнінде:

... Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды...

Әуес көріп жүгірген жас балалар,

Беті - қолы домбығып, үсік шалды.

"Қыста " шидем мен тондарын қабаттап киіп, оранып алса да, долы боранға "бет қарауға шыдамай, сырт айналып", тағы да мал соңында қар жамылып мұз жастанған жылқышылар, суық өтіп, титыға құрыған тайлар мен жабағыларға ауыз салуға аран ашып, жанталасып, айдалада шоқақ - шоқақ жортып жүрген аш қасқырлар көз алдымызға келеді. Көшпелі қазақ ауылының тұрмыс - тіршілігін көрсету кезінде қолданылған антоним өлеңге ерекше бояу беріп тұр. «Қыста» олар сидемдер мен пальто киді, бірақ боранға қарай алмады, тағы да қар мен мұз басқан шопандар суық және құрғақ тайлармен қоректенуге тырысты. аш қасқырлар жабайы жүгіреді. Көшпелі қазақ ауылының өмірін суреттейтін антоним өлеңге ерекше бояу береді.

«Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ» өлеңінде:

Кең құйрықты, тар иықты, тиін,

Алдыңғы және артқы жағы бірдей болса, ер адамға ыңғайлы.

Поэмада кең тар және алдыңғы арқаулық антонимдер өз орнын тапқандай. Ақын жылқы мүсінін тамаша өлеңмен, асқан шешендікпен шебер суреттейді, қазақ тілінің байлығын ашады. Кең – тар негізгі, дара сын есімдер. Алдыңғы және артқы көмекші сөздер. - 3 жақты қосылымға тәуелді байланыс. Өлең салыстыру үшін жұптарды қолданады.

«Маңдайы кең, ысталған ақ күмістей» өлеңінде:

... Ең жаманы ұзақ та, қысқа да емес,

Жіңішке бел таяқша сияқты бұралады ...

Бұл жолдарда ұзын-қысқа антоним қолданылады. Бұл сөздер арқылы жылқы жануардың сыртқы түрін білдіреді. Қарапайым сөзбен әдемі өлең шығару ақынның шеберлігін танытады. Ұзын - қысқа жекеше сын есімдер. Бұл жерде антонимдер кезектесіп қолданылады.

«Менің елім - қазақ, таң қаламын» әнінде:

Жақсылық пен жамандықты ажыратпадың,

Біреуі қан, екіншісі май.

Күндіз күлкі, түнде ұйқысы бұзылады. Ел билеуші ​​большевиктердің, билердің, орыс шенеуніктерінің еңбекші халыққа жасаған зорлығын, әділетсіздігін көріп өскен ұлы Абай олардың озбырлығын сынайды.

«Шыдамсыз, дөрекі, жалқау» әнінде:

Мен секіргім келеді

Бір қарғыс айту,

Жараланған, тиесілі.

Өз сөзіңе жау бол

Жүздеген әдет -ғұрыптар өзгертілді.

Елдің берекесін кетіретін шенеуніктердің мінезін суреттеп, олардың екі жақтылығын дос пен дұшпанның антонимдері арқылы суреттеді. Бұл сөздер өлеңнің өзінде салыстыру үшін қолданылады.

«Қартаямыз, мұңды ойлаймыз, ұйқы ұйықтамайды» өлеңінде:

Біріншісі - іштегі жау, сыртта күлкі,

Тірі көршісінің соңынан еріп, өлгенде жылай береді.

Ел қираған кезде шайтан өз көрінісін табады

Періште қорлайды және қайғырады.

Ашкөздік пен ашкөздік

Бұл күн өздігінен болмай ма?

Адамдар мұны меңгере ала ма?

Адалдық пен адамгершілікті кім таразылайды?

Іші-сырты антонимдерді қолданып, шайтан – періште, жаман – адалдық, «мен жақсымын», «мен бауырмын» дегендерді ел ішінде бірінші болып сынға алады. Ішкі және сыртқы сөздер қайталанады, яғни іште, сыртта - түбір, - і, - тәуелді одақтың 3 жағы. Бұл жұп қарама -қарсы өлеңде қолданылады. Шайтан - періштелерге қарама -қарсы. Бұл жерде ақын зұлымдарды шайтан сөздерімен, қарапайым ақ жандарды періштенің сөздерімен суреттейді.

