Тема  13.  Кунумдук  тоют  рационун  тузуу

Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
71
Тема  13.  Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
Максаты:
-  Тоюттандыруу  нормасын  жатга  рационун  тузет.
13.1.  Айыл  чарба  малый  тоюттандыруу  нормасы 
жана  рациону  женунде  тушунук
Н орм а  д е п   м а л д ы н   к у н у м д у к   ж аш осуна  к е р е к т е л у у ч у   тоюттагы 
си ц и м д у у   а зы к заттарды айтабыз.
Н о р м а  м ал д ы н   т у р у н е , 
ж аш ы н а, 
с ал м аг ы н а , 
азыктуулугуна  жана  жынысына  жараша  болот.  Маселен,  80 
кг  жана  100  кг  кочкорлорго  бирдей  норма  беришке  болбойт.
Норма  -   тоют  бирдиги  менен  туюнтулат.  100  кг  салмактагы 
кочкорго  суткасына  2  тоют  бирдиги  берилет,  Эми  ушул  2 
тоют бирдигин кочкор кайдан алат?  Аны кочкор тоют аркылуу 
алат.  Андыктан  кочкорго суткасына тоют бериш учун рацион 
тузушубуз  керек.
Балансташтырылган рацион -  малга керектелуучу бардык 
сицимдуу азыкзаттарды камтыйт.
Балансташтырылбаган  рапиондо  малга  керектелуучу 
бардык  азык  зат  камтылбайт.
Рационду  тузууден  мурун  фермер  даярдаган  тоют 
химиялык  анализден  милдеттуу  турде  еткерулушу  керек. 
Антпесе  тоютта  канча  азык  заттын  курамы  бар  экендигин 
билуу  мумкун  эмес.

72
Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
Баланст аш т ы ры лган  тоюттун  схем а сы  
I  схема
II  схема
I схема бул малга керектелуучу норма,  маселен уйга норма 
менеи  10 тоют бирдиги берилет дейли,  ал эми  экинчи схемада 
болсо  малга  берилуучу  тоют.  Нормадагы  аш  болумдуу, 
сициримдуу  заттар  тоюттагы  аш  болумдуу  сицируу  заттарга 
барабар  болсо  анда  рацион  балансташ ты ры лган  болуп 
эсептелет,  болбосо  балансташтырылган  эмес.
II  схема
I  схема  малга  талая  кылынат 
П  схема  малга  рацион  аркылуу  берилет 
Эгерде:  I  схема  =  II  схема  болсо 
Рацион  балансташтырылган  болуп  эсептелет 
айтып бергиле.

Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
13.2.  Соолук  койлорду  тоюттандыруу  жана 
рацион  тузуу.
Кой  баласын  тшоттандырыш  учун  анын  биологиялык 
езгочелугун  билишибиз  керек.  взгечелуктеру  теменкулер: 
есумдукхердун  кел  турун  жеш  жагынан  эчкиден  кийинки 
орунда  турат,  бийиктеги  (3000  м)  жайыттарды  жакшы 
пайдаланат,  Ошондуктан Нарын  аймагында малдан негизинен 
кой кармалат.  Койлор  Нарын  аймагында  кепчулук  мезгилде 
жайытта  тоюттандырылат.  Соолук  койлор  болсо  негизинен 
ж ай ы т т а   к а р м а л ы п   т у у т к а   к а р а т а   ган а  к аш ар г а  
тушурулет.Соолук  койлорду  куутка  жакшы  даярдоо  керек, 
андыктан  козуларын  убагында  белун,  жакшы  жайыттарга 
жатоу  ьглайык.
Соолук  койлорду 
тоюттандыруу  э к и   м езгн лге  белунвт . 
Биринчиси  -   бооздуктун  биринчи  мезгили,  кийинкиси  ~ 
бооздуктун экинчи мезгили.  Бооздуктун биринчи мезгилинде 
Нарын  аймагында  соолук  койлор  жайыт  тоюттары  менен 
тоюттандырылат.  Ал  эми  экинчи  мезгилинде  колго  алынып, 
рацион менен  колдон тоют бере  банггашат.  Козулуу койлорго 
бооз  койлорго  Караганда,  козу  эмизгендиктен тоют  15-20%  ке 
кебейтулет.
С оолук  койлорду  тою ттандыры ш   учун  алды н-ала 
тоюттандыруу нормасы аныкталат.  Норма салмагына,  жашына, 
бооздугуна,  козусунун  санына  жана  бере  турган  жунуне 
жараша болот.  50 кг салмактагы бооздуктун экинчи мезгилинде 
соолук  койдун  нормасы:  1,35  тоют  бирдиги,  аш  болумдуу 
протеин
135  г,  кальций 8 г,  фосфор  5,5  г,  кукурт 4,6 г,  каротин  14  мг, 
15  г ды тузет.
Соолук  койлор:  тоо  чебун,  кара  беде  жана  эспарцет 
чебун,  арпа,  сулу,  буудай  самандарын,  кызылча,  сабиз, 
картешке,  дарбыз,  ашкабак  тоюттарын,  жугеру  силосун, 
эспарцет сенажын  жакшы  жешет.
Нарын  зонасында негизги тоюттар:  тоо  чебу,  кара беде, 
эспарцет чебу,  арпа,  буудай саманы болгондуктан рацион ушул 
тоюттарга  карата  тузулет.
Соолук  койлорду  тоюттандыруу  негизинен  суткасына 
эки жолу жургузулет.  Кесек тоюттар чон аштоолорго,  ал эми 
эми майдасы  2  чакан  аштоого  салынып  берилет.

