Тема  10.  Мал  кергезмесу

Мал  кергезмесу
49
менен
а  10.  Мал  кергезмесу.
Максаты:
~ Окуучулар мал кергезмесунун максаттары  жана алардын 
си  женунде  гуптунук  алышат.
.
1
. 
Мал  кергезмесунун  максаттары  жана 
ардын  мааниси.
Мал  кергезмесу  мамлекеттик  келемдегу  чоц  иш  болуп 
елет.  Кергезменун  максаты  мал  чарбасын  енуктурууге 
тку беруу жана асыл тукум шлтерин жакшыртуу максатын 
;ейт.  Ошондой эле  алдьщкы тажрыйбаларды таратуу жана 
й жетишкендикти ендурушке киргизуу болуп эсептелет. 
гезмеде  мал  чарбасында  иштеген  адамдар  фермерлерде 
илип жаткан асылдандыруу селекциялык иштери менен 
нышышат.  К ергезм еге  катынткан  малдын  ата  тегин 
оочу  кубелук,  алынган продукция  жазылган  баракчалар 
дтурулат.  Кергезмеге  катышкан  малдардын  эц  жакшысын 
аш  учун  атайын  эксперттик  комиссия  тузулет.  Алар 
лышкан  малдарды  карап  чьтгып  балл  менен  баа  коюшат. 
миссиянын чечими менен  «породанын чемпиону» деген наам 
илип дипломдор  менен сыйланышат.  Ал эми малдын ээси- 
рмерге  акчалай жана башка сыйлыктар берилет.  Кергезме 
уктуу  жана  убактылуу  болот.
Туруктуу  кергезме  республиканын  децгээлинде  болот. 
Облуста,  райондо жана региондо убактылуу болот.  Убактылуу 
жергезме  бир же эки кунге  созулат.  Малды  кергезмеге  алый 
желиш  учун  аны  ветеринардык  кароодон еткеруп,  туяктарын 
тазалал,  буту-колундагы жундерун  тегиздеп  коюу  керек.
Эгерде  туруктуу  кергезме  болсо  ал  жерде  мал  туруучу 
жай,  жем-чеи жана аларды карап туруучу жумушчу кучу  менен 
жамсыз кылуу керек.  Убактылуу болсо малды алып келип жана 
жеткируу  учун  транспорт,  бир-эки  кунге  тоют  менен  камсыз 
кылуу  талапка  ылайык.  Убактылуу  кергезмеде  фермерлер 
бири-бири  менен  макулдашып,  ез  ара малды  алмаштыруу  же 
сатып  алуу  иштерин  жургузсе  болот.
10.2.  Койлордун  квргезмесун  уюштуруу.
Койлордун  кергезмесу  эки  жол  менен  етет,  биринчиси 
-   республикалык  децгээлде  туруктуу  гурде  болот,  экинчиси 
-убактылуу  1-2  кунге  созулат.  Республикада  естурулген 
бардык  койлордун  по род а л ары  катыш ат.  Кергезмеге  малды 
алып  барыш  учун  койлорду  даярдоо  керек.  Ал  учун  бардык 
катышуучу  койлорду  зооветеринариялык  кароодон  еткеруп 
туяктарын  тазалап,  шыйрактарындагы  жундерду  арылтат. 
Кергезмеге,  кочкорлор,  ту бар койлор,  токтулар,  жана козулар 
катышат.  Айрым  убакта  койлордун  жартысыи  кыркып,  ал 
эми  жартысын  жуну  менен алпарса болот.  Бардык катышкан 
койлорго  ата тегин аныктоочу кубелук,  салмагы жана кыркып

Мал  кергезмесу
алынган  жунунун  салмагын  кергезген  карточка  толтурулат. 
Кергезмеде эц жакшы  кочкор,  мыкты  кой,  токту,  козуларды 
тандап  алыш учун  эксперттик  комиссия  тузулет.
Комиссия эц жакшы  койлорду тандагандан кийин аларга 
«иороданын  чемпиону»  деген  наам  берип,  дипломдор 
тап ш ы р ы л ат .  Ж а к ш ы   к о й л о р д у   е с т у р г е н д у г у   учун 
ф е р м е р л е р ге   а к ч а л а й   с ы й л ы к   б е р и л ет .  К о й л о р д у н  
кергезмесуиун  негизги  максаты  кой  чарбасында  жургузулуп 
жаткан  асыл  тукум  селекциялык  иштери  менен  тааиьгшуу 
болуп  эсептелет.  Андан  тышкары  кой  чарбасында  кандай 
илимий  жетишкендиктер  бар  экендигин  билууге  болот,
Убактылуу  кергезме  облуста,  райондо  жаяа  региондо 
еткерулет,  бул  кергезмеде  фермерлер  койлорун  саткысы 
келсе  аукцион  уюштурулат.  Ошондой  эле  фермерлер  ар 
биринин  жасап  жаткан  иштери  менен  таанышып  тажрыйба 
алмашышат.
10,3,  Уйлардын  кергезмесун  уюштуруу.
Уйлардын  кергезмесун  уюштурууда  негизги  максат  уй 
чарбасында  колдонулуп  жаткан  асылдандыруу  селекциялык 
иштери менен таанышып,  алдьщкы илимий жетишкендик уй 
чарбасы на  кандайча  киргизилип  ж аткаиды гы н  билуу. 
Кергезмеге  республикада  естурулуп  жаткан  бардык  уйдун 
породалары  катышат.  Кергезмеге уйларды катыштырыш учун 
аларды зооветеринардык кароодон  еткеруп тулку боюн жууп 
тазалаш  керек.  Кергезмеге  негизинен  букалар,  саан  уйлар, 
кунаажьшдар  жана  жаш  букалар  алынып  келет,  Аларга  ата 
-  тегин7  аныктоочу  кубелук  жана  аты,  салмагы,  суттуулугу 
жазылган  баракча  толтурулат,  Букаларды  кергезмеге  алып 
келгенде  ага  атайын  адам бекитилип  техникалык  коопсуздук 
сакталуу  керек.  Кергезмеде  эц  жакшы  уйду,  буканы  жана 
кунаажынды  тандаш  учун  атайын  эксперттик  комиссия 
тузулет.  Алар  бардыгын  карап  чыгыи,  документтери  менен 
таанышып,  эц мыкты уйду,  буканы жана кунаажынды тандап 
алып,  ипороданын  чемпиону”  деген  наамды  ыйгарышып, 
фермерге акчалай сыйлык тапшырылат.  Кергезме мезгилинде 
фермерлер пикир алышып,  ездерунун иштери женунде белек 
фермерлер  менен  тажрыйба  алмашат.  Кергезме  учурунда 
фермерлер  аукцион  уюштуруп,  сатуу  ж ана  сатып  алуу 
иштерин  жургузушет.
Кергезмедегу уйларды дайыма тоют,  туз  жана суу менен 
камсыз  кылып  туруу  керек.  Кергезмеге  катышкан  уйларды, 
букаларды  жана кунаажындарды  ташып  журуу  учун  атайын 
т р ан сп о р т  б ел у п   коюу  к е р е к .  У б а к т ы л у у   к е р г е з м е  
уюштурулганда  жыл  сайын  анын  еткеруле  турган  жери 
аныкталат.  Эгерде  облуста  же  райондо  малдан  жугуштуу 
дарттар  чыкса,  ал  аймакка  кергезме  уюштурууга  болбойт.