«Біз қартадық, қайғы туралы ойладық, армандар өсті» өлеңінде:

Байлар: «Мен көбірек беремін» деп айта алады.

- Мен сенде жоқ нәрсені беремін.

Кедей алады: қызмет ету,

Бастық: «Мен шар қойып, сізді таң қалдырамын» деді.

Дос алады, бермесе бұлт береді,

Дұшпанға қосылуға беріл.

Алыс-жақын қазақтардың бәрі өлді,

Олар бір -біріне қарайды.

Бұл өлеңде ол қазақ ауылындағы бір -бірін алдап кеткен алаяқтар мен алаяқтарды өлтіруге тырысады.

«Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңінде:

Жігіттер арзан ойнайды, күлкі қымбат

Сыр мен рақым - бұл екі түрлі нәрсе.

Арзан, жалған емес, шынымен күлкілі

Ер адам табылса, сұхбат беруге болады.

Оны жасанды деп айтпаңыз, оны мал демеңіз,

Байғұс қыз арзан деп көнбеске.

Шындықты айтып, жастарды имандылыққа, қиянатсыз адал достыққа шынайы жолға шақырған адамдардың тәжірибесі туралы жазылған.

«Ашкөздікке салынба» әнінде:

Алғашқы екеуі - соңғы

Біткен соң, қазақ,

Алдында жалын, артта мұз

Сіз қайда барар едіңіз?

Бұл жастарды өмірден өз орнын табуға шақыратын патриоттық жұмыс. Бас - зат есім, та - зат есімнен жасалған етістік, n - септік жалғауы, ал ky - етістік жұрнағы. Аяқтау – зат есім, жұрнақ – етістіктің зат есімі, жұрнақ – туынды сын есім. Алдыңғы - артқы - көмекші сөздер.

Абай өлеңіндегі антонимдік жұптарды топтастыру арқылы зерттеуімді толықтырдым.

Ғылым - білім туралы

жамандық - жақсылық,

қисық - түзу, ақымақ - ақылды, көп - аз, ақ - қара, жоқ - бар, жанбай - сөнсеңіз. “Ғылым таппай мақтанба”, "Интернатта оқып жүр”

Табиғат лирикасы

жоғары - төмен, бай - кедей, бар - жоқ, ерте - жай, қыр - ой, суынып - ысып, күн - түн, ұзартып - қысқартып, кәрі - жас. “Жаз”, “Қыс”,”Желсіз түнде жарық ай”, “Жазғытұры”,”Қараша желтоқсанмен сол бір - екі ай”,”Көлеңке басын ұзартып”

Саятшылық

кең - тар, ақ – қара, ұзын - қысқа, алды - арты.

“Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ”,”Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы”

Қоғамдық сипат

күн - түн, жақсы - жаман, жау - дос, шығам - түсем, іші - сырты, бай - жарлы, алыс - жақын.

“Қалың елім қазағым, қайран жұртым”, ”Сабырсыз, арсыз еріншек”,”Қартайдық қайғы ойладық, ұйқы сергек”, ”Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман".

Жастар туралы

жалған - шын, арзан - қымбат, бай - кедей, бастапқы - соңғысыз, алды - арты.

“Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат”,

“Әсемпаз болма әрнеге”

Екінші кестеде жоғарыдағы антонимдерге тіл жағынан толық талдау жасалған, яғни әр антонимдік жұп қай сөз табынан жасалғандығы көрсетілген.

“Ғылым таппай мақтанба жамандық - жақсылық

қисық - түзу,

ақымақ - ақылды көп - аз

жанбай - сөнсеңіз
“Интернатта оқып жүр” ақ - қара

көп - аз жоқ - бар

“Желсіз түнде жарық ай” суынып - ысып

“Қараша желтоқсан мен сол бір – екі ай” бай - кедей

бар - жоқ

ерте - жай

жоғары - төмен

“Қыс”

кәрі - жас

Саятшылық “Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ” кең - тар

алды - арты

“Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы”

ақ - қара,

ұзын - қысқа

"Қалың елім қазағым, қайран жұртым"

күн - түн

жақсы - жаман

арсыз, еріншек" жау - дос

шығам - түсем
"Қартайдық, қайғы ойладық,

ұйқы сергек" іші - сырты

"Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман" бай - жарлы,

дос - жау.

алыс - жақын
Жастар туралы

"Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат" жалған - шын

арзан - қымбат,

бай - кедей алды - арты

бастапқы – соңғы сыз