74
Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
Р а ц и о н д о р у  аш   б о л у м д у у   с и ц и р и м д у у  заттар.
Тоюттун
аталышы
Тоюттун
салмагы
Тоют
бирдиги
Аш
болумдуу 
протеин  (г)
Кукурт
( г )
Са
(г)
Р
(г)
Каротин
(мг)
Too  чебу
1,5
0,75
75
2,25
10,8
1,65
87,5
Арпа саман
0,5
0,14
5
0,7
1,45
1,75
0,5
Арпа жара
0,4
0,476
38,2
0,8
0,44
1,28
0,5
тартмасы
туз
15
Жыйынтыгы 
1
1,366
113
3,75
12,69
4,38
38,5
13.3.  Кочкорлорду тоюттандыруу жана рацион тузуу
Кочкорлорду  пайдалануу  экиге  белунет:  биринчиси 
негизги  кочкорлор,  булардан  койду  куудуруш  учун  урук 
алышат.  Экинчиси  менен  кууге  келген  койлорду  издеп 
табышат.  Буларды  издееч  кочкорлор  деп  атап  коюшат. 
Кочкорлорду тоюттандырууда сапаттуу тоюттар зарыл  болот. 
Ж ай  мезгилинде  алардын  негизги  тоюту  жайыггагы  жашыл 
тоют,  Алар  учун  атайын  салкын,  сууга  жакын,  мумкун 
болуш унча  токойго  ж акы н  ж айлоону  бвлет.  Анткени 
кочкорлор жайылууга жалкоо келип,  ысыкта жуушап жатып 
алышат.  Буларга жашыл тоюттан тышкары жайлоодо 0,7-0,8 
кг суткасына арпа жаратартма берилет.  Кузден баштап июндун 
ортосуна чейин  колдо  багыльга  турат.  Кочкорлор  соолук  кой 
сыяктуу  эле  чептун  кеп  турлврун  жешет.  Тоюттандыруу 
нормасын табууда  эки  мезгилди  эсепке  алышы  керек:
Ушул мезгилдерге карата эки норма ипггелип чыгарьтлат.
Кочкорлорду  тоюттандыруу  нормасы  анын  жашына, 
салмагына,  пайдаланылышына,  бере  турган  жунуне  жараша 
болот.  Куут  мезгилинде  кочкорлорду  сапаттуу  тоют  менен 
камсыз  кылууда тоюттар турдууче  болот,  Негизги тоюттары: 
жашыл тоют,  кек беде,  тоо чвбу,  сабиз,  кызылча,  силос,  арпа, 
сулу,  балыктын  майы,  квк  сут,  жумуртка да  берсе  болот.
Маселен,  100  кг салмактагы кочкорго берилуучу норма:  2,3 
тоют бирдиги,  255 г аш болумдуу протеин,  13,5 г кальций,10,3 
г  фосфор,  8,1  г  кукурт,  41  мг  каротин,  18  г  туз.

Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
75
Р а ц и о я д о гу   аш   б о л у м д у у   с и д и р и м д у у   заттар
Тоютардын
аталышы
Тоюттун
салмагы
(кг)
Тоют
бирдиги
Аш
болумдуу
протеин
(г)
Кукурт
(г)
Са
(г)
р
(г)
Каротин
( м г )
Too  чебу
2
1
100
3
14,4
2,2
80
Сабиз
3
0,42
24
0,6
2,7
1,8
162
Ар па  жара 
тартмасы
1
1,19
95
2
1,1
3,2
0,1
туз
18  гр
2,61
219
5,6
18,2
7,2
242,1
К очкорлорду  куут  м езгилинде  суткасы на  3  жолу 
тоюттандыруу  талапка  ылайык.  Мындан  тышкары  аларды 
белгилуу  бир  аралыкка  айдоо  керек  (мацион).  Суу  болсо 
алардын  алдында  дайыма  таза  турунде  болушу  зарыл.
13.4.  Козу,  бору к,  токтуларды тоюттандыруу  жана 
рацион  тузуу.
Козу  тулгандан  кийин  аны  телчиктирип,  энесинин 
эмчегин жууп,  козунун энесин эмишин байкоо керек.  Ж акшы 
туулган козулар кишинин жардамысыз эле энесин ез алдынча 
эмет.  Алгачкы сут ууз деп аталып, азык заттарга етв бай болот, 
ошондуктан  туулган  козулардын  уузду  эмууусун  милдеттуу 
турде  15-20  кунге  анын  негизги  тоюту  ууз  болуп  эсептелет. 
Андан  кийин  козуларды  акырындык  менен  тоютка  уйретет. 
Б ир  ай  е т к е н д е   тою тту  кад и м ки м д ей   ж ей  баш тай т. 
Ошондуктан  козуларга  ©зунч©  аштоо  жасап,  козулар  гана 
кирип чыга ала тургандай клетчаткаларга белуп коёт.  Кундуз 
талаага  энеси  менен  бирге  жайса  болот.  Козу  энеси  менен 
бирге  5  ай  журет,  анан  энесинен  белвт.  Энесинен  белунген 
козуларга туз  жердеги  жакшы  жайыттарды белуп,  жайыттар 
менен камсыз кылат.  Белунген козуларга 200 г жем берилгени 
од,  себеби  кыш тушкенче  алар  жакшы  жетилип,  кышка даяр 
болуп  калат.  Ал  эми  бир  жылдан  кийин  булар  токту  бору к 
болот да,  жайында жайлоодо кармап,  кузунде кузгу жайытта 
ж айы лы п,  кы ш ында  колдон  тоют  жейт.  К озу,  бору к,

76
Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
токтуларды  суук  туш©  электе  колго  алуу  керек.  Негизги 
тоюттары  болуп  жакшы  чеп,  арпа,  саман,  силос,  кызылча, 
сенаж  болуп  эсептедет.  Буларды  тоюттандыруу  нормас.ын 
аныктаганда салмагы,  бере турган жуну эсепке алынат.  Мис., 
25  кт  салмагы  бар  козуларга,  суткасына  120  г  салмак  кошсо, 
0,75  тоют бирдиги,  90  г  аш болумдуу  протеин, 4,5  г калцций, 
3  г  фосфор,  2,8  г  кукурт,  7  мг  каротин,  9  г  туз  берилет.
Ал  эми  бир  жылдан  ейдегу  токту  боруктарга 
1,2
тоют бирдиги,  115  г  аш болумдуу  протеин,  7  г  калцций,  4,5  г 
фосфор,  4  г  кукурт,  8  мг  каротин  берилет.
Бир  жылга  чейинки козулардын  рациону
жакшы  тоо 
чебу  1  кг
арпа  саманы 
0,5  кг
арпа  жаратартма 
0,25  кг
Р а ц и о н д о г у   а ш   б о л у м д у у   с и ц и р и м д у у   заттар
Тоюттардын
аталышы
Тоюттун
салмагы
(кг)
Тоют
бирдиги
Ашболум
ДУУ
протеин
(г)
Кукурт
(г)
Са
(г)
Р
(г)
Каротин
(мг)
Too  чебу
1
0,50
50
1,5
7,2
1,1
40
Арпа  саман
0,5
0,14
5
0,7
1,45
0,7
2
Арпа  жара 
тар'гма
0,25
0,29
23,7
0,5
0,27
0,8
0,02
Туз
15
0,93
78,7
2,7
8,92
2,6
42,0
Р а ц и о н д о г у   а ш   б о л у м д у у   с и ц и р и м д у у   заттар.
Тоюттун
аталышы
Тоюттун
салмагы
(г)
Тоют
бирдиги
Аш  болум- 
ДУУ
протеин  (г)
Кукурт
(г)
Са
(г)
Р
(г)
Каротин
(мг)
Too  чебу
1,5
0,75
75
2,25
10,8
1,65
60
Арпа  саман
0,5
0,14
5
0,7
1,45
0,7
2
Арпа  жара 
тартма
0,4
10,4
38
0,8
0,44
11,2
0,04
22,29
118
3,75
12,6
13,55
62,04

Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
77
13.5.Ири  муйуздуу  малдарды тоюггандыруу  жана 
рацион  тузуу.
Уй  баласын  тоюттандырууда  алардын  биологияльж 
езгечелугун билишибиз шарт.  Уй баласы негизинен бизге сут, 
эт  азыктарын  берет,  Оттогондо  кой  сыяктуу  тиштери  менен 
кесип  жебестен,  чепту  тили  менен  жулуп,  оруп  жейт.  Уйду 
жайытка  жайганда  чептун  узундугу  15-20  см  болушу  керек. 
Уй  баласы  кебунесе  колдон  тоют  жейт.  Жайытта туз  жерде 
жана бек се тоолордо жайылат.  Уйду багып естурууде 3 багыт 
ан ы к тал га н :  сут,  эт  ж ан а  кош  а зы к т у у л у к   (т ат а ал - 
даштырылган).  Нарьш аймагы бийик тоолуу жер болгондуктан 
бул  жерде  ж ергиликтуу  тукумдун  ую  естурулет.  Алар 
негизинен  кыштыр-жайдыр  жайытта  болот.  Уй  баласынын 
башкы  тоюттары  теменкулвр:  чептун  тур леру,  арпа,  саман, 
силос,  сенаж,  тамыры тоюттуу есумдуктер,  (кызылча,  сабиз, 
картеш ке,  жом,  сут,  кек  сут,  сеек  у ну  ж. б .).  Уйларды 
тоюттандыруу нормасын аныктаганда теменкулвр зеке алынат: 
ж аты ,  салмагы,  жынысы,  берген  суту,  кунумдук  кошу мча 
салмагы,  бооздук  мезгили.  Маселен,  500  кг  салмактагы  10  л 
сут берген уйдун нормасы  теменкудей чыгарылат:  ар  100  кг 
салмагына  1  тоют  бирдиги.  Ал  эми  ар  бир 
тоют бирдикке  100-110 г аш болумдуу протеин,
8-10 г кальций, 6-8 г фосфор,  40-45  г каротин, 
ал эми кант менен цротеиндин  катышы 0,8  :1 
болу у  керек.  Натыйжада  500  кг  салмактагы 
10  л  сут  берген  уйдун  нормасы:  10  тоют 
бирдиги,  100  г  аш  болумдуу  протеин,  80  г 
кальций,  60 г фосфор,  400  мг каротин,  800  г 
кант.
Буканын нормасы пайдаланганга жараша 
болот.  Аларды  уч турдуу  пайдаланса болот: 
буканынын  пайдаланбаган  мезгили,  орточо 
п ай д алан ган да  ж огорку  лай д алан ган д а.
С ал м агы  
1000 
кг 
б у к а н ы , 
орточо 
пайдалангандагы нормасы:  тоют бирдиги 9,1 
аш болумдуу  протеин  1140  г,  1140  г кант,  60 
г  кальций, 
46  г фосфор,  650  г  каротин,  60 
г  туз.

78
Кунумдук  тоюх  рационун  тузуу
Р а ц и о н  д о г у   am   б о л у м д у у   с и ц и р и м д у у   заттар.
Тоюттардын
аталышы
Тоюттун
салмагы
(кг)
Тоют
бирдиги
Ашболум
ДУУ
протеин
(г)
Кукурт
(г)
Са
(г)
Р
(г)
Каротин
(мг)
Кара  беде 
чебу
4
1,92
340
152
49,6
5,6
196
Жугеру
силосу
20
4
200
36
18
8
300
Кант
кызыл часы
10
1,7
12,5
800
3
3
~
Арпа
саманы
3
0,84
30
72
8,7
1,8
12
Арпа  жара 
тартма
3
3,57
285
81
3,3
9,6
3
1
---
■ Н
45
12,03
867,5
1141
82,6
28
511
Нарын  зонасында  жергиликтуу  тукумдагы  уйлар 
багылгандыктан,  негизги  тоют  жайыттан  болуп,  саман,  чеп, 
жаратартма,  арпа  менен  кошумчаланып  турах.
13.6.  Жылкыларды  тоюттандыруу  жана  рацион
тузуу*
Жылкынын  биологиялык  езгечелугу,  алар  негизинен 
жумуш  аткарыш  учун  пайдаланылат.  Алсак,  мингич  катары, 
арабага  кошуп  жук  ташуу,  жер  айдоо,  споргтук  оюндарда 
жана жорго багытында.  Андан тышкары азык - тулук алынат: 
сутунен кымыз,  эти.  Жасаган иштерине жараша тоюттандыруу 
нормасы  да  ар  турдууче.  Ж ы лкы   негизинен  туздукте 
естурулет,  бексе  тоолордо  да  ездерун  жакшы  сезишет. 
Ж ы лкы ны   кармоонун  эки  туру  бар:  биринчиси  жылкы 
сарайларында, экинчиси -  уйурде.  Кыргызстанда жана Нарын 
аймагында  уйурде  кармоо  ыкмасы  колдонулат.  Уйурде 
кармоо деген
18-20  бээни  бир  уйурден  кылып  бир  айгырга  бекитилет. 
Айгыр  уйурде  сентябрь  айынын  аягына  чейин  болуп,  анан 
белунет.  Жылкынын негизги тоюттары:  ж акты  чеп,  кызылча, 
сабиз,  арпа,  суду,  дан  тоюттары.  Нарында  болсо  негизинен 
жакшы  чеп,  арпа  саман,  дан  тоюттары.  Кебунесе,  негизги 
тоюту  арпа  саман  жана  жайыт  чебу.
Ж ы лкы н ы   тою ттанды руу  норм асы и  ан ы ктаган да 
аткарган  жумушу,  еткен  аралыгы,  салмагы,  жашы  эске 
алынат.  Аткарган  жумушу  3  ке  белунет:  женил,  орто,  оор. 
С алмагы   400  кг  болгон  жумуш чу  аттын  орто  жумуиг 
аткаргандагы  нормасы:  9  тоют  бирдиги,  840  г  аш  болумдуу 
протеин,  37  кг  кальций,  30  г фосфор,  100  г каротин,  40  г  туз.

Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
79
500  кг  салмактагьт  айгырдын  тоют нормасы  10  тоют бирдиги, 
1170  г  аш  болумдуу  протеин,  65  г  кальций,  50  г  фосфор,  125 
каротин,  30  г  туз.
400  кг  салмактагы  кулундуу  бээнин  нормасы:  9,6  тоют 
бирдиги,  1044  г  аш  болумдуу  протеин,  60  г  кальций,  42  г 
фосфор,  180  г  каротин,  30  г  туз.
Р а ц и о н  д о г у   аш   б о л у м д у у   с и ц и р и м д у у   заттар
Тоюттун
аталышы
Тоюттун 
с ал маты 
(кг)
Тоют
бирдиги
Аш
болумдуу
протеин
(г)
Са
(г)
(г)
Каротин
(мг)
Кара  беде 
чебу
8
3,84
680
99,2
11,2
392
Арпа
саман
4
1,12
40
11,6
2,4
16
Сабиз
2
0,28
16
1,8
1,2
108
Сулу
3
3
285
3
9
3,9
Ж алпы :
8,24
1021
115,6
23,8
519,9
500  кг  салмактагы  айгырдын  рациону
жакшы  чеп 
10  кг
500  кг  салмактагы  бээнин  рациону
жакшы  чеп 
9  кг

80
Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
13.7.  Тоокторду тоюттандыруу жана  рацион тузуу.
T
o o k
 
адамга  эт  жана  жумуртка  берет.  Ж умуртка  езуне 
азыктуу белокту катыйт.  Жумуртканын составы белоктон жана 
жумуртканын  сарысынан  турат.  Кабыгы  болсо  негизинен 
кальцийден  туруп,  кальцийдин  кабыгынын  99%  чейинки 
белугун  ээлейт.  Тоокто  ээгипин  ордуна  тумшугу  бар,  тиши 
ж ок 
болот.  О ш ондуктан  тоютту  чокуп  жейт.  Ушуга 
бай лан ы п ггуу  то о кту   н еги зи н ен   д ан   тою ту  менен 
тоюттандырат.  Тоют рациону ну н  90% и  жемден  турат.  Тоокту 
данды  чокуп  кызыл  ецгвчу  аркылуу  жемсвесун©  кетет,  ал 
жерден жем жумшап ашказанга етет.  Ашказандан  кум,  айнек, 
майда  таштарды  керууге  болот,  алардын  милдети  тегирмен 
сыяктуу  майдалап  сицирууге  жардам  берет.  Ошондуктан 
тоокторду  тоюттандырганда  ал  жерде  свзсуз  майда  таигтар, 
бор  болушу  керек.  Эгерде  5000  л  сут  берген  уй  езунун  суту 
менен  жылына  270-280  г  кальций  бе.луп  чыгарса,  жылына 
270-300  жумуртка  берген 
t o o k
 
825  г  кальций  белуп  чыгарат. 
А нды ктан  тоокко  кальций  ж етиш сиз  гурде  бери лсе, 
жумуртканын  сырты  чел  кабык  менен  капталып  келкулдеп 
калат.  Тооктун  негизги  тоюттары:  дан  эгиндери,  картвшке, 
кызылча,  чей  уну,  кек  сут,  ашкабак,  дарбыз;  кошумча:  кум, 
бор,  майда  таш,  ечурулген  акиташ,
Тоюттун нормасы:  салмагына жана берген 
жумурткасына  жараша  болот.  Тоокту  дан 
эгиндери кармалган жерде кармашат.  Ал эми 
Нарын аймагында  кемекчу чарба катарында 
кармаса  болот.  Фермерлер  ездеру  учун  20- 
30  тубар  тоокту  кармап,  ез  тиричилигине 
жаратса  ж акты .
13.8.Айыл  чарба  малдарын  жайытта  семиртуу.
Кыргызстан,  анын  ичинде  Нарын  аймагы  жайытка  бай. 
Кыргызстанда айыл чарбага керектуу жеринин 80%  ин жайыт 
тузвт.  Ошондуктан жайыт айыл чарбасынын негизги байлыгы. 
Кой баласы жайыттын малы болгондуктан биздин ата-бабабыз 
кой кармашкан.  Жайытта малды семиртуу фермерлерге  арзан 
тушет.  Себеби  баккан  адамга  жана  берген  тузга  гана  акча 
чыгымдалат.  Койду  жайытка  эт  багыты  учун  же  семиртиш 
учун  багышат.  Колдо  болгон  кой лорду  зооветкароодон 
еткеруп,  этке  кетчусун  оторго  тонтойт.  Аларды  таразадан 
еткеруп  орточо  салмагын аныктайт.  Андан  кийин  жайлоодон 
жакшы  жайытты  белуп,  3,5  ай  жайытта  кармашат.  Негизги