Мал  кергезмесу
51
10.4.  Жылкылардын  кергвзмесун  уюштуруу.
Ж ы лкы ларды н  кергезм есун  уюштуруунун  негизги 
м аксаты   ж ы л к ы   ч ар б а сы н д а   к ан д ай   а с ы л д а н д ы р у у  
селекциялык иштери журуп жаткандыгы менен таанышуу жана 
жылкы  естуруучу  фермерлердин  ез  ара  иш  тажрыйбаларын 
таратуу  болуп  эсептелет,  Ж ы лкы ларды н  кергезм есуне 
айгырларды, бээлерди, 3-4 жанттагы байталдарды катыштыруу- 
га болот.  Кергезменун алдында зооветеринариядык кароодон 
еткеруп,  жууп,  туяктарын  тазалайт.  Айгырларга,  бээлерге, 
байталдарга  ата-тегин  аныктай  турган  кубелук  толтурулуп, 
атын,  жашын,  кулуктугун  аныктаган  баракча  толтурулат. 
Кершзмеде эц мыкты деген айгырды, бээни,  байталды аныкташ 
учун  эксперттик  комиссия  документтерин  карап  чыгышып, 
«породанын чемпионун»  аныкташат.  х1емпион болгон жылкыга 
породанын  чемпиону  деген  наам  беришип,  дипломдорду 
таишырышат.  Убактылуу  кергезмеде  аукцион  уюштурулуп 
ез  ара  малды  сатуу  жана  сатып  алуу  иштери  башталат.
М ы ндай  к е р г е з м в л е р д у   ж ы л ы н а  ую ш турса  кеп  
жацылыктар менен  фермерлер  таанышыи турат.  Кергезмеде 
илмдин  жетишкендиктери  кандайча  пайдаланылып  жатканы 
менен таанышса болот.
Кергезмеге  республикада,  облуста,  райондо  естурулуп 
жаткан  жылкынын  порода лары  катышуу  керек,  Кергезмеге 
катышкан  жылкылардын  бардыгына  ветеринардык  кубелук 
толтуруу  керек.
10.5.  Кыргызстанда  жана  Нарын  облусунда  мал 
кергвзмесун  уюштуруу.
К ы р г ы з с т а н д а   м ал д ы н   к е р г е з м е с у   айы л  ч ар б а  
министрлигинин  жетекчилиги  алдында  екметтун  макул- 
дашуусу  менен  еткерулет.  Мал  кергезмесуне  Кыргызстанда 
естурулуучу  малдардын  порода лары  катышат.  Кергезмеге 
окумуштуулар  катыш ып,  илимдин  жетишкендиги  жана 
кергезменун  мааниси  тууралуу  лекция  етушет.  Кергезмену 
уюштуруш  учун  адегенде  жери  тандалып  малдар  учун  шарт 
тузулет.  Катышкан  малдар  зооветеринардык  кароодон  етуп 
тийиштуу  документтер  толтурулат.  Кергезмеде  эксперттик 
комиссия  тузулуп  мыкты  малга  баа  берип  дипломдор 
тапшырылат.  Кергезмеге  мал  чарбасында  иштеген  ад истер, 
фермерлер  чакырылат.  Кергезменун  максаты  Республикада 
мал  чарбасы нда  иштелип  ж аткан  асы лданды руу  ж ана 
селекциялык  иштер  менен  тааныштыруу болуп  эсептелет.
Окумуш туулардын  ж ана  практиктердин  пикирлери 
угу луп малдарды сатуу аукциону уюштурулат.
Нарын  облусунда  болсо  эки  малдын  туру  боюнча 
к ер гезм е  ую ш турса  болот  кой  ж ан а  ж ы лкы   боюнча. 
Кергезмену эки  жерге уюштурса болот Ж умгал жана Кочкор 
райондору  биригип  жана  калган  райондор.

52
Мал  кергезмесу
Суроолор:
1. Кергезменун максаты эмнеде?
2. Экспертное комиссиянын максаты эмнеде?
3. Кой чарба кергезмесунун  максаты эмнеде?
4.  Кергезмеде  фермерлер  кандай  иштер  менен  тааныша 
алышат.
5. Уйлардын кергезмесун уюштуруунун кандай максаты бар?
6.  Кергезме  уюштурууда  кандай  иштерди  жасоо  керек?
7. Жылкылардын кергезмесун уюштуруунун негизги максатын 
ата?
8.  Кергезмеге  жылкыларды  кантип  даярдашат?
9.  Кыргызстанда  мал  кергезмесун  уюштуруунун  негизги 
максаты кайсынысында?
10. Нарыи облусунда кайсы малдардын кергезмесун уюштурса 
болот?
Тапшырмалар:
-  К ы р г ы зст а н д а   м ал д ы н   к е р г е з м е с у н   у ю ш ту р у у н у н  
жацылыктары  женунде  айтып  бер.
-  Уйлардын  кергезмесун  уюштурууда  келечекте  кандай 
иштерди  жасайт  элен,  талкуулагыла.
-  Кой  чарба  кергезмесуне  алып  барган  койлорго  кандай 
сапаттык  жана  сандык  керсерткучтерду  ыйгарат  элен, 
талкуулагыла.
-  Кергезменун  максатын  жана  маанисин  айтып  бергиле.
г
V

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
53
Тема  11.  Т ою ттан ды руу 
ж ана  малды н 
тоютка  болгон  муктаждыгы.
Мугалимге  эскертмелер:
Ыкмалар:
- лекция;
-проблемалык  метод;
- суроо-жооп
- жыйынтыктоо;
-ж енекейден  татаалга  ж .6.
Кошумча  материалдар:
- училищалардагы окуу  китептери.
-Кормление  сель-хоз  животных  Москва  1990г.
(Богданов  Г.А.)
-Ж ивотноводство  Москва  1991г.
; - тоюттун  улгулеру.
|-тоют жана малды тоюттандырууга  байланышкан  нлакаттар, 
|1а6лицалар,  методикалык  кергезмелвр,  буклсттер.
[Башка  темалар  жана  предметтер  менеи 
»айланышы:
►ботаника,  агрохимия, кыртышты ииггетуу, химия, механизация 
[а  математика  сабактары  менен  байланышта  болот.
4>
и

