Уй жаныбарларын

136
Пландоо
Тема  26.  Пландоо
26.1.  Айыл  чарба  малдарын  естуруу  жана 
алардын  продукция  ендуруудегу  пландоо 
принциби.
Айыл чарба малдарын естуруу жана алардан  продукция 
ендурууде  темендегу  принциптер  эске  алынат;  Биринчидеи 
адамдардын  тамак-ашка  болгон  физиологиялык  керектеесун 
канааггандыруу;  бул  принцип  дуйнвлук  децгээлде  да  толугу 
менен  чечилбей  келет.  Анткени  тамактануунун  гигиенасы 
боюнча  бир  адамга  бир  кунде  нан  330  грамм,  эт-205  г,  сут- 
450  грамм,  жумуртка  40  г  талап  кылынат.
-  Экинчи  принцип  колдо  болгон  жерге  карата  пландоо.  Бул 
пландоо  -   бардык  тамак-аш  азыктарын  бере  турган  жер 
эсептелгендиктен,  керектееге  жараша  мал  естуруп,  тогот 
даярдоого  болот.  Ошондуктан жерге  карата пландоо реалдуу 
келет.
-  Учунчу  принцип  -   алынган  продукцияны  сатууга  карата. 
Эгерде  жериц  болуп  мал  естуруп,  андан  продукция  алып, 
аны  сата  турган  жери  жок  болсо  же  эл  продукцияны  талап 
кылбаса,  анда  алынган  продукция  сатылбастан  чирип  жок 
болот.  Демек,  сарп болгон чыгым акталбастан  куйуп кетишет.
Маселен:  Ж умгал  районунун  бир  жерине  канаттуулар 
ф абрикасы н  курдук  дейли,  ошол  тооктордон  алы нган 
жумурткаларды  ал  жердеги  адамдар  толугу  менен  алабы  же 
жокпу?  Албаса  аны  Нарынга  чейин  ташып  сатууга  мажбур 
болот.  Мындай болгондо ендурулген жумуртканын сатуу баасы 
кымбаттайт.  Ошондуктан  ендурулген  продукцияны  сатууну 
пландоо  негизги  маселеден  болуп  эсептелет.
26.2. 
Жерди  иштетуу  жана  ал  жерге  кандай 
есумдуктерду  естурууну  пландоо.
Советтик  доордо  айыл  чарбасынын  енугушун  пландоо 
эки  турде  болгон  биринчиси  -келечекке  пландоо  же  б е т  
жылдык  план,  экинчи  учурда  пландоо  же  бир  жылдык. 
А кы ркы   м езгилде  базар  экон ом и касьш а  еткен д у гу н е 
байланыштуу,  пландоо шли  базардын талабына ылайыктыра 
башталды.  Башкача  айтканда  талап  болсо  ецдуру,  талап 
болбосо,  ал  продукцияны  ецдурууден  баш  тартуу.Базар 
эконом икасы н да 
негизинен  келиш им  
менен  иш тее. 
Ошондуктан  жерге  кандай  есумдуктерду  айдаштан  му рун, 
ага элдин талабын изилдее керек.  Экинчиден кайсы малдардын 
ту рун кармайсын жана ага канча тоют даярдайсын,  бул маселе 
да  жакшы  изилдеену  талая  кылат.
Ж ерди  иштетуунун  алдында  канча  айдоо  аянтын  жана 
канча  жайытыц  бар  тактап  алуу  керек.  Ж ерди  иштетууден 
муруй технологиялык картаны тузуу  керек.  Ал картада канча 
жер  айдала,  кандай 
тракторлор 
п ай д алан ат,  канча 
минералдык  жана  органикалык  семирткичтер  берилери

Пландоо
137
кергезулет.  Анан  ал  жерди  айдоодо  тракторлорго  канча 
куйуучу май  талап  кылынат,  иштеген  адамдарга кандай акы 
твленерун эсеятеп чыгуу керек.  Уренду кайдан  аласыд канча 
аласын,  бул  маселе  да  тактоону  талап  кылат.
©сумдукту себууде климаттын  шарты зеке алып  айдаган 
есумдугун ошол шарта есебу  же  еспейбу муну  билуу  зарыл. 
Айдалган 
жериддин 
канчасы на  эгин  канчасына  тоют 
айдашыдды  би липши  керек.  Сугат  маселесин  пландоо  да 
чоц  маселе  суу  кайдан  алынат,  канча  сугарасьщ,жериддин 
жантыктыгы кандай,  пландоодо ушу л маселеси да зеке алынат. 
Натыйжада  зарталган  чыгымдар  эсептелип  1  ц  алынган 
эгиндин  баасы  чыгат.  Ал  эми  аны  сатууда  ага  дагы  ©зуне 
тушуу пай даны кошу мча лайсыд,  жыйынтыгында 1  ц эгиндин, 
чептун  жана 
башка 
айдалган 
всумдуктврдун 
баасы 
аныкталат.
26.3.  Кой  встуруу  жана  койдон  алынуучу 
нродукцияны  пландоо.
Кой  ч арбасы н   ен у к ту р у у   ж ан а  аидан  алы нуучу 
продукцияны  пландоодо  койдон  кайсы  продукцияны  аласыд 
ошону так билуу зарыл.  Жунбу же этпи?  Эгер жун багытында 
болсо,  анда  жун  беруучу  койлордун  тукумун  встуруу  керек. 
Эгерде максат  эт  ендуруу  болсо,  анда эт багытында  иш  алып 
баруу  кажет.  Экинчиден  айдоо  аянтына  кандай  жана  канча 
тоют  есумдугун  пландоодо.  Бул  маселе  да  негизги  ролду 
ойнойт.  Айдоо  аянтын  кеп  болуп  тоют  мол  даярдалса,  анда 
эки багытты тандаса болот.  Кой встуруу жана андан продукция 
алууну пландоодо мал малдын обороткасын  (же алмаштыруу) 
тузуудвн башталат.  Мунун максаты келерки жылга канча кой 
калтырасыц,  канчасын соёсуд, канчасы зыянга учурайт,  канча 
тел  аласыд  жана  канча  койду  белек  жактан  сатып  аласыд  -  
уптулардын баарысы  зеке  алынат.  Экинчи маселе  канча тоют 
даярдайсыц,  анын  ичинен  жайыттагы  чепту  канча  убакка 
пайдаланасьгд, жайыттын пайдаланылышы ~ ушуларды эсептеп 
чыгуу  керек.  Мындап  тышкары  иштеген  адамдардын  айлык 
акысы,  сатып алынган тоюттар,  транспорттук  чыгымдар  зеке 
алыныи,  кандай  зооветеринардык  иштер  жасалат  ж ана 
алардын чыгымдарын сарп кылынгандары менен конго эсептеп 
кой  чарбасы  естурген  1  ц  продукциянын  езуне турган  наркы 
чыгат.  Ага  езуд  ала  турган  пайданы  кошкондо, 
койдон 
алынуучу  продукциянын  базар  баасы  аныкталат.
Нарын  облусунда  жайыт  кеп  болгондуктан  аны  жакшы 
пайдаланып  кой  естурсе  арзан  продукция  алынат,  езгече  эт 
багытындагы койлорду  багуу  жаатында.

138
Пландоо
26.4. 
Уй 
ecxypYY 
жана  уйдан  алынуучу 
продукцияны пландоо 
j
Уй  баласы  негизинен  уч  багытта пайдалынылат:  сут, 
{ 
кошмо 
багытта  ж ана  эт  багытында.  Кайсы  багыттагы 
1 
уйлардын  тукумун  естуруш  учун  биринчиден  канча  айдоо 
j 
жериц  бар  ошону  билуу  керек.  Эгерде  айдоо  аянтын  коп 
\ 
болуп  тоют  менен  жайдыр  кыштыр  камсыз  кылалсад,  анда 
3
сут  багытындагы  уйду  естуруу  пайдалуу.  Эгерде  кьтпткы 
j
тоютту жетиштуу даярдап ал эми жайьшда жайыт менен жакшы 
\ 
камсыз болсо анда кошмо  багыттагы уйлардын тукмун естуруу 
j 
керек,эгерде  айдоо  аянты  ченемдуу  болуп  жайыт  менен 
\ 
жайдыр кыштыр камсыз болсо анда эт багытындагы уйлардын 
j 
тукумун естуруу пайдалуу болот.  Бирок,  Нарындын шартында 
I 
эц пайдалуусу жергиликтуу уйларды естуруу шартка ылайык. 
j 
Анткени  Нарында  айдоо  аянты  аз  жайы  кыска  кышы  узак 
|  
болуп  ж ергиликтуу  уйдан  башка  тукумдагы  уйларды н 
^ 
естурулушу  экономикалык  жактан  бир  тон  кыйынчылыка 
j 
турушка  мумкун.  Нарында  негизинен  уйларды  этке  ал  эми 
суту  болсо  ич  ара  чычымдалышы  мумкун.
Этке  естургенде  да  салмагы  анчалык  чоц  болбойт.  Уй 
естурууну пландоодо негизги максат  жайы ошону билуу керек.
Ал  негизги  максат  болуп  суттендуруу  же  эт  ендуруу  болуу 
: 
керек.
Максатты аныктагандан кийин жылдык уйдун кыймылын 
аныктап (обортка) анан жылына канча баш кармайсыз такталып 
'
чыгат.  Мындан тышкары канча сут же эт ендурес.уд аны тактоо 
керек.  Ал  такталгандан  кийии  алынган  продукцияны  каяка 
сатасын  бул иш негизги иштерден  болот ,се6еби  -э т  менен сут 
тез  бузулат.  Эгерде  убактысында  сатылбаса  эт  сут  бузулуп 
фермер  банкротко  учурайт.
26.5. 
Жылкы  ecTypYY  жана  жылкыдан 
алынуучу  продукцияны  пландоону  билуу-
Ф ерм ер  эгерде  ж ы лкы   естуруп  андан  алы нуучу 
продукциянын негизинде,  жашагысы келсе,  анда ал жылкыны 
кайсы  багытта  естуреерун  так  билуу  керек.  Ж ылкы  естуруу 
уч багытта жургузулет:  биринчиси -  асыл тукум жыдкыларды 
естуруу,  экинчиси ~ эт багытында,  учунчусу -  кымыз ендуруу.
Эгерде  эт  жана  кымыз  ендуруу  багытында  болсо,  анда 
тубар  бээлерди  кебуреек  кармоого  аракетенуу  керек,
Ж ы лкы   естуруу  жана  андан  алынган  продукцияны 
пландоодо  алгач мал обороткасынан баштоо  керек.  Айлантуу 
боюнча,  телдун  алыныш ы,  сатып  алы нган  ж ы лкы лар, 
сатылгаи,  елумге  учураган  жана  башка  киреше  чыгаша  эске 
алынат.  К елерки  ж ы лга  канча  ж ы лкы ны н  башы  кала 
тургандыгы такталат.

т
Пландоо
139
Тоюттун  канча  керектелуусу  эсептелип  чыгат.  Мындан 
тыш кары,  баккан  адамдын  эмгек  акысы,  транспорттук 
чыгымдар,  зооветеринардык  кароого  кеткен  чыгымдардын 
бардыгы эсепке  алынат.
Кеткен чыгымдардын эсебинен жылкылардан ендурулгеи 
1  ц  продукциянын  ездук  наркы  келип  чыгат.
Нарын зонасында жылкы естуруу экономикалык жактан 
пайдалуу,  анткени  жылкы  баласы  жайдыр  кыштыр  жайытта 
болуп,  тоютка  дээрлик  чыгым  сарпталбайт.
Суроолор:
1.  Пландоонун  кандай  принциптерн  бар?
2.  0ндурулген  продукцияны  сатуунун  маанисин  тушундур.
3.  Кой чарбасын естуруу жана андан алынуучу продукцияны 
пландоодо  кандай  факторлор  эске  алынат?
4.  Н арында  койдун  кайсы  багыттагы  тукумун  естуруу 
пайдалуу?
5.  Жылкыдан алынган  1  ц продукцияны пландоодо чыгымдар 
кайсы  факторлордун  негизинде  чыгарылат?
6.  Нарында  жылкы  естуруу  пайдалуубу?
7.  Уй  чарбасын  естуруу  кандай  багытта  болот.
8.  Нарындын  шартында  кандай  уйларды  естуруу  керек?
Тапшырмалар:
- 
Уй  естурууну  жана  уйдан  алынуучу  продукцияны  айтып 
бер.

жүктеу/скачать 7,34 Mb.