Кунумдук  тоют  рационун  тузуу
81
тоют жашыл тоют.  Орточо 5-6 кг жашыл тоют жейт.  Кунумдук 
кошумча  салмак  80  г.
Уй баласынан эркек торпокторду  100-120 баштан топтоп 
жайытка  чыгарышат.  3  ай  жайытта  семиртип  этке  союлат, 
суткалык  кошумча  салмагы  600-700  г.  30-40-  кг  га  чейин 
жашыл тоют жейт.  Бардык малды милдеттуу турде туз менен 
камсыз  кылуу  керек.  Ж ы лкы   баласы  болсо  кой  же  уй 
баласындай  кептеген  баш  тегулбейт.  Ал  эми  союла  турган 
10-15  башты  колдо  же  жайытта  семиртсе  болот.
Суроолор:
1.  Норма дед  эмнени  айтабыз?
2.  Рацион  деген  эмне?
3.  Норма  эмнеге  жараша  болот?
4.  Тоюттандыруу  нормасы эмнеге  жараша  болот?
5.  Соолук  койдун  рациону
6.  Кочкорлорду  кандай  максатта  пайдаланат?
7.  Кочкорлорго  берилуучу  негизги  тоюттар.
8.  Тоюттандыруу  нормасы  эмнеге  жараша  болот?
9.  Саан  уйлардын  нормасын  аныктаа  бер.
Ю .Ж ылкынын  негизги  тоюттары.
11. Ж ылкыны тоюттандыруу  нормасын  кантил табат.
12.  Тоютту  пайдалануунун  максаты.
Тапшырмалар:
-  Малды  жайытта семиртуу
-  Тоокту  тоюттандыруу ну  айтып  бер.
-  Ж ылкыны  тоюттандыруу  жолдорун  айтып  бер.
-  Букаларды  пайдалануу  кандайча  белунет.
-  Саан  уйдун  рационун  айтып  бер.
-  Ири  муйуздуу малдарды тоюттандыруу ну мунездеп бер.
-  К очкорлорду  кандай  кы лы п  тою ттандыруупу  айтып 
бересинер.
- Соолук койлорду кандайча тоюттандыраарын айтып бергиле.
-  Кочкорлорду  тоюттандыруу  жана  рацион  тузуу

82
Малды багууну уюштуруу
Тема  14.  Малды  багууну  уюштуруу
Мугалимге  эскертмелер 
Ыкмалар:
-  лекция;
-  дискуссия;
- окуяны изилдее;
-  жыйынтыктоо  ж .6.
Кошумча  материалдар:
-  Лицейдеги  фермер лердик  чарбаларды  уюштуруу га,  аларга 
кемек  кергезууге  багытталган  буклеттер,  китептер.
К.  Зулпукаров, 
Б.Касымбеков.  М .И рсалиев.  “Ф ермер 
чарбасын  уюштуруунун  жолдору”,  Бишкек  -   1997.
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы:
-  “Багуу  максаттары”  темасы  менен  тыгыз  байланышта;
-  “Тоют”,  “Кунумдук тоют рациону”  темалары  менен.

Малды багууну уюштуруу
1
14.  Малды  багууну  уюштуруу 
Максаты:
-  Окуучу  малды  багууга  тиешелуу болгон  бардык уюштуруу 
иш чараларын аткарат.
14.1.  0н д урушт¥н  багытын 
аныктоо  жана 
пландаштыруу
Уй  ж ан ы б ар лар ы н   карм оону  к е зд е ге н   ф ерм ерлер 
тем ен кулерд у  эске  тутуусу  керек:  К ы ргы зстанды н  эл 
чарбасынын ендурген туз  продукциясынын 2 \ 3   белугун мал 
чарбасы берет.  Демек,  мал чарбасын ендурууде  атаандаштар 
кеп.
Малды  багуунун  негизги  максаты  -   алардан  продукция 
ендуруу.  Демек,  фермердин биринчи кездеген максаты -  жер 
шартына ылайыкташтырып,  продукциянын кайсы туру баалуу 
экендигин  аныктап, 
м а л д ы н   т урун  тандоо  (у й ,  кой,  э ч к и ). 
Э к и н ч и   ~
  аларга  ы лайы ктуу  короо-сарайларды   куруу 
(курултаи  короо-сарайлар  зоогигиеналык  талапка  ылайык 
болуусу  шарт);  учунчу  -  кыш  мезгилинде  бардык  малга 
жеткендей тоют топтоо;  тертунчу -  алынган телду жакшылап 
асыроо,  селекция иштерин туура аткаруу;  бешинчи  -  алынган 
продукцияны  сатуу  же  кайра ипггетуу.
вндуруштун  багыты  продукциянын  туруне  жараша  ар 
турдуу  багытта  болушу  мумкун.  Мис.:
Кой  чарбасы  (уяц  жун  ендуруу);
Кой  чарбасы  (уяц  жун,  эт  ендуруу);
Уй  чарбасы  (сут  ендуруу);
Уй  чарбасы  (сут,  эт ендуруу);
Топоз  чарбасы  (эт  ендуруу);
Ж ылкы  чарбасы  (эт,  сут  ендуруу)
Нарын  облусунун  шартында  кепчулук  фермерлер  аралаш 
чарба  жургузушет.  Бирок  малдын  басымдуу  белугун  кой- 
эчки тузет,  себеби  малдын бул турлеру  эрте  жетилип,  ыкчам 
кебейет,  эрте  продукция бере баштайт  (6-7  айында козу этин 
алууга болот.  Уй,  жылкы биринчи продукциясын  (сутту)  3-4 
жашында  бере  баштайт).  Ошондуктан  аралаш  чарбачылык 
кылуу шартка ылайык болуп эсептелет да, малдьш кайсы туруне 
езгече басым жасоо маселеси суроо-талаптан у лам келип чыгат.
14.2.  Мал-сарайларга,  короолорго  коюлган 
талаптар.
Мал  короону  жайгаштырууда  теменку  эрежелерди  эске 
алуу  керек:  шамалдын  багытын,  малдын  турун,  жашы  жана 
ж ы н ы сы и а  ж ар а ш а   б е л у н у ш у н ,  тегер ете  к у р ч о о , 
тоюттандыруу  аянтчаларын  белуу,  кыкты  жыюучу  жерди 
дайындоо,  тоюттарды сактоочу  жай.
Негизинен мал-сарайдын туура курулушуна кецул бурушу 
керек.  Мал сарайды курууда теменкулерду эске алыш керек: 
малды кармоонун системасы (малды канча убакытка чейин
83

84
Малды багууну уюштуруу
сарайда  кармайт);
тоют  беруу  (сарайдын  ичинде,  короодо) 
малды  кармоонун  тур леру  (бирдеи,  байлап,  бош,  топ 
менен);
бош  аянттардьтп  болушу;
атайын  кампалар  учун  аянттарды  пландоо.
Ф ер м а н ы  ж айгаш т ы руунун схем асы
Т уш т ук
А
Ч ы гы ш
Бат.
Т у  и д у  к
(Ш амал батыштаи 
чыгышка  с.огот)
М а л к а н а н ы   к у р у у д а   ж ы л у у л у к т у   е т к е р б е г е н  
матермалдарды  колдонуу  керек.  Сарайдын  аянты  орто  эсеп 
менен  ар  бир уйга 3,5-5  м2,  койлорго  1,8-2,0  м2болушу керек. 
Демек,  10 уйга узундугу  Ю м ,  туурасы 3,5 же 5  м болгон аянт 
талап кылынат.
Тоюттандыруу  атайын  аянтта  жургузулгену  туура  болот, 
ал  эми  тоюттар  жакын  жерде,  езунче  тосулган  камааларда 
сакталат.
Уйме/с  чеп
Бае* 
У 
т&о
14.3.  Малга керектелуучу тоюттарды даярдоо жана 
сактоо.
М ал д ы н   ж ал п ы   сан ы н ы н   е су ш у н е   ж а н а   аиы н 
продуктуулугунун  тез  жогорулашына  туртку  беруучу  башкы 
шарт  -   тоюттандыруу.
Малды  жетиштуу  тоюттандыруу  учун  сапаттуу  тоют 
даярдоо жана аны сактоо керек.  Малга эц керектуу жана зарыл 
тоюттун  бири  -   чеп.
Кыш  мезгилинде  малга  керектелуучу  чептун  келемун 
аныктап,  ошол келемдегу чепту жыйнап,  жакшы сактоо керек. 
Ч е п ту н   (ж е м д и н )  к е л е м у н   ан ы к то о   учун   ф ер м ер  
теменкулерду  билиши  зарыл:
1.  Кыш  мезгилинде  короодо  кармоо  меенетунун  узактыгы 
(Нарын облусунда  5-6  ай  же  150-180  кун);
2.  Малдын  чепке  болгон  муктаждыгы  (норма  боюнча);
3.  Резервдик фонд  (жалпы тоюттун келемунен болжол менен 
15%)