54
Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
Т ем а  11.  Т о ю т т а н д ы р у у   ж ан а  м алды н 
тоютка  болгон  муктаждыгы.
Максаты:
-  Окуучулар  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы  боюнча 
тушунук  алат-
11.1.  Малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы.
Мал чарбасы бизге:  эт,  сут,  жун,  жумуртка жана башка 
азык-тулук  берет.  Ошондуктан,  малдаи  мумкун  болушунча 
кеп  азык-тулук  алыш  учун,  аларды  жакшы  тоют  менен 
жетин!туу тоюттандырып туруу зарыл нерсе болуп эсептелет.
Анткени-  эттеги,  суттегу,  жумурткадагы  жана  башка 
азык-тулуктегу  жетиштуу  адамга  керектелуучу  заггар  малга 
тоют  аркылуу  келет.  Ал  эми  тоют  всумдуктеру  болсо  взунв 
керек  заттарды топурактан  алат.
Организм учуй керектуу заттардын бири-бирине етуу схемасы.
М алды н денесинин жана  тоюттун  кур га к затынын  хим иялы к
составы % менен
.
З а т т а р
Т о ю т
М
а  л
ж а т  ы л 
б е д е
ж у г е р у н у н
д а н ы
т а л а а
ч е б у
е г у з
ч о ч к о
T O O K
С у у
7 7 ,8
1 3 ,0
1 4 ,3
5 4 , 0
5 8 , 0
5 6 ,0
Б е л о к
1 6 .6
1 0 , 1
1 1
3 2 , 6
3 5 ,7
4 7 ,7
М а й
4 ,4
4 ,5
2 ,9
5 5 , 2
5 5 ,2
4 0 ,9
К л е г  ч а т к а
2 2 , 5
2,2
3 0 ,7
-
-
-
Таблицада  кергвзулгендей  малдын  денесинин  составы 
менен  всумдуктун  химиялык  составы  негизинен  бирдей,  % 
кармалышы жагынан гана айырма  болбосо.  Ошондуктан айыл 
чарба малдары  узгултуксуз  тоют менен камсыз болуп турууга 
муктаж.
11.2  Тоюттун  химиялык  составы
Малды тоюттандырыш учун тоюттун химиялык составын 
билишибиз  зары л.  Анткени  малга  керектелуучу  заттар 
есумдукте  жетиштуу  сайда  камтылганбы  же  жокпу  билбей 
туруп  малдан  жетиштуу  сайда  азык  -   тулук  ала  албайбыз.

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
55
Тою
Куртаж зат 
суу
О рганикалы к заттар
М инералды к заттар
азот  кармоочу 
азотсуз 
кош ум чалар 
кош ум  чалар
/
\
/
\
биологиялы к 
макро 
микро
акт ивдуу  заттар 
элементтер 
(вштаминдер, 
ферменттер 
антибиотнктер)
белок  аминдер 
май
клетчатка
▼
азотсуз экстративдик 
заттар
Белоктун  составы  50.6-54.5%  кемуртек,  21.5-23.5% 
кы чкы лтек,  6.5-7.8%   суутек, 15-18.4%  азот  ж ана  0.3- 
2.5%кукурттен  турат  .Малдын денесиндеги кургак затта  45% 
белок,  ал  эми  айрым  органдарында  болсо  85%  чейин  жетет. 
Ал эми аминдер болсо белоксуз азоттук заттар болуп эсептелет. 
Аларга:  аминдер,  аммоний  жана  нитраттар  кирет.
Азотсуз  экстративдик  заттарга:  крахмал,  моносахариддер, 
дисахриддер  жана  полисахариддер  кирет,
Тоюттун химия лык составы бардык эле есумдукте бирдей 
бол о  бербейт.  Бир  есумдукте  малга  керектелуучу  заттар 
жетиштуу болсо,  экинчисинде жетишпейт.  Ошондуктан малды 
тоюттандырганда  турдуу  тоюттарды  пайдалануу  керек.
11.3.  Суунун  малдын  организмине  тийгизген 
таасири.
Мал  теменкудей  суу  булактары  менен  камсыз  болот: 
биринчиси  -   арыктагы,  кудуктагы,  чеет  суулары,  экинчиси 
-   есумдуктун  составындагы  суулар,  учунчусу-  малдын 
организминдеги  запастык  суулар  же  метоболисттик  суу. 
Малдын  денесиндеги  суулардын  кармалышы  ал  малдын 
жашына жараша болот.  Маселен жаш малдын денесинде 80% 
чейин,  ал  эми  чод  малдын  денесинде  50%  чейин  суу  болот, 
Ошондуктан  малды  дайыма  суу  менен  камсыз  кылып  туруу 
керек,  Эгерде  суунун  кармалышы  организмде  20%  чейин 
темендесе,  анда мал  елуп  калат.
©сумдуктердун составындагы суу терт абалда кездешет: 
устунку активдуу суу,  капиллярдагы суу,  клетканын ичиндеги 
суу  жана  катуу  байланышкан  суу.  Биринча  уч  абалдагы 
суу,  бош  суулар  болуп  эсептелет,мында  есумдуктегу  ар 
турдуу  заттар  эрийт.  Ал  эми  катуу  байланган  суу  эриткич 
болуп эсептелбейт.

56
Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
Суу жаныбардын организминдеги заттарды эритуучу  жана 
ташып  жеткируучу  каражат  катарында  кызмат  кылат.  Азык 
затта  суу  менен  кан  айлануу  аркылуу  эритилген  турд© 
жеткирилет.  Ошондой  эле  азык-заттар  суу  менен  женил 
сшшрилет.
Ар  турдуу тоют каражаттарындагы суунун жана  кургак 
заттын катышы.
н а ш
ш
$ ш
ш
т
... -С: V 
н 
г-'. -
-И;; 
■
:
 
И
т щ ’Ш Щ Ш щ т
Ш
Р Ш
?
■
 
■■О;'  ’  .■
 
■.;
Арпа:  87% 
(кургак заттар)
Жаныбарлардын  майы: 
Жашыл  тоюттар  17%
99,5%  (кургак затгар) 
(кургак  заттар)
СУУ
кургак  заттар
Тоют
!
Кургак  заттар
+
С у у
Таблицада  негизинен  кургак  заттын  1  килограммдагы 
елчему  кергезулген  .
Концентраттуу тоюттарда азык -  заттардын  1  килограммда 
болгон кармалышы керсетулет.
Эгер ар турдуу тоюттардагы азык заттардын кармалышын 
салыштырсак,  булардагы  суунун  елчемун  эске  алыш  керек. 
Суунун елчему кеп кармалган тоюттарда азык-заттардын саны 
аз  болот.
Малдын тоюттанышы кургак заттын саны менен елченет. 
Мисалы:  бир  уйдун  канча  кургак  зат  менен  тоюттанганын 
аныктоо  учун  ар бир  тоюттун  кургак затынын  санын  эсептеш 
керек.

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
11.4.  Тоюттагы  протеиндин  малдын  организми 
учун  мааниси.
Малды тоюттандырууда белок езгече  мааниге ээ,  Себеби 
бардык  малдын  жашоо  тиричилиги  белоктун  алмашышына 
байланыштуу.
Тоютта  белоктун  кармалышы  бирдей  боло  бербейт.
Бир  кг  тоютта протеиндин кармалышы
Тоюттун  аталышы
Аш  болумдуу  протеин 
(г)  менен
Too  чебунде
89
Кара  беде  чебунде
85
Шалбаа  жашыл  тоюгунда
21
Кара беде  жашыл  тоютунда
40
Жугеру  силосунда
14
Тоют  кызылчасында
10
Кант  кызылчасында
13
Протеин  организм  учун  ете  керектуу  зат  болгондуктан, 
аны организмдин курулуш материалдары  деп да атап коюшат.
О ш он д ой   эле 
б ел о к то р   б ел ги л у у   бир  х и м и ял ы к  
байланыштар менен мунезделуп,  ар дайым курамында азотту 
камтыйт. Тоюттагы протеиндер организмди амин кислоталары 
менен  камсыз  кылат.
Белоктор негизинен аминокислоталардан турат,  алар экиге 
белу нет,  алмаштырылуучу  жана  алмаштырылбочу.
Алмаштырылуучу  аминокислоталарды малдын организми 
©зу  пайда  кыла  алат  ал  эми  алмаштырылбачуу  болсо  тоют 
а р к ы л у у   к е л е т .  © згеч е  
тер т  ал м аш ты р ы л б о о ч у  
аминокислоталар организм учун ете керек.  Ошондуктан  алар 
дайыма тоютта  болуу  керек.  Алар:  метионин,  цистин,  лизин, 
триптофан-буларды  критикалык  аминокислоталар дейт.
Протеин курулуш  материалы катарында ошондой эле  кан, 
эт,  сут,  жумуртка,  сеек,  жун-терилердин,  муйуздун  пайда 
болушуна  пайдаланылат.
Протеин  бай  тоюттар  болуп  теменкулер  саналат.
-  Ж ацы  жашыл  тоюттар.
- 
Соя  жана  рапстын  майлуу  уруктары.
-  Картешке,  буурчак.
-  Мал дан  алынуучу  тоюттар.
11.5.Тоюттагы углеводдордун жана майдын малдын 
организми  учун  мааниси
Углевод  жана  май  малдын  организмин  энергия  менен 
камсыз  кылат.  Анткени  тоют  аркылуу  алынган  азык  заттар 
акырында  энергияга  айланат.  Мал  жумуш жазаш,  сут пайда 
кылыш  жана  езунун  жанын  багып  туруш  учун 
энергия 
зарптайт,  Ошондуктан  адегенде  эле  энергия  пайда  болуш

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
учуй  углевод  менен  май  зарпталат.  Тоюттагы  кургак  захтын 
70-80  %  углевод  ээлейт.
Энергиянын  ташылып  жеткирилиши.
Углеводдор  :  шекер,  крахмал  жана  целлюлоза. 
Шекер-жецил сицимдуу  келип,  канга бат алынат.  Кант жана 
тоют  кызылчасында  шекер  коп  болот.
Ошондой  эле  жашыл  тоюттар  дагы  шекерге  бай  келет. 
Крахмал  шекерге  Караганда  кыйынчылык  менен  сицирилет. 
Картошке,  жугеру,  крахмалга  бай  тоюттар  болуп  саналат. 
Целлюлоза (була зат) жана лигнин биригип клетчатканы тузуп 
турат.  Целлюлоза ©те  кыйынчылык  менен  сицирилуучу  зат. 
Целлюлоза  кепшеечу  жаныбарлардын  ичеги  карынында 
микроорганизмдердин  жардамы  менен  ажыратылат  дагы 
жаиыбарлар  менен  энергиянын  сицирилишинин 
булагы 
катары  кызмат кылат.  Була заттар да езгоче козу карындарда 
кебуреек болот.
Клетчатка-  бардык  есумдуктерде  клетчатка  болот.  Ар 
турду ©сумдукторде клетчатканын кармалган саны ар кандай. 
0 з г е ч е   клетчатка  эскирген  тою ттарда  кеп  болот  дагы 
кыйынчылык  менен  сицирилет.
Клетчатка  малдын  тоюттангандыгын  шарттап,  азык 
заттардын  сицирилишинде  эц  чоц  мааниге  ээ.  Саан  уйларды 
то ю ттан д ы р у у  да  к л е т ч а т к а   18-20%  бол ушу  к ер ек , 
Углеводдордун  жецил  сицимдуу лугу.
Жузум  шекери  |
Целлюлоза
Жецил  сициримдуу 
Кыйынчылык  менен  сицирилет.
Энергия жана  зат алмашуу.
Д е и е   к л е т к а л а р ы
ж ы луулук
с у у н р
Квмур
кьтчкыл
газы  СО^
Кыймшлга
ж умшалуучу энергия
Ж аныбарлардын  жана  есумдуктун  майы 
Жаныбарлар  менен  есумдук  майы  углеводдор  сыяктуу  эле 
салмак  бирдигинде  эки  эселенген  энергияга  ээ,  Майлуу 
уруктар,  жугерунун  даны,  балык  ундары  менен  организмге 
кеп  сандагы  майлар  жеткирилет.

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
59
Чийки
май
Липиддер 
Боёочу  жана  башка  заттар
Стериндер
Ж енекей 
Татаал
1.  Май 
1.  Гликолипиддер
2.  Мом 
2.  Фосфолипддер
11 .б.Тоюттагы  минералдык  заттардын  жана 
витаминдерднн  малдын  организимине  тийгизген 
таасири.
Кандын жана сеектун  курамында  бул заттардын в л чем у 
кеп  санда,  ал  эми  клеткаларда  болсо  аз  сайда  болот.
Минералдык заттар  дененин  тузулушуне  ошондой  эле 
организимдин  кызмат  аракеттерин  ишке  ашырууда  кызмат 
кылышат.  Бул  заттар  сеектердун,  кандын  жана  тиштин  эц 
негизги  белукчесу  болуп  саналбастан  организимдеги  зат 
алмашуу  процессии  тейлееде  коргонуучу  иш  аракеттерин 
ишке ашырууда,  нерв ткандарын дуулуктурууде  зор мааниге 
ээ.  М и н е р ал д ы к   за т т а р   к а н д а й д ы р   бир 
е л ч е м д е  
продукциялар менен бирге мисалы:  сут,  жумуртка менен бирге 
белунуп чыгат.
Ж ашыл  тоюттарда  минералдык  заттардын  белушу 
б о т а н и к а л ы к  
т у з у л у ш у н е н ,  ж ы л   м е зг и л д е р и н е н  
даярдалышынан,  ошондой  эле  топурактын  типтеринен  жана 
алардагы азык-заттардын  кармалышынан кез каранды болот.
Ж енекей  тоюттар  даты  малдардын  минералдык  заттарда 
болгон  керектеесун канааттандырат.  Минералдык заттардын 
аралашмасы 
менен  кошумча  тоюттандыруу  менен  даты 
малдардын  керектеесун  канааттандырууга  жетишсе  болот. 
Бирок  кеп  елчемдегу  кошумча  тоюттандыруу  организмге 
тескери  таасир  тийгизбей  да  койбойт.
Кыргызстандагы тоюттарда  натрий жетишсиз.  Ошондуктан 
такай  малдын  алдында  туз  коюлушу  керек.
Минералдык  заттар.
Макро  элементтер  |
S
|  Микро  элементтер
Са 
Ci
кобальт,  жез, 
темир,
Mg 
Р
цинк,  йод,  марганец
К 
S
жана  башкалар.
Na

60
Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
Кальций -негизинен  малдын севгунде башкача айтканда 
скелетте  болот.Кальций  жетишпей  севк  жумшайт,  тооктун 
жумуртиасынын  сырты  катуу  болбостои 
пленка  менен 
курчалып калат.
Фосфор-сеекте,  мээнин составында болот, жетишпесе соек 
жумшап,  малды  тукумсуздука  алып  келет.
Кукурт -жундун составында кездешип жетишпесе койдун 
жуну  тушет.
Темир-  жетишпесе  аз  кандуулука  чалдьггат.
Йод-  жетишпесе  богок  оорусу  пайда  болуп,  калган 
безинин  иштеши  бузулат.
Булардын  макро  жана  микро  деп  аталышы  (макросу) 
кеп  санда  болот,  ал  эми  (микросу)  аз  элс  санда  кездешет.
Эгерде  аталган  элементтер  тоютта  жетишсиз  болсо 
малдын продуктуулугу азаят,  мисалы калышй  менен фосфор 
жетишпесе  малда итий оорусу  пайда болот.  Кукурт жетишпесе 
жундун салаты темендейт.
Витаминдер:
Витаминдер  экиге  бе дунет.  Су уда  эруучу  жана  майда 
эруучу.
Майда  эруучу  витаминдерге;  А,Д,Е,К.  Сууда  эруучу 
витаминдерге:  В,С
Витаминдер  организмге  аз  санда  талап  кылынганы  менен 
организмге ете керектуу  заттардан болуп эсептелет.  Маселен 
витамин  А  малдын  есуп  еяугушуне  таас.ир  этет,  ал  эми 
витамин  Д  кальций менен  фосфордун  алмашышына  тузден- 
туз таасири бар.  Витамин Д ультрофелетовый  нурдун жардамы 
менен  организмде  найда  болот.  Ошондуктан  жаш  малды 
дайыма  кунге  чытарып  туруу  керек.
Витамин  С  жетишпесе  малдын  тиши  тушот.
Витаминдер:  жашыл тоютта  балыктын майында,  сабизде, 
чеснокто,  пиязда  кеп  кездешет.
11.7.  Тоюттагы жана малдын  денесине сицирилуучу 
азык  заттарга  таасир  этуучу  шарттар.
всумдуктен  жана  малдан  алынуучу  тоюттардын 
составы  боюнча  сициримдуулук  баалуулугу  ар  турдуу. 
Ж ашыл  тоютта  протеиндин  езгерулушу  15-20%,  тамыры 
тоюттуу  есумдуктерде:  13-25%,  ал  эми  дан  есумдуктерунде  : 
8-16%  чейин  тоют есумдуктерунун  хзимиялык  составы  жана 
сициримдуу 
баалулугу  есумдуктун  туруне 
сортуна, 
есумдуктун  есуудегу  езгерушуне,  естуруу  шартына  мындан 
тышкары  климаттык  шартка,темлературага,  топуракка,  жер 
семирткичке,  агротехникага,  сугатка  тоюттун  сакталышыиа, 
даярдалышына  жараша  болот.

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
61
Н ары н  айм агы нда  к езд еш ууч у  айры м 
всум дукт ердегу  си ц и р и м д уу
аш   б о лу м д у у   заттар  ( 1кг  д а )
Осумдуктердун
Заттары
Тоют
бирдиги
Аш
болумдуу 
протеин  (г)
Кант
(г)
Са
(г)
Р
(г)
Каротин
(мг)
Too  чебу
0,5
50
48
7,2
1,1
40
Кара  беде  чебу
0.48
85
38
12,4
1,4
49
Эсларует  чебу
0.49
82
18,6
10,4
1,6
44
Арпа  чебу
0,52
55
35
3,3
1,2
12
Арпа  саман
0,28
33,3
24
2,9
0,6
4
Экспарцет  сснажы
0.33
56
20
6,7
КЗ
35
Буудай  саман
0.22
8
3
3,4
0,4
16
Ж угеру  силосу
0,20
10
1,8
0,9
0,4
0,1
Арпа
1,19
95
27
U
3,2
0,1
Сулу
1
95
25
1
3,0
1,3
Буудай  улпагы
0,72
124
47
1,3
9,2
-
Кызылча
0,17
12,5
80
0,3
0,3
-
Кышкы  жайыт  чебу
0,28
13
20
1,6
0,6
40
Ж айыт  чебу  (орточо)
0,20
27
20
1,6
0,6
54
j  Сабиз
0,14
8
85
0,9
0,6
10
Т урдуу жолдор  м енен  кургатътлган кара  беде 
чвбуиун
составы.
Кургатуу  ыкмасы
кургак  заттын  кармалышы
протеин  %
клетчаткалар  %
каратмна  мг%
Талаада  кургатылганда
11
35,9
8
Активдуу  уйлетулгенде
16
32
10,9
Ошондой эле  тоюттагы язык заттардын  малдын  денесине 
сициримдуу 
жендвмдуулугу  малдын 
туруне  жашына, 
жынысына,  физиология лык абалына,  карма лышына жараша 
болот.
Тоютагы  сициримдуу  заттар  кандай  факторлор  таасир 
этерин билгенден кийин анын сапатъш аныктоо болот. Тоюттун 
сапатын  аныктоо  эки  жол  менен  жургузулет  биринчиси  -  
химиялык  лаборатория  бул  жол  менен  аныктоодо  тоют  бул 
улгулеру  лабораторияга  жвнетулуп  анын  сапаты  бардык 
кергвзгучу  боюнча  аныкталат.  Ал  эми  экинчи  жолу  сезим 
органдары менен тоютун жьгтын,  ецуи.нымдуулугун аныктайт.
11.8.  Тоюттагы  азык  заттарды  влчее  бирдиги.
Бардык  нерсенин  ©зунун  ©лчее  бирдиги  бар.  М асе лен, 
аральгк  (км,  метр,  см,  мм,)  убакыт  (саат,  минут,  секунд), 
токтун  чыцалышы  (вольт)  салмактын  елчему  (тонна,  кг, 
грамм,  мг)  жана  башкалар.  Ошондой  эле  тоюттагы  азык 
заттардын  ©лчее  бирдиги  да  кабыл  алынган.  Биринчи  жолу 
Коиенгагенде тоют бирдиги сунуш кылынып,  ал Скандинавия 
тоют  б и рдиги  деп 
атал ган .  Ал  учун  1  кг  ариан ы н 
сициримдуу лугу  бир  тоют  бирдигине  барабарланган.
Ал  эми  1933  жылы  мурунку  СССРде  Советтик  тоют 
бирдиги  кабыл  алынып,  мында  1  кг  сулунун  сицимдуулугу 
бир  тоют  бирдиги  катарында  эсепке  алынган.

Тоюттандыруу  жана  малдын  тоютка  болгон  муктаждыгы
/  
к г   айрым  тоюттарда  тоют  б и р д и ги н ш   кармалышы.
Т о ю т т у н  
а т а л ы ш ы
Т о ю т   б и р д и г и
Too  ч е б у н д е
0,5
К а р а   беде  ч е б у н д е
0 ,4 8
Ж у г е р у   с и д о с у н д а
0,2
А р п а   с а м а н д а
0 ,2 8
А р п а д а
1,1
С у л у у д а
1,0
1985-жылдан  баштап тоюттагы  язык заттарды энергиялык 
тоют бирдиги менен туюнта баштады.  Башкача айтканда ккал 
менен  бир  энергетикалык  тоют  бирдиги  2500  ккалга  же  0,97 
тоют  бирдигине  барабар,
(1  Э.Т.Б.  =  2500  ккалга  =  0,97  т.б.)
1  ккал  деген  1  литр  суунун  1  градуска  жылытыш  учун 
зарп кылынган энергияны айтабыз.
Суроолор:
1.  Малдан  кандай азыктарды алабыз.
2.  Малдын  денесинин  составы  менен  есумдуктун  химиялык 
составынын  окшоштугу  эмнеде?
3.  Тоюттагы  кургак  заттар  кандай  белунет?
4.  Минералдык  заттардын  белунуигу.
5.  Суунун  малдын  организми  учун  кандай  мааниси  бар?
6.  Малдын,  сууга  керектее  талабы  кайсы  булактар  менен 
камсыз  кылынат?
7.  Протеиндин  организм  учун  мааниси.
8.  Айрым тоюттагы  протеиндин кармалышы.
9.  Тоютта  углеводдор  канча  %  ээлейт.
10.  Жецил  синирилуучу  углеводдорго  кайсылар  кирет.
Тапшырмалар:
Сициримдуу  заттардын  елчее  бирдиктерин  айтып 
бергиле.
Минералдык  заттардын  организмге  тийгизген  таасирин 
суреттеп бергиле.
Витаминдердин  организм  учун  маанисин  тушундургуле. 
Углевод  менен  майдын  малдын  организми  учун 
маанисин тушундуруп бергиле.
Протеиндин  организм  учун  кандай  мааниси  бардыгын 
тушундуруп бергиле.
Суунун  малдын  организмине  тийгизген  таасирин 
тушундуруп бергиле.

Тоют
63
Тема  12.  Тоют.
Мугалимге  эскертмелер 
Ыкмалар:
-   лекция;
-   суроо-жооп;
-   проблемалык метод;
-   тааныштыруу;
-   экскурсия;
-   визуализация  ж.б.
Кошумча  материалдар;
1.  И.В.Петрухин  “Корма  и  кормовые  добавки” .  Справочник. 
Москва  1989г.
2 .  Г.А.Богданов  “Кормление  с / х  
ж ивотных” .  Учебник. 
Москва  1990г
3.
  Е .А . 
Арзуманян.  “Животноводство”  Москва  1991г.
-  Тоюттун  у лгу леру.
-  Т аб л и ц а л а р ,м е т о д и к а л ы к   к е р с е т м е л в р ,  б у к леттер , 
жолдомолор,  суреттер,  темага  тийиштуу  болгон  плакаттар.
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы:
-  ботаника,  жерди  иштетуу,  химия,  география,  механизация 
сабактары менен байланышта болот.

64
Тоют
Тема  12.  Тоют.
Максаты:
-  Окуучулар  тоют  женунде  тушунук  алып  Кыргызстандагы 
жайьтттярдын  белунушун  билет.
12.1. 
Тоют 
тууралуу 
тушунук 
жана 
Кыргызстандагы  жайыттардын  белунушу
Тоют деп -  малдын ден соолутуна зыян келтирбей турган, 
белгилуу  бир  елчемде  малдын  азыктуулугун камсыз  кылган, 
есум дуктен,  м алдан,  микробдордон  жана  минералдьтк 
заттардан  алынуучу  сициримдуу  заттарды  айтабыз.
Тоютка,  анын  сапатын  жана  малды  тоютандырууга 
жарамдуулугун
аныкташ  учун  товардык  жана  чарбалык  баа  берилет. 
Товардык  баа  берууде:тоюттун  классификацилсы,  сорту, 
сакталышы  зеке  алынат.  Ал  эми  чарбалык  баа  берууде, 
тоюттун  жыты,  ену,  нымдуулугу  эске  алынып  химиялык 
анализдер  еткерулет.
Кыргызстандагы  баардык  жайыттын  аянты  8509,8  миц 
га.  Эгерде  бир койго 5,2 ц тоют бирдиги талап кылынса,  анын 
2,86  ц  жайыттан  алат.
Азыркы  у баката  колхоз-совхоздордун  тараганы на 
байланыш туу  ж айкы   ж айы ттар  пайдаганы лбая,  ж азгы 
жайыттар  талкаланап  жатат.
Ж айыттарда  кездешуучу  негизги  тоют  есумдуктеру: 
бетеге,  шыбак,  жапайы нияз,  кара кыяк,  кебурген, додуз сырты 
жана  башкалар.
12.2.  Нарын  аймагында  даярдалуучу  негизги 
тоюттар.
Н ары н  айм агы   К ы р гы зстан д ы н   б е л е к   айм агы на 
салыш тырмалуу  тоолуу  жана  аба  ырайы  катаал  келет. 
Ошондуктан ысыкты  суйуучу  тоют есумдуктеру  бул  аймакта 
еспейт.  Кочкор  жана  Жумгал  райондорунда  тоют  учун  кара 
беде жана эспарцет айдалат.  Ал  эми  Ат-Башы жана Ак-Талаа 
райондорунда  негизинен  эспарцет  айдашат.

Тоют
65
Нарындын  дээрлик  баардык  райоидорунда  картешкенун 
калдыктарын  тоют  учун  пайдаланууда.  Квпчулук  убакта 
тоютка бир жылдык чепту пайдаланышат.  взгече суду, арпа, 
буудайды суук эрте тушуп бышиай калса негизинен чеп кылып 
чаап  а лат.  Нарын  аймагындагы  негизги  даярдалуучу  тоют* 
талаа  жана  тоо  чебу.  Бул  максатга  жайкы  мезгилде  ар  бир 
райондо  атайын  тоо  чебун  даярдоо  енектугу  башталат.  Кыш 
мезгилине  карата  тоодон,  суунун  жээгинен  жана  токойдун 
арасынан  тоют  даярдалат.
Нарын аймагында дан есумдуктерунен буудай,  арпа,  суду 
айдалат.  Аларды  жемге  жана  саманын  тоют  катарында 
пайдаланат.  Кара  беденин  тушумдуулугу  орто  эсеп  менен 
65  ц,  эспарцетгики  -   60  ц,  дан  эгиндеринин  тушумдуулугу  -  
20-22 ц тузет.  Малдын негизги тоюту Нарын аймагында жайыт 
тоютгары болуп эсептелет.
12.3.  Нарын аймагындагы жайыттардын бвлунуигу.
Н а р ы н  д а   м а л  н е ги зи н е н  жайытка  жайылат.
Ж азгы  жайыт  Нарында негизинен  айылдын  айланасы  , 
боксе  тоолор  болуп  эсептелет.  Ж аз  келгенде  айылдын 
а й л а н а с ы н д а   б о ксе  то о л о р д о   к у н д у н   ж ы л ы ш ы н а 
байланыштуу чеп эрте жетилип малды жайышка жарап калат.
Ж айкы  жайытка  мал  июндун  орто  ченинде  кечурулет. 
Нарында  Кыргызстапга  аты  чыккак  жайлоолор  бар.  Алар: 
Соц-Кел,  Суусамыр,  Ак-Сай,  Арпа,  Кара-Саз,  Босого,  Эки 
Нарын,  Сандык  жайлоолору.  Тоют  есумдуктеру:  бетеге, 
шыбак,  каракыяк,  жапайы  пияз,  кебурген.
Кузгу  жайыт:  негизинен  ж азгы  жайыттар  болгону 
кузунде  кайрадан  пайдаланат,  мыидан  тыщкары  беде  жана 
дан адыздары кошу лат.
Кышкы жайытка:  Арпа,  Кара-Кужур жана кышында кар 
баепаган  жайыттар  кирет.
Жайыт тоюттарына анчалык деле чьп'ым сарпталбагандан 
арзан  мал  азык-тулугу  ендурулет.
Ошондуктан  Нарындык  фермерлер  жайытты  жакшы 
жана  туура  пайдаланса  арзан  мал  азыктарын  алышат.

66
Тоют
12.4.  Тоюттарды класификациялоо.
Тоюттар  т вм внкудвй  кла ссиф икациялан ат :
А .л ы п ы ш ы
бсумдуктен
Малдан
Аралаш
Синтети-
внер-жай
Минерал-
Биологи-
алунуучу
алынуучу
тоюттар
калык
жана  тамак аш
дык
лык  активдуу
тоюттар
тоюттар
препараттар
калдыктары
тоюттар
кошулмалар
Малды тоюттандырууда негизинен есумдуктен алынуучу 
тоюттар  колдонулат.
Алар:  кесек  тоют,  чыктуу  тоют,  дан  тоюттары,  Малдан 
алынуучу тоюттарга:  ууз,  сут,  кек сут,  эт,  сеек уну,  балыктын 
май лары кирет.
А ралаш   тоют  бул 
атайы н  заводдо  д аяр д алу у ч у  
тоют,алар:уй,  кой, 
t o o k
, 
коендор  учун  езунче  даярдалат. 
Синтетикалык препараттарга -  мочевин кирет,  бул препаратты 
кеп камердуу аптказандуу малдар учун колдонот,  Биологиялык 
активдуу  кошумчаларга-антибиотиктер,  витаминдер  кирет.
12.5.  Тоюттун сапатына таасир этуучу фактор лорду 
билуу.
Тоюттун  сапатына  томендегу  факторлор  таасир  этет:
-  Климаттык  шарт
-  Аба  ырайы
-  Топурактын  составы
-  Тоюттун  ез  убактысында  себилиши
-  Агротехникалык  иштер
-  Ж ер  семирткичтердин  убактысында  берилиши
-  Убагы менен  сугат  иштеринин  журушу
-  Убагында  талаа  зыянкечтери  менен  курешуу
-  0 з   мезгилинде  чабууну  бапггоо

Тоют
67
-  Убагында  жыйнап  алуу
-  Хоютту  сактоо
-  Тоютту  малга  даярдая  беру у
К л и м а т ты к   ш арт  - б у л   м асел е  Ч у й д е  е с к е н  
есумдуктердун  кечтулугу
Нарында еспейх же бышып жеталбейт. Анткени-уЙдун климаты 
бир  белек  ал  эми  Нарындыкы  бир  белек  .
©з  мезгилиндс  чабуу  жаиа  аны  жыйнап  сактоодо  толук 
технология сакталбаса тоютагы азык заттардын  70% жоготууга 
болот.  Ошондуктан  тоютту  чабуудан  бапггап  туура  сактоо 
ете  тоопкерчиликти  та лап  кылат.
Эгерде  ушул  шарттар  толугу  менен  сакталса,  тоюттун 
сапаттуу  болушуна  кепилдик  бар.
12  .6.  Тоютту  жыйноо  жана  сактоо.
Тоют  есумдуктерун  чепке  жыйноодо  анын  чабылуу 
мезгилин билишибиз керек.  Кара беде менен эспарцетти,  бутон 
пайда боло баштагандан баштап чаба баштайт.  Эгерде гулдетуп 
жиберсе  ,  анда тоюттагы азык заттар уруктун пайда болушуна 
зарпталып,  есумдуктун  сецгегунде,  талында,  жалбьграгында 
аз  калышы мумкун.  Тоютту чабыит учун кол  чалгы,  ат чалгы 
жана трактор чалгыларын пайдаланса  болот.  Чепке даярдаш 
учун  чептун  сактаган  жердеги  нымдуулугу  17-18%  болуу 
керек.  Эгерде  сенаж   д аяр д ал а  турган  болсо  тоюттун 
иьгмдуулугу  50-55%  болуу  керек.  Ал  эми  жугеруну  силоско 
сотонун  сут  мезгилинде  чабылат.  Too  чебун  даярдоодо 
негизинен  кол  чалгы   ж ан а  ат  чалгы лар  колдон улат. 
Даярдалган  чеп  тоо  чебу  деп  аталат.  Эгерде  кара  беде  чебу 
даярдалса  -   кара  бдеде  чебу,  эспарцет  чебу  даярдалса  -  
эспарцет чебу деп  атала берет.
Дан  тоюттары  болсо  дээрлик  комбайн  менен  бышып 
жетилгенде  чабылат,  нымдуулугу  50-55%  болуу  керек.  Ал 
эми  жугеруну  силоско  сотонун  сут  мезгилинде  чабылат.  Too 
чебун  даярдоодо  негизинен  кол  чалгы  жана  ат  чалгылар 
колдонулат.  Даярдалган чеп тоо чебу деп аталат.  Эгерде кара 
беде чебу даярдалса -  кара бдеде чебу,  эспарцет чебу даярдалса
-   эспарцет чебу  деп  атала  берет.
Дан  тоюттары  болсо  дээрлик  комбайн  менен  бышып 
жетилгенде  чабылат.
Д ан  то ю ттар ы н   с ак то о д о ,  ад еген д е  с а к т ал у у ч у  
складдарды тазалап тийиштуу даарылар менеништетип туруп 
кургагандан кийин,  данды киргизе  башташат.
Чепту негизинен скирда турунде,  бастырманын алдында, 
складдарда  сактайт.  Скирда  турунде  сактоодо  чеп  кепчулук 
убакта коромжуга учурап  калат.
Силосту  д аяр д ал у у ч у   кел ем у н е  ж араш а  ацдарда 
(траншеяда)  сакташат.  Дан  тоюттары  негизинен  складдарда 
сакталат.

68
Тоют
12.7  Тоютту  эсепке  алуу.
Тоютту эсепке алуу негизинен тараза аркылуу жургузулет. 
Талаадан  тоют  жуктелуп,  таразага  андан  сакталуучу  жерге 
тушу ру лет.
Чеп
Талаа 
-------- ► 
тараза 
-------- ► 
с акта лучу  жай
Силос
Талаа 
-------- ► 
тараза 
_____ ^  
ац  (траншея)
Дан  эгиндерн
Комбайн 
-------- ► 
тараза 
_____ ►  к ы р м ан -------- ►склад
Эгердс тоют есумдуктерун чепке даярдаса,  анда  кепчулук 
убакта чеп турунде скирдалангандыктан, скирданы ченен алып 
атайын  формула  менен  анын  келемун  чыгарат  да  таблица 
аркылуу  салмагын  табат.
с т ч
i
Силостун жалпы  массасын  анын келему аркылуу табат. 
Дан  тоюттардын  салм агы н  негизинен  тараза  аркы луу 
аныктайт.
12.8.  Тоют жана аны малды тоюггандырууга даярдоо.
Кесек тоюттарды малга берууде  аны атайын даярдап беруу 
керек.  Too  чебу  майда  жана  ичке  болгондуктан  аны  малга 
майдалабай  эле  берсе  болот,  Карабеде  жана  эспарцет  чебун 
негизинен ун турунде же кыска кылып майдалан берет.  Чепту 
келекеге  кургатып  же  гранул  турунде  берсе  да  болот. 
Самапды  тоюттандътрууга  даярдоонун  уч  жолу  бар: 
Механикалык  жол  -   ун  турунде  майдалап  беруу 
Химиялык  жол  -   саман  химиялык  кошу мчал ар  менен 
иштелет.
- 
Терма лык  жол  -   кайнак  суу,  буу  менен  иштетилет.
М е х а н и к а л ы к   ж о л д о   н еги зи н ен   чеп  т у у р агы ч  
машиналар  колдолунат,  алар  кол  менен  шике  келгирилген 
чакан машиналар жана электричествонун жардамы менен шике 
к е л т и р и л у у ч у   м аш и не лер  х и м и ял ы к  
ж олдо  бол со 
каустикалык  соода,  аммоний  тузу  колдонулат.
)
I
X
л
V
гт 
гг
СА.\Г4Н 
y j j - H A
 У  
Г У

1
Тоют
Дан  тоюттарын  малдын  туруне  жараша  букулу  берсе 
да  болот,  бирок  аларды  малга  жаратарма  турунде  берсе 
жакшы.  Мисалы:  арпа жаратартма,  жугерунун жаратартмасы 
жана  ушу л  сыяктуулар.
Силосту  езунче  берсе  да  болот,  бирок  аларды  копчулук 
убакта  саман  меиен  аралаштырып  берег.
Суроолор:
1. 
T
o i o t
 
деп эмнени  айтабыз
2.  Кыргызстандагы жайыттардын белунушу
3.  Тоюттарга  кандайча  баа  берилет.
4.  Нарын  аймагында  тоютка  естуруучу  есумдуктер? 
б.Нарында  кандай  дан  есумдуктеру  естурулет?
6 .  Нарын  аймагындагы жайыттардын белунушу?
7.  Жайыттардын  дайдалуулугу?
8.  Тоютту  алынышы  боюнча классификациялоо
9.  Тоют  сууну  кармоо  боюнча  кандай  белунет?
Ю.Тоюттун  энергетика лык  баалуулугу  боюнча  белунушу?
11.  Тоюттун  сапатына  таасир  этуучу  факторлор  кайсылар?
12.  Кара бедени  жана  эспарцетти  кайсы  мезгилдерде  тоютка 
чаба  баштайт?
13.  Тоюттар  кандай  сакталат?
14.  Тоютту  эсепке  алуу  жолдору?
15.  Скирданын  ту у расы,  узу ну  жана  арта  салмай  узундугу 
кантип ченелет?
16. Чей  малга  кандай  турунде  даярдалътп  берет?
17. Саманды даярдап беруу жолдору?
18. Дан тоюттары  кандайча даярдалып берилет?
Тапшырмалар:
* Тоюттандырууга даярдоо  жолдорун  айтып  бергиле.
-  Тоютту  эсепке  алуу  жолдорун  айтып  беруу.
-  Тоютту  жыйноо  жана  сактоо  жолдорун  айтып  бергиле.
-  Тоюттун  сапатына  тасир  этуучу  факторлорду  окуп,  айтып 
бергиле.
-  Тоюттардын  класификациясына  мунездеме  бер.
-  Нарын аймагындагы жайыттарды окуп билуу.
-  Нарын  аймагындагы  тоютка  даярдалуучу  есумдуктерге 
мунездеме  беруу.
-  Кыргызстаидагы  жайыттарга  мунездеме  беруу  жана  окуп 
уйренуу.
69

70
Кунумдук  тоют  рационун  тузуу

жүктеу/скачать 7,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: