У. А. Ажіғалиева Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастыру
- Бұл бет үшін навигация:
- Ахмет Жүйнеки (XII ғ.)
- Жүсіп Баласағұни (XI ғ.)
- Абай
- А.Нүри
- Ж-Ж.Руссо
|
Іс-әрекеттік компоненті Әл-Фараби: Шын беріле қызықтаған нәрсе ғана адамның жүрегінен орын алады, сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске асыруға болады. Әрекет етудегі мақсатқа адам ең алдымен өзін-өзі жетілдіру, содан кейін басқаларды жетілдіру арқылы жетеді. Жүсіп Баласағұни (XI ғ.): Басым көкке жетсін десең армандап, әр жұмысты біліп істе, қарма оңдап, барлық істі сарапқа сап істегің. Ахмет Жүйнеки (XII ғ.): Ешқашан кісіге азар берме, зорлық-зомбылық жасама, жамандық жасаған кісіге сен жақсылық жаса. Әдептіліктің алды – абайлап сөйлеу. Абай: Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тез қолға түседі. Шәкәрім: Адам болып өмірге келген соң, адам боп өту тілегім, бәріңе соны тіледі. А.Нүри: Білім алу жолындағы табандылықтан артық іс жоқ. Себебі ілім кісіні ізет пен абыройға жеткізетін құрал болып табылады. Ф.Ницше: Ең жоғары адамгершілік қасиет – біреуді ұялудан құтқару. Ж-Ж.Руссо: Шынайы сыпайыгершілік адамдарға тілектестікпен қараудан құралады. Платон: Басқаларды бақытты етуге тырыса отырып, өз бақытымызды да табамыз . Сайф Сараи: Ағаштың жемісін жеймін десең, түбіне балта шаппа. |
Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру ісіне ақын-жыраулардың өнегелілік-тағылымдық қырлары көп.
Жыраулар поэзиясының өріс алған кезеңі XV-XVIII ғасырлар болды. Олар әлеуметтік мәні зор ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса мәнді көкейкесті мәселелер жайында толғаған. Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда демеп, қуанта қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген. Сан ғасыр сынынан өтіп, халық көкірегінде жатталып, жыраудан жыршыға ұласып, біздің дәуірімізге жеткен сұңғыла сөз зергерлері Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал сияқты ақын жыраулар болды. Жырау шығармалары, әдетте, нақыл қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар түрінде келеді. Толғауларды жырау өзінің өмір жолынан түйгендерін, мораль, этика хақындағы ойларын баяндайды. Олар ізгілік пен инабаттылықты дәріптеген. Этика хақында да өшпес елеулі еңбектер қалдырған. Ал бұл еңбектерінің бүгінгі таңдағы маңыздылығы соншалықты әрбір азаматтың өзін-өзі жақсы, ұнамды жағынан көрсетуіне инабатты болуына, жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуіне қосар үлесі мол. Яғни, біздің этикамыз дамымай, моральды тұрғыдан жоғарыламай, біздің мәдениетіміздің өркендеуі, ұлттық дүниетанымымыздың қалыптасуы, жоғары сатыға көтерілуі мүмкін емес.
Ш. Уәлиханов «көшпенділер философы» атаған Асан Қайғының есімі қазақ елінің қай түкпірінде болмасын мәлім. Асан айтқан нақыл сөз, толғау жырлар өте көп болған. Асан атымен айтылып, халық арасына тараған нақыл сөздер мен толғау-жырлар қазақ халқының рухани тілегімен байланысты. Оған мына өлең жолдары айғақ:
Мінезі жаман адамға,
Енді қайтіп жуыспа.
Тәуір көрер кісіңмен
Жалған айтып суыспа, – деп адамды бойындағы қасиетіне қарай бағалай, құрметтей біл, ал жаманнан іргеңді ала қаш, - дегендей пікірлер айтады.
Ауылдағы жамандар,
Ел қадірін не білсін.
Көшіп-қонып көрмеген
Жер қадірін не білсін,
Көшсе, қона білмеген,
Қонса, көше білмеген,
Ақылына көнбеген
Жұрт қадірін не білсін! [130,42] – осы сияқты нақыл сөздері кейінгіге үлгі-өнеге болғандығы ақын-жыраулардың, шешен-билердің бізге жеткен рухани мұраларынан айқын аңғарылады. Асан Қайғының айтқандарының барлығы да халық игілігіне айналған, қазақтың келер ұрпақтары үшін тағылымдық-тәлімдік маңызы айрықша болған үлгілік-өнегелік сөздер, қазақтың ұлттық ар іліміне арқау боларлықтай этикалық ұғымдар, қағидалар жүйесі.
Асан Қайғымен тұстас жыр алыбы – Шалкиіздің өткір толғауларынан көне заман таңбасы түз тұрғынының дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық, этикалық қағидалары айқын аңғарылады. Оның «Шағырмақ бұлт жай тастар» деп басталатын толғауы негізінен моральдық, этикалық сипаттағы ғибрат сөздер. Онда Шалкиіз жұртты әділдік пен жақсылыққа үндеп, барша жамандықтан аулақ болуды нақыл сөздермен термелейді:
Шағырмақ бұлт жай тастар,
Ағытқан қойды жол бастар,
Ақ желкенді жел бастар,
Әділ төре ел бастар,
Батыр жігіт қол бастар,
Шешен адам сөз бастар [131] - деген өлең жолдары бастан-аяқ өнегелі ақыл, өсиет, ғибрат сөздерден тұрады.
Имандылық, адамгершілік, жақсы-жаман, сараңдық, мырзалық, достық-қастық туралы этикалық сипаттағы нақыл өсиеттер Шалкиіз шығармаларының өзегі десе болады. Жыраудың пайымдауынша, адамның адамдық қасиеті оның ата тегінде, қоғамдағы орнында емес, жеке басының жақсылы, жаманды сипатында.
Жырау туғызған нақыл сөздердің талайы мақал-мәтелге айналып, Шалкиіз сөзі ретінде емес, ата-баба мұрасы – халық мақалы ретінде жұртшылық санасына сіңісті болып кетті. Әркімге таныс «ақылсыз достан ақылды дұшпан артық», «жаманнан туған жақсы бар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан туған жаман бар, бір аяқ асқа алғысыз», «жақсылардың өзі өлсе де сөзі өлмейді» сияқты мақалдар алғашқыда Шалкиіз аузынан тараған еді. Шалкиіз шығармалары өзінен соңғы ұрпақ санасында елеулі әсер қалдырды. Төрт ғасыр бойына ақын-жыраулар оның афоризмдерін азық етті де, өлең өлшемін үлгі ретінде ұстады.
Әрі жырау, әрі қолбасшы батыр – Ақтамберді шығармалары негізінен нақыл, жыр-толғауларға толы келеді. Ақтамберді жырлары көшпенді қазақтардың ой арманына, мақсат-мүддесінен елес береді. Жыраудың кейбір толғауларынан халқымыздың мінез-құлық ерекшеліктері, болмысқа өзіндік көзқарасы айқын аңғарылады.
Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен, әсіресе, баланың әке-шешеге ерекше құрметпен қарауынан көрінеді. Осындай ұлағатты моральді ойға қазық, тілге тиек ете отырып, көпті көрген көне жырау:
Меккені іздеп нетесің,
Меккеге қашан жетесің.
Әзір Мекке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң
Атаң менен анаңды! [132] – деп ата-анаға көрсеткен сый-құрметінің құдай жолын қуып, Меккеге барумен пара-пар деген ой қорытады. Қарт ата-ана мен әке-шешені сыйлау қай халықтың болмасын ежелгі тарихи дәстүрі болған. Ғасырлар бойы халық қастерлеп келген осы жаңа дәстүрді Ақтамбердінің қошамет тұтып, көтере жыр етуінің тәрбиелік мәні бүгін де жойылған жоқ. «Жақсыда жаттық жоқ», «Жақсының ісі көпке ортақ» деп ұққан жырау:
жүктеу/скачать 1 Mb.
Достарыңызбен бөлісу:
