Уй жаныбарларын

Айыл  чарба  Кесипчилик  билим  беруу  Проектиси
УЙ  ЖАНЫБАРЛАРЫН
КАРМОО
Байтелеев  Э. 
Алыкеев  И.
Август; 2002
◄
  h e l v e t  a s   Kyrgyzstan  ►
Кыргыз Республикасынын Эмгек жана 
Социалдык Коргоо Министрлиги

ББК  46 
Б  -  18
«Фермер»  жана  «Фермер  айым»  кесиптери  боюнча  оку у  
куралдары  (1
 
-  
семестр  у ч¥н)
Б ай тлеев  Э сен б ек ,  А лы кеев  И ш енбек
Б  -  18.  Уй  жаныбарларын  кармоо.  Экинчи  басылма.  Б.:  2002.  -  139  6.
ISBN  9967  -  423  -  36  -  6
Окуу  куралы  Кыргыз  Республикасынын  Эмгек  жана  Социалдык 
К оргоо  М инистрлиги  менен  «Х ельветас»  Ш вейцарды к  Эл  аралык 
кызматташуу  Ассоциациясынын  Айыл  чарба  Кесипчилик  билим  беруу 
Проектисинин  алкагында  иштелип  чыгарылды.
Б  3705020000  -  02
ББК   46
ISBN 9967-423-36-6
Айыл чарба Кесипчилик 
билим беруу  Проектиси
<  h e l v e t a s  
Kyrgyzstan  ►
Кыргыз Республикасынын Эмгек жана 
Социалдык Коргоо Министрлиги

Мазмуну
3
Мазмуну
1.  Малды б агу у ................................................................................ 5
2.  Ту кум куучулук.......................................................................... 9
3.  Сапаттык  жана сандык  езгечелуктер................................. 14
4*  Жергиликтуу м ал д ар ...............................................................18
5.  Багуунун максаттары............................ 
 
23
6.  Селекция............................................................... ................... 26
7.  Уруктандыруу.......................................................................... 32
8.  Инцухт жана метистештируу................................................ 38
9.  Тукумдоо иштерин уюштуруу  ..............................................64
10.  Мал кергезм есу.....................................................................48
11.  Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон
муктаждыгы.............................................................................. 53
12.  Тоют........................................................................................... 63
13.  Кунумдук тоют рационун т у зу у .........................................70
14.  Малды багууну ую ш туруу...................................................82
15.  Мал и н ф раструктурам ........................................................ 87
16.  Мал жаюу техникасы............................................................ 92
17.  Малдын журуш - туруш у.....................................................95
18.  Малга болгон мамиленин этикасы .....................................101
19.  Малдын соолугу................................................................... 108
20.  Ылацдардын алдын а л у у ................................................. 111
21.  Кырсыктардын алдын а л у у ................................................115
22.  Ылацдаган малды диагноздоо........................  
 
120
23.  Малды дары лоо........................................  
 
125
24.  Малдын ©лум-житими....................... 
 
.132
25.  П ландоо.................................................................................. 135

Кириш  сез
Кирши  сез
Уй  жаныбарларыи  кармоо  калкты  азык-тулук  (эт,  сут, 
жумуртка,  б ал),  фабрикаларды  жун-тери  менен  камсыз 
кылууга  багытталган.
Уй  жаныбарлары  (жылкы,  уй,  кой,  эчки, 
took
) 
негизги 
жана  езгече  мааниси  бар  мал чарба тармагын  тузет.  Малдын 
туруне  жараша  ар  турдуу  мал  чарба  багыттары  бар:  жылкы, 
уй,  кой, 
took
 
чарбалары,
Бул  тармактын  ар  биринен  ар  турдуу  азык-  тулуктер  , 
сырьёлор  алынат:  жылкы чарбасы  -  унаа  катары  колдонулат 
жана  эт,  сут берет,  кой  чарбасы  -   эт,  май,  жун;  уй чарбасы  -  
сут,  май,  эт; 
took
 
чарбасы  -   жумуртка,  эт,  мамык  берет.
Уй жаныбарларынан кеп жана сапаттуу продукция алуу  (азык- 
тулук,  сырьё)  уч негизги шартка байланыштуу:  1)  -м ал  асыл 
тукумдуу  болушу  керек;  2)  аларды  сапаттуу  тоют  менен 
тоюттандыруу зарыл;  3)  малга ыцгайлуу болгон малканаларды 
куруу,  алардын  микроклиматын  тузуу;
Ушу л  уч  ш арттын  бири  ексуп  калса,  ал  малдын 
азыктуулугуна  тузден  туз  таасирин  тийгизет.
Ж ер  ж узунде  ж ы л  еткен  сайын  калкты н  саны  есууде, 
ошондуктаи  адамга  керектуу  болгон  азык-тулукке  болгон 
м уктаж ды к  да  есууде.  Азы к-тулукту  кеп  ендуруу  уй 
ж аньгбарларьш ын  сапаты н,  асыл  тукум дуулугун  ж ана 
куиардуулугун  жогорулатуу  менен  жетишилет.
Ф ермерлердин  негизги  алдына  койгон  маселелери, 
малдын асыл -  тукумдук сапатын жогорулатуу,  аларга жакшы 
шарт  тузуу,  сапаттуу  тоюттарды  керектуу  елчемде  даярдоо, 
ооруларга  карата  алдын  ала  эмдее  болуп  эсептедетАУй 
жаныбарларыи кармоо" сабагын терецдетип окуунун негизинде 
фермерлер  мал  чарбасынан  азык  ~  тулук  ендурууну  туура 
уюштурат.
Селекциянын  ыкмаларын  пайдалануу  малдын  баалуу 
сапаттарын  кучтендуруп,  кийинки  муунга  толук  еткерууге 
шарт тузет.  Генетика менен селекция малдын дарт-ылацдарга 
болгон  туруктуулутун  жогорулатат.
Малдын  есуп  -   енугуусунун  мыйзамченемдуулугун, 
организмдин  зат алмашуусунун физиологиясын, биохимиясьтн 
мал  кармоодо  эсепке  алуу,  туура  тоюттандыруу  малдан  кеп 
жана  сапаттуу  продукция  ендурууыун  негизин  тузет.
Бул окуу куралы Кыргызстанда фермерлерди даярдооиун 
санатьш  жогорулатууга  чоц  ебелге  тузет  деп  авторлор  чоц 
умут  кылышат.
Авторлор.

Малды багуу
5
Тема  1.  Малды  багуу
Мугалимге  эскертмелер
Ыкмалар:
лекция; 
суроо-жооп; 
визуализация  ж.б.
Кошумча  материалдар:
-  лицейдеги мал чарбасы  боюнча материалдар
-  А К вК тун  мал чарбасы  боюнча буклеттери.
-  жапайы  жана  колго  уйретулген  малдардын  суреттвру 
(ж апайы   П рж еваль  жылкысы  -   азы ркы   асыл  -   ту кум 
жылкылар,  аркарлар  -   койлор)
-  “ Разведение  сельскохозяйственны х  ж и вотн ы х”  Н .Т. 
Дмитриев.  Агропромиздат.  1989.
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы:
-  бул  теманын  мазмуну  жергиликтуу  малдардын  жапайы 
айбанаттардан сандык жана сапаттык  керсеткучтеру  боюнча 
кандайча  айырмаланаарын  керсетет  (3-4-темалар)

6
Малды багуу
1.  Малды  багуу
1.1.  Малды  колго  уйретуу
Максаты:
-   Окуучу  жапайы  жаныбарларды  колго  уйретууге, 
колго 
кендурууге  эмне  себептер  туртку  болгондугун  айтып  бере 
алат.
Ж апайы жаныбар 
Колго  уйретуу 
Уй жаныбар- 
ларыны н  тупку 
теги
А йы л  чарба 
малдары
Азыркы  уй  жаныбарларынын  тупку  теги  болуп  жапайы 
жаныбарлар эсептелишет.  Байыркы  адамдардын тамак  менен 
камсыз  болушу  жапайы  жаныбарларга  ад  уулоо  жана  жер 
жемиштерди  чогултуу  аркылуу  жургузулген.
Кийинки мезгили- уйурлуу жаныбарларды таш короолорго 
камоо,  колдон жем чвп берип багуу  (ад уулоодон баш тартуу). 
Бул мезгил жапайы жаныбарларды колго уйретуунун алгачкы 
баскычы.
Андан кийинки мезгилде жапайы жаныбарлардын адамга 
эд  к еректуулвру  адам  тузген  ш артка  кен у п ,  твлдвп , 
кунарлуулугу  жогорулап  -   уй  жаныбарларына  айланган.
Ж апайы жаныбарлардын уй жаныбарларына айлануусу 
миллиондогон  жылдарды  басып  еткен.  Квптегвн  жапайы 
жаныбарлардан уй,  кой,  жылкы, эчки, 
took
, 
и т
, 
м ы ш ы к
, 
эшек, 
топ оз  -  уй  ж ан ы б ар  л ары  болуп   к а л г а н .  А л ар д ы н  
ичинен  п род укц и я  бергендери  (и т,  мы ш ы к,  эш ектен 
башкалары)  -ай ы л чарба малдары деп  аталышат,
Уй  ж а н ы б а р л а р ы н ы н   ж ап ай ы   ж а н ы б а р л а р д а н  
айырмачьглыгы -  кепке жашайт азыктуулугу жогору,  жундеру 
сапаттуу,  адам  тузген  шартка бат  кенет,  телчулдугу  жогору.
1.2.  Малдыы  тупку  теги
Уй жаныбарларынын адамга керектуу продукция берген 
турлеру  взунче  бир  топко  белунгвн  -   айыл  чарбасынын 
бир  тармагы  болуп  калган,  Уй  жаныбарларынын  продукция 
бербеген  турлеру  (ит,  мышык,  эшек)  айыл  чарба малдарына 
кирбейт.
Демек баардык уй жаныбарлары жапайы жаныбарлардан 
келип чыккан.  Кепчулук жапайы жаныбарлар азыр жок бол со 
да,  кайсы  уй  жаныбары  кайсы  жапайы  айбанаттан  келип 
чыкканы толук далилденген.

Малды багуу
7
Койдун  тупку  теги  болуп  муфлон,  аркар,  аргалдар  эсептелинишет.
Ж ылкынын  тупку  теги  -   Пржеваль  жылкысы  болуп  эсеителет.
Эчкилер  Кавказдагы,  Гималайдагы  жапайы  эчкилерден 
чыккан.  Тооктор  Индияда багылган  банкив  жапайы тоогунан 
чыккан.
1.3. 
Уй  жаныбарларынын  келип  чыгышы  жана 
аларды н 
турлерге,  топторго  белунушу
Баардык  жаныбарлар типтерге,  класстарга,  огряддарга, 
турлерге 
белунушет.  Сут  эмуучулер  классы  эки  туркумге 
бедунет: 
ача туяктуулар жана ай туяктуулар.  Ача туяктуулар 
уч 
туркумчелерге  белунет:  кепшебестер,  кепшеечулер,  чор 
таиаддар. Алар турлерге белунет.  Мисалы: топоз, тур, буйвол, 
жапайы 
кочкор,  ж ап ай ы   эчки,  П р ж евал ь  ж ы лкы сы , 
жапайы 
эш ек.  Б у л ар д а н   уй  ж а н ы б а р л а р ы   кели п  
чыккан: 
топоздои  -   колго  уйретулген  топоз;  турдан  -  
уй; 
ж ап ай ы   к о чкорд он  
-  м уф лон ;  а р к а р ,  ар гал и   -  
букардан 
кой;  П р ж е в а л ь   ж ы л к ы с ы н а н   -   ж ы л кы ; 
жадайы 
эшектен  -   эшек.
Уй жаныбарлары 
Л йы л  чарба м алы  
Ж апайы айбанат
Класстар 
Туркумчв 
У руулар 
Турлвр 
Ж апайы тур 
Ж апайы  кочкор 
Ж апайы эчки 
Пржеваль 
жапайы жылкысы 
Ж апайы эшек

Малды багуу
К ласс
Туркум
Туркумче
У
руу
Т у р
Y й
ж ан ы бары
Суроолор:
1.  Уй  жаныбарларыиын  кайсыларын  айыл чарба  малдары 
деп  атайбыз?
2.  Уй  жаныбарларыиын  тупку  теги  кайсы  айбанаттар?
3.  Уй  жаныбарлары  кайсы  класска  таандык?
4.  Кандай  туркумдер  бар?
5.  Уй  жаныбарларыиын  тупку  тетин  атап  бергиле?
Тапшырмалар:
-  Жапайы жаныбарлары уй жаныбарларынан змнеси 
менен  айырмалаиат.
- Уй жаныбарлары кайсы керсеткучтеру боюнча туркумдергв, 
турте  белунушун  айтып  бергиле.

Тукум
9
Тема  2.  Тукум
Мугалимге  эскертмелер
Ыкмалар;
-  лекция;
-  суроо-жооп;
-  визуализация;
-  талкуулоо  ж .6.
Кошумча  материалдар:
-  лицейдеги  генетика  женундегу  китептер
-  хромосоманын  сурету
-  жапайы  жаныбарлардын,  уй  жаныбарларынын, 
алардын  телунун  суреттеру
-  кагазга  ар  кандай  схемаларды  чийуу  (тукум  куучулук, 
©згергучтук  женунде)
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы:
■ бул  тема 
1,3,4-темалар  менен  тыгыз  байланышта 
болуусу  керек;
-  жапайы  жаныбарларга  уй  жаныбарларынын  негизги 
окшоштугу  жана  айырмачылыктары;
-  жолго  уйретууде  кайсы  касиеттерин  уй  жаныбарлары 
сактап  калган,  кайсы  касиеттер  жацы  пайда  болгонун 
айтып  бериш  керек.

10
Тукум  куучулук
2.  Тукум
Максаттар:
Оку у чу:
-  малдын  касиеттери  кийинки  муунга  кандайча  еткеруп 
берилээрин тушундурет;
-  ген  женунде  тушунук  а лат,  анын  касиетин  атайт.
Жапаиы 
жатгыбар 
К о лю   уйретуу 
Yii жаныбардын 
тулку  теги 
Л йы л  чарба 
малдары
2.1.  Тукум  куучулук,  анын  мааниси
Тукум  куучулук  -  жаныбарлардын  езуне  окшош  болгон 
кийинки  муунду  жаратуу  касиети.
Жаныбарлар  езуне  окшош  муунду  жаратуу  менен  бирге, 
езунде  гана  бар  касиетти  аларга  еткеруп  беришет.  Мисалы: 
ак  кой  жана  ак  кочкордон  ак  козу  туулат  (эч  качан  кара, 
курен  козу  туулбайт),  суттуу  уйдан  жана  сут  багытындагы 
породадагы  букадан,  суттуу  музоо  туулат.
Ушул касиеттердин баардыгы муундан муунга тукум куучулук 
бирдиги  -   геи  аркылуу  берилет.
Гендер  жаныбарлардын  жыныстык  клеткалары  -  жумуртканын  жана 
эрендиктин ядросундагы  хромосомада  жайгашкан
{
•■V
■4_
М
жумуртка  клеткасы 
эпеиликтег)
Ж умуртка  -   бул  ургаачы  малдын  жыныстык  клеткасы, 
сперматозоид  ~  эркек  малдын  жыныстык  клеткасы.
Эки  жыныстык  клетка  бириккенде  туйулдук  пайда  болот, 
гендеги  касиеттер  -   туйулдукке  берилет,  туйулдуктен  -   тел 
пайда  болот.
Бардык  жаныбарлар  жыныстык  жол  менен  кебе йот,  ата 
-   энелеринин  касиеттери  кийинки  м уунга  ж ы ны сты к 
клеткалар аркылуу берилет.  Жыныстык клсткалар  (эрендик, 
жумуртка  клеткасы)  ядродон  жана  цитоплазмадан  турат.
Бул экеенун тукум куучулукта кайсынысы негизги ролду 
ойиосо,  тукумдуулук ядролук же нитоплазмалык болуп  экиге 
белу нет.
Негизинен  касиеттердин  кийинки  муунга  еткерулушу 
ядронун жардамы менен берилет.
Клетканын  тузулушу.
Я д р о д о  
х р о м о со м а л ар  
ж а й г а ш к а н ,
хромосомаларда  гендер  жайгашкан.
Ген  -  тукум  куучулуктун  бирдиги  болуп 
эсептелет,  касиеттер  гендерде  жайгашкан.

Тукум  куучулук
11
2.2.  Малдын  касиеттеринин  муундан  муунга 
втушу
Ж аныбарлардын  организминде  миллиондогон  гендер 
бар.  Лр  бир  ген  жаныбарлардын  кайсыл  бир  касиетин  алып 
журет.  Мисалы:  уйлардын,  койлордун,  эчкилердин арасында 
муйуздуу  же  токол  малдар  бар.  Демек,  малдын  муйуздуу 
болушу бир генде сакталып журсе,  токол болушу башка генде 
болот  (ушундай  эле  жундун  ак  болушу,  же  кара  курен 
б о л у ш у ). 
Ж ы н ы с ты к  
к л е т к а л а р д а  
ж ай га ш к а н  
хромосомалардагы гендер  окшош  болсо,  алардан атасына же 
знесине  окшош  тел  алынат.
М алдагы   болгон  баарды к  каси еттер  хром осом ада 
жайгашкан  гендер  менен  аныкталат,
Кээ  бир  касиеттердин  кийинки  муундан  байкалбай 
калышы гендердин  абалына  жараша болот.
Мисалы:  Кара  кочкор  менен  10  ак  койду  куудурса, 
туулган козулардын ену кара болот (I -  муундагы (F t)),  себеби 
гендер 2  абалда болушат:  доминанттуу,  же  болбосо устемдук 
кмдуучу гендер,  жана ренессивдуу же болбосо,  артка чегинуучу 
гендер.
Демек,  кочкордун  кара  тусу  доминанттуу  гендер  менен 
ш ^лталган,  ал  эми  койлордун  ак  тусу  рецессивдуу  гендер 
и е н е н   ш ар т т а л ган ,  о ш о н д у к тан   к а р а   туе  басы м дуу 
бомондуктан  козулар  кара  тусте  болот.
Рецессивдуу ген
Доминанттуу
ген
Касиеттер
Хромосомалар
Гамета

12
Тукум  куучулук
/(tMftOP
, 
ГА Л/£ ТА
Схема
Хромосомалардын м уундан муунга  втушу. 
Л  - кара  тусту алып ж уруучу хромосома 
(дом инанггуу)
а  -  ак  тусту алып ж уруучу хромосома 
(рецессивдуу)
Гамета  -  спермотозоид жана жумуртка 
F  -  биринчи муупдагы козулар  -  тусу  кара.
2
.
3
.  взгергучтук
в зг е р г у ч т у к   деп  организмдин  кайсы   бир  сапатын 
кийинки  муунга  вткеруп  берууде  ал  сапаттын  езгеруп  кетуу 
касиетин  айтабыз,
Мисалы:  ак  кочкор  менен  ак  койдон  сарала,  же  кара 
тактары   бар  козу  ту у лущу  мумкун;  Суттуу  тукумдан- 
суттуулугу  аз  болгон  музоо  туулушу  мумкун.
взгергучтуктун  негизги  себеби:  жыныстык  клеткалар 
кошу лун,  туйулдук пайда  болгондо хромосомалар  ездерунун 
болуктеру  менен  орун  алмашат,  ошондо  гендер  да  орун 
алмашат  да  -   езгеруу  пайда  болот.  Гендер  ар  турдуу 
касиеттерди  алып  жургендуктен,  гендер  орун  алмашканда 
начар  гендер  дал  келин  калышы  мумкун.
*
9
ъ 
4 
'i
L  * 
г  
"»~i
L—
» 
TJ
4 
6  — С
Г”с
&
J
Кроссинтовер  -  хромосомалардын  орун  алмаш уусунуи
схемасы

т
Тукум  куучулук
13
тын
етуу
кара
чан-
т а р
(нун
>рун
>ДУУ
анда
взгергучтуктун тукум куучулук сыяктуу эле оц таасири 
бар.  М алдын  кээ  бир  касиеттерин  ©згертуу  жолу  менен 
кептеген  жацы  породалар  чыккан,
взгер гу ч ту к   касиети  тируу  организмде  болбогондо 
азы ркы   уй  ж аны барлары ны н  ж апайы   ж ан ы барлардан 
айырмасы  болмок эмес.
взгергучтуктун терс таасири -  жакшы тукумдагы малдан 
начар  тел  туулушу  мумкун.  Себеби:  жогоруда  айтылгандай 
гендердин алмашуусу таасир этет,  экитгчиден,  жакшы касиети 
бар  тел  начар  шартта  есуп  калса  (туйулдук  кезинде  энеси 
дарттанып калса  же муздак малканада чоцойсо) ©згертучтуктун 
таасири  кебейген  болот.  Мал  асыл  тукумдуу  болсо,  жакшы 
шартта  багылса  ©згвргучтуктун  терс  таасири  азаят.
Суроолор:
1.  Тукум  куучулук  деген  эмне?
2.  Ген  деген  эмне,  ал  кайсы  жерде  жайгашкан?
3-  Ж ыныстык  клеткалар  кайсы л ар?
4.  Туйулдук  деген  эмне,  ал  качан  пайда  болот  ?
5.  Малдын  касиеттери  муундан  муунга  кантип  етет?
6.  Малдын  кандай  касиеттери  бар?
7.  взгергучтук деген  эмне,  анын  себеби?
8.  взгергучтуктун  терс  таасирин  кантип  азайтууга  болот?
Тапшырма:
-  Малдын  кандай  касиеттери  бар  экендигин  билип  келуу.
-  YM  жаныбарларынын  арасынан  кайсы  касиет  (керсет- 
куч)  кебуреек  байкалаарын  аныктагыла.
-  Yfi жаныбарларын  (уй-музоо,  кой-козу)  ата-энеси  менен 
толук  салыштырып  айырмачылыгын  аныкта.

Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктер
Тема  3 .Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктер
Мугалимге  эскертмелер
Ыкмалар:
лекция;
- 
визуализация;
- 
практикалык  метод  ж.б.
Кошумча  материалдар;
- 
жундун  улгулеру  (же  башка  азык  тулуктер);
- 
таразалар;
- 
жундуи  химиялык  сапатынын  (же  башка  азык  тулуктун) 
составын  керсвткен  таблица.
Башка  темалар  жана  предметтер  менен
байланышы:
- 
бул  темадагы  камтылган  маалыматтар  (сандык  жана 
сапаттык  еззгечелуктер)  селекциянын  негизги 
керсеткучтеру болуп эсептелет.  Селекция темасы менеи 
тыгыз  байланышта.
- 
кой,  эчки,  бодо малды багуу предметтеринин 2- 
темаларына байланышы бар.

Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктер
15
Тема  3.  Сандык  жана  сапаттык  езгечелуктер
Максаты:
-  Окуучу  уй  жаныбарларынын  сапаттык  жана  сандык 
езгечелуктерун  атаи  бере  алат
3.1.  Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктердун 
м у н езд ем ел ер у
Уй жаныбарлары негизинен азык-тулук жана сырьё алыш 
учун  багылат.  Ошондуктан  малдын  асылдуулугу  негизги 
сапаттык касиети болуп эсептелет.
Уй жаныбарларынын негизги продукциялары булар:  эт, 
сут,  жун,  тери,  жумуртка  жана  башкалар.
Ушул  продукциялардын  ар  бири  эки  езгечелукке  ээ: 
биринчиси  -   сандык;  экинчиси  -   сапаттык.
Сандык  езгечелуктеруне  теменкулер  кирет:  саалган 
суттун  келему  (литр,  килограмм),  союлчу  малдын  салмагы, 
бой  этинин  салмагы  (килограм м),  бой  зтинин  узундугу 
(сантиметр),  теринин аянты (см2),  анын салмагы (кг),  жундун 
салмагы  (кг),  жумуртканын  саны  (даана),  жундун  узундугу 
(см).
Сапаттык  езгечелуктерге  ушул  эле  продукциялардын 
теменку  керсеткучтеру  кирет:  суттун 
майлуулугу  жана 
белоктуулугу  (%),  эттин морфологиялык составы  (булчун эт, 
соек,  тарамыш,  май  (%),  жундун  тусу  (ак,  кара),  анын 
ичкелиги  (микрометр),  жундун  коюулугу.
Продукциялардын  сандык  жана  сапаттык  керсеткуч- 
тврунун  ез  ара  байланышы  бар  (оц,  терс).  Мисалы:  уйдун 
сутгуулугу  жогору  болот,  суту  суюк  болот  (майы  аз).  Уйга 
сальшггырмалуу,  топоздун  сутгуулугу  аз,  бирок  суту  коюу. 
Бул  эки  керсеткучтун  терс  байланышы.
П родукция 
Сандык 
езгечелуктер 
Сапаттык 
езгечелуктер 
Суттун 
майлуулут у 
Суттун 
белокт уулугу 
Суттун к елем у 
Ж ун д ун  ичкелигя 
Ж унд ун узу н д у гу

Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктер
Койдун  жунунун  ичкелиги  менен  коюулугу  од  байланышта 
болот.  Ж ун  канча  коюу  болсо,  ошончо  ичке  болот.  Жундун 
ичкелиги  жакшы  сапат  (уяц  жун).  Жун  канча  узун  болсо, 
ошончо  жоон  болот  (кылчык  жун).  Сандык  керсеткучтерду 
ченеп,  елчеп,  таразалап  аныктайт.  Сапаттык  керсеткучтерду 
атайын  методдор  менен  аныктайт,
3.2.  Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктердун 
малды  багуудагы  мааниси
Мурунку темада айтылгаддай уй жаныбарлары сапаттык 
жана  сандык  езгечелуктерге  ээ.  Бул  езгечелуктердун  уй 
жаныбарларын  кармоодогу мааниси чод.  Анткени,  фермерлер 
ушул  езгечелуктерду  пайдаланып,  езунун  малынын  асыл 
тукумдук  сапатын  жогорулатууга  мумкундук  алат.
Баардык езгечелуктер  (сутгуулук,  эттуулук,  жундуулук) 
тукум  куучулук  касиетке  ээ.  Демек,  ушул  езгечелуктердун 
кайсынысын фермер езуне керек десе,  ушундай езгечелуктеру 
бар малды  тандап алып асылдандыруу ишин жургузет.  Суттуу 
тукумдагы  малдардан  суттуулугу  жогору  тел  алынат.
Эгерде суттуу тукумдагы мал менен эт багытындагы мал 
уруктандырылса алынган тел ортозаар болуп калышы мумкун.
Тукум  куучулук  касиетинде  сапаттык  жана  сандык 
езгече.туктердун бири биринен негизги айырмасы темендегудей: 
сапаттык езгечелуктердун  (суттун майлуулугу,  эттин сапаты, 
жундун  ичкелиги  ж .6.)  тукум  куугучтук  касиеггери  жогору, 
бул  керсеткучтер  муундан-  муунга  туруктуу  етет  (мисалы: 
суттун  майлуулугу  энесинен  музоосуна  толук  етет.)
Сандык  езгечелуктердун  (келему,  салмагы,  узундугу) 
тукум  куучулук  касиети  темен.  Мисалы:  10000  кг  сут  берген 
уйдан  ушундай  сут  беруучу  музоо  алынары  кумен.  Анткени 
сан д ы к  е з г е ч е л у к т е р   багуу  ш арты н ан  к ез  к ар ан д ы . 
О ш о н д у к тан   ф е р м е р л е р   м алды   тан д о о д о   с ап атты к  
езгечелуктер менен сандык езгечелуктерду бирдей колдонушу 
керек.
М исалы:  уйду  тандоодо  суттун  келем ун е  (санды к 
езгечелук)  жана  суттун  майлуулугу на  (сапаттык  езгечелук) 
чогуу  кеду л  бурууга  ту ура  келет.
Койду  тандоодо жундун  узундугу на  (сандык езгечелугу) 
жана  анын 
ичкелигине  (сапаттык  езгечелугуне)  кецул 
бурууга  тийиш.

г
Сапаттык  жана  сандык  езгечелуктер
17
Суроолор:
1.  Сандык  езгечелуктерге  продукциянын  кайсыл  керсет- 
кучтеру  кирет?
2.  Садаттык  езгечелуктерге  кайсыл  кврсеткучтер  кирет?
3.  Сандык  езгечелуктврду  кантип  акыктаса  болот?
4.  Сандык  жана  сапаттык  езгечелуктердун  мал  чарбасын- 
дагы  мааниси  кандай?
5.  Сандык  жана  сапаттык  езгечелуктердун  айырмачылык- 
тары  эмнеде?
6.  Кайсы  езгвчелуктун ту кум  куучулук касиети  жогору? 
Эмне  учун?
Тапшырмалар:
-  Ак  жун  менен  кара  жундун  ичкелигин,  коюулугун  жана 
узундугун  салыштыр
-  Тартылган  сут  менен  ынак  суттун  внун,  даамын  айыр- 
мала.
-  Уйлар  кандай  езгечелуктерге  ээ  болушун  каалайт  элен? 
Санап  бер.
-  Койлор  кандай  езгечелуктерге  ээ  болушун  каалайт  элец? 
Санап бер.

18
Жергиликтуу  малдар