Малды багу у ну уюштуруу
Мис.,  1  баш  соолук  койго  1  суткада  1,5-2,0  кг  чеп  беруу 
керек болсо  10 койго бир суткага  15-20  кг  (1,5  -  2,0 х  10 -   15- 
20 кг ) чеп керек болот.  Кыш мезгилинде  150 кун колдо багылса 
бир  кундук  норманы  (15-20  кг)  х  150  кунге  кебейтуу  менен 
керектуу  чептун  келемун  аныктайбыз.  10  баш  койго  кыш 
мезгилинде 20 х 150  =  3000  кг  же  3  тонна  чеп керек.  Мындан 
сырткары  15% тик резервдик фонд керек  (450 кг).  Жалпысы 
3450  кг.  Ушундай эле зсен менен башка тоюттардын  келемун 
аныктоого болот.
Кесек тоюттарды уймек турунде,  бооланган турунде  же 
майдаланган турде  сактоого болот.  Тоюттун сапаты бузулбас 
учун  тоютту  даярдоо  технологиясын  туура  колдонуу  керек. 
Тоютканаларды малканаларга  жакын  жайгаштыруу  керек.
14.4.  Баданын  жана  отордун  структурасы,  тел 
алууну  пландоо.
Ар  бир  фермер  продукция  ендурууде  отордун  езунун 
телунун  эсебинен  жаныланууну  жана  кебейтууну  туура 
уюштуруу керек.  Отордун негизги тобу болуп соолук койлор 
жана  кочкорлор  эсептелет  (негизги  тел  беруучу  топ).
Отордун  структурасы  теменкудей  болот:
—
Кочкорлор 
Соолук  койлор
1 
p
i 
1
! 
j
i 
I 
L
U
3
Токтулар
20%
Боруктар
10%
5
Ириктср
5%
Баардыгы:
100%
_______ 
__________
Фермер мал  чарба  продукциясын  ендурууде  мал башын, 
тоют сарптоо  эсебин  атайын  китенке  каттап  журушу  керек.
Продукция  ендуруудегу  эц негизги  фактор-  тел  алууну 
пландаштыруу.  Тел-  башка  топторду  жацыртып  туруучу 
негизги  белук.  Оторду  же  баданы  сатып  алуу  аркылуу 
жанылоо  туура  эмес.  Кой  чарбасында  ез  телунун  эсебинен 
оторду  жацыртуу  эц  туура  жол.  Телду  пландаштыруу  3 
маселени  камтыйт:
1.  Канча  тел  алуу  керек  (кой  чарбасында  90-100  козу  100 
койдон);
2.  Тууттун  мезгилин  аныктоо  ете  маанилуу,  себеби  кышкы, 
эрте жаз,  жаз мезгилдеринде алынган те л дун сапаты ар турдуу 
болот.  Кыш  мезгилинде  алынган  тел  эрте  жетилет.  Кузде 
союуга  болот,  бирок  кышкы  телден  чыгаша  (елум-житим) 
кеп болот.  Телдетуу кеп каражатты талап кылат  (сарайлардьт 
ж ы л ы ту у ,  тою ттан д ы руун у  с ар ай д а  ую ш туруу  ж ана 
киринтуу).  Телдетууну январда еткерууну пландаса,  сентябрь 
айында  куудуруу  керек  (койлордун  бооз  мезгили  5  ай).
3.  Алынган  телду  асыроо,  аларга  шарт  тузуу.

86
Малды багууну уюштуруу
Телду  асьтроо  -   эц  маанилуу  иш-чаралардын  бири/ Тел 
начар  багылса,  алардан  кийин  сапаттуу  продукция  жана  тел 
алууга  болбойт.
Суроолор:
1.  Малды  багууну  уюштуруу  алдында  эмнелерге  кецул 
бурулушу  керек?
2.  Малды  багууда  алынган  продукциялардыи  кайсынысы 
баалуу?
3.  Мал-сарайларды курууда,  жайгаштырууда эмнелерге кецул 
буруш  керек  болот?
4.  Малдын  башына  канча  чарчы  аянт  туура  келет?
5.  10  уйга  же  10  койго  сарайдан  канча  аянт  керек экендигин 
аныкта.
6.  Кышка  керектуу  болготт  жем-чептун  келемун  кантип 
аныктоого  болот?
7.  Тоюттарды кантип сактоо керек?
8.  Отордун  структурасын  айтып  бергиле.
9.  Соолук  койлордун  саны  канча  процентти  тузушу  керек?
10.  Туутту  (телдетуу)  кандай  пландаштыруу  керек?
Тапшырмалар:
-  Нарыл  облусунда  телдетуу  кайсыл  убакта  жургузулеерун 
аныктагыла.
-  Тоюттандыруу нормаларынын негизинде койлорго,  уйларга 
жумшалуучу  чеп,  саман  жана  жемдин  керектуу  келемун 
аныктагыла.
-  Ж огорудагы  коюлган  талап  боюнча  ар  кандай  малга 
ылайыктап короо-сарайларды жайгаштыруу схемасын тузгуле.
-  Ар бир  уй жаныбарынан бир жылда канча киреше тушеерун 
аныктагыла.

Мал  инфраструктурам
87

жүктеу/скачать 7,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: