Тема  4.  Ж ергиликтуу  малдар

Жергиликтуу  малдар
19
Н
к;
га
>Y
Тема  4. 
Жергиликтуу  малдар
М аксаттары :
Окуучу:
-  жергиликтуу  малдардын  тукумдарын  айтып  бере  алат;
- аларга  мунездеме берет,  кандай касиетке ээ экендигин билет.
4.1.Н ары н  облусунда  естурулген  уйдун,  койдун 
ж а н а  
ж ы л к ы н ы н  
т у к у м д а р ы , 
а л а р г а  
м у н е з д е м е л е р .
Нарын  облусу  тоолуу  аймак  болгондуктан,  бул  жерде 
жайыттар  кап,  ошондуктан  мал  багууга  абдан  ьщгайлуу,  уй 
жаныбарлары,  уйлар,  койлор,  эчкилер,  жылкылар  бийик 
тоолуу  жайыттарда  жакшы  оттошот.  Бул  жерде  илгертен 
ата-бабабыз багып келе жаткан  жергиликтуу мал менен бирге, 
жады чыгарылган койдун, уйдун,  жылкынын породалары бар.
Ала-Too  ую-  сут-эт  багытындагы  уй  породасы.
Too,  талаа  шартына  кенуккен  суттуу,  эттуу  уй.  Букасынын 
салмагы  800-900  кг,  инегиники  500-600  кг.  Ж ылына  4000- 
5000 кг сут берет.  Сутунун майлуулугу 3,8-3,9%.  Эти даамдуу. 
Ноопастары  жайытта  кунуне  800-1000  гр  салмак  кошот.
4 . 2 . Нарын  о б л у су н д а   ес т у р у л у у ч у   койлордун 
тук ум у.
Кыргыз  уян  жундуу  кою-жун  эт  багытындагы  кой 
породасы.  Бул:  кой  эттуу,  тоо  шартына  жакшы  кенуккен, 
Кочкордун  салмагы  75-93  кг,  соолугунуку  салмагы  45-50кг, 
жунунун  узундугу  7,5-8,5  см.  Ж уну  ак,  ичке,  уян.  Бир 
кочкордун  8-10  кг,  соолугунан  3,8-4,3  кг  жун  кыркылат  .
Ар  жуз  тубар  койдон  120-150  козу  алынат.
Ар  бир  кой  жай  мезгилинде  15-18  кг  кошумча  салмак 
кошот,  53,3-57%  накта  эт  алынат.
Тянь  -Шань  кою -  эт-жун багытындагы чала уян жундуу 
кой 
породасы.  Бул  порода  бийик  тоолуу  катаал  шартка 
кенуккен,  чыйрак, чоц,  тез жетилуучу,  эттуу кой,  Кочкорунун 
салмагы  105-110 кг,  соолугунуку 60-65  кг,  4 айлык козусу-30- 
33  кг,  7  айлык  козунуку  40-45  кг.  Ар  жуз  тубар  койдон 
110-115  козу алынат.  Ж уну ак,  жибек сымал жалтырак,  узун 
келет. Кочкорунан 8-9 кг,  соолугунан 3,6-4,  2 кг жун кыркылат. 
Жунунун  узундугу  -  кочкорунуку  14-15  см,  соолугунуку-12- 
13 см,  Жуну кыргыз уян жундуу койго салыштырмалуу суюк. 
Тянь 
-Ш ань  кою  кебунче  муйузу  жок,  токол  келишет.  Тянь 
—Шань  кою  Нарын  облусунун  Ак-Талаа,  Тянь  -  Шань,  Ат- 
Башы 
райондорунда  асыралат.
Кыргыз кою -  жыл бою жайытта багууга  кенуккен,  татаал 
шарткачыдамдуу,кылчык жундуу жергиликтуу кой.  Кыргыз 
шжшун башы кичине, шыйрагы ичке, куйруктуу, ену кара,6оз 
туств,  телу  тез  жетилип,  бат эттенет.  Кыргыз  коюнун  орточо
Ала-Too  ую
Кыргыз  уяц  жундуу 
кою
Тянь  -Ш ань  жарым 
уяц  жундуу  кою

20
Жергиликтуу  малдар
Кыргыздын  жергиликтуу 
кою нун кочкору
Гиссар  тукумундагы 
кочкор
Тыбыт
Ж ун
К ы лчы к
К ы л
Суттуулук
салмагы 48-72 кг,  кочкорунуку 74-88 кг,  соолугунуку 56-68 кг. 
Жуну аз,  кыркымы 2,  2-2,4 кг,  кебунче кылчык жунден турат. 
Соолугу  суттуу,  бир  жылда  150-170л  сут  саатт  алууга  болот.
4.3.Нарын  облусунун  шартында  естурулуучу 
эчкилер.
Кыргыз  эчкиси-эт-сут-жун  багытындагы  жергиликтуу 
эчки.  Бир эчки 4,5-5 айда 100-120  кг сут берет.  Жуну кылчык, 
бир жылда 400-450 г жун кыркылып,  100-110 г тыбыт таралат. 
Жергиликтуу  шартка  мыкты  кенугуп,  жыл  бою  жайытта 
багылат.
Кыргыз жундуу эчкилери-кыргыз  эчкисин  жакшыртуунун 
натыйжасында келип чыккан.  Мындай эчкилерден орточо эсеп 
менен 1,5-2 кг жун кыркылып алынат, текесинен 5-6 кг  салаттуу 
жун  кыркылат.  Ж уну  ак,  тармал,  узундугу  20-23  см.
Ангор  эчкиси  -жун-тыбыт  багытындагы  эчки  породасы. 
Ангор  эчкисинин  жуну  ак,  жылтылдак,  бирдей.  Текесинен 5- 
7  кг,  эчкисинен  2,2-4  кг  жун  кыркылат.  65-75%  таза  жун 
чыгат,  жунунун  узундугу  25  см.  Ангор  эчкисинин  жунунен 
сапаттуу  драп,  тукаба,  килем,  турдуу  трикотаж  жасалат. 
Бир  эчкиден  жылына  90-100  кг  сут  саалат.
Кыргыз  эчкиси
Ангор  эчкси
4.4.Нарын  облусунун  шартында  естурулуучу 
жылкылар
Кыргыз жаны жылкысы-Кыргызстандын татаал,  тоолуу 
шартына кенуккен,  чымыр,  келишимдуу тулку бойлуу  мингич 
жылкы.Бээлеринин  салмагы 447  кг.  Ар  жуз  тубар  бээден  65- 
85  кулун  алынат.  Кулуктуту:  1200м  аралыкты  1  мин.  18,7 
секунд,  1100 м  1  мин  6 сек.,  2400 метрди  2  мин 45  сек.  чуркап 
етет.  Бээлеринен  саан  мезгилинде  (5  ай)  2200  кг  сут саалат.
Кыргыз  жылкысы  байыркы  жылкынын бири.

Жергидиктуу  малдар
21
Ата-бабаларыбыз  жылкыны  абдан  барктап  келген.  Кыргыз 
жылкысы Тажикстанда,  ©збекстанда,  Казакстанда асыралат. 
Тоолуу  жерде  жыл  бою  уйурлещуп  багууга  кенуккен.  в ц у  
кебунче  тору  же  жээрде.  Бою  жаиыз.  Кыргыз  жылкысы  кеч 
жетилуучу,  багууну  анча  талап  кылбаган  мал.  Ж ыл  бою 
жайытта багылаг,  кышкы суукка байымдуу,  карды тээп оттойт 
(кээ  бир  малда  мындай  касиет  жок).  Бээлери  телчул  (100 
бээден  80-85  кулун  алынат),  суттуу  (суткасына  орточо  13  л 
сут  саалат),Бул  жылкыны  минет,  арабага  чегет.  Кыргыз 
жылкысы кыргыз жацы жылкысын чыгарууда пайдаланылгаи.
Кыргыз жацы жылкысы 
Кыргыз  жылкысы
Суроолор:
1-Ала-Тоо  ую  кайсы  багытта  естурулет,?
2.  Буканын салмагы канча?
3.  Ж ылына  бир  уй  канча  сут  берет?
4 .  Нарын  облусуиун  шартында  кандай  койлор  естурулет?
5 .  Кыргыз  уяц  жундуу  коюна  мунездеме  бер.
6.  Тянь  -  Шанъ  коюна  мунездеме  бер.
7.  Кыргыз  коюна  мунездеме  бер.
8-Бул породалардын езгечелуктеру жана айырмачылыктарьт.
9.  Нарын  облусунун  шартында  есгурулуучу  эчкилерди  атап 
бер.  Алардын  езгечелуктеру  кайсылар?
10. Эчкилердин бири биринен болгон айырмачылыгы эмнеде? 
И .К ы ргы з  жацы  жьтлкысынын  кандай  езгечелуктеру  бар? 
12-Кыргыз  жылкысынын  кандай  езгечелуктеру  бар?
13.  Анын  кыргыз  жаны  жылкысьшан  айырмасы  эмнеде?
Тапшырмалар:
1 .Нарын  облусунун  шартында.  жылкыны  кайсы  иштерде 
ж оддонобуз  ж ан а  кандай  а зы к -т у л у к   п ро д у кц и ясы и  
ажабыз, ал а р д ы атап бер.
2_Жылкынын  кандай  тусу  бар  экендигин  атап  бер. 
31Жшт)руда аталган эчкилердин да гы кандай айырмалары бар 
аиеиднгин  аныктагыла.
4-У яц  жун,  чала  уяц  жун,  кылчык  жундун  айырмасын 
амгтагыла.

22
Багуунун  максаттары
Тема  5.  Багуунун  максаттары 
Мугалимге  эскертмелер 
Ыкмалар:
-  лекция;
-  визуализация;
- суроо-жооп ж.б.
Кошумча  материалдар:
-  мал  чарбасыныны  маанилуулугу  боюнча  китептер;
-  ар  бир  малдын  езгечелуктерун,  касиеттерин  мунездеечу 
суреттер;
-  кайсы  малды  короодо  багуу  керек,  кайсынысын  жайытта 
багу у га; болот;
-  короодо  багуунун  кандай  артыкчылыктары,  кемчиликтери 
бар
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы;
-  4-тема  менен  байланыштырып  тушундуруу  керек.  Ар  бир 
малдын  касиеттерине,  езгечелуктеруне  басым  жасоо  керек.
-  кой-эчки  багуу,  бодо  мал  кармоо  предметтери

г
Багуунун  максаттары
23
Тема  5.  Багуунун  максаттары
М аксаттар:
Окуучу:
-  мал  уйурун  багуу  максаттары  менен  тааныш  болушат
-  малды  багууга  шарт  тузууну  уйренушет
- багууга малды тандай билишет
-  малды  багууда  коюлуучу  талаптарды  аткара  алышат.
5 .1 .К о й л о р д у   багуу
Койлор  -   жайытка  ылайык  жаныбар.  Буттары  алыска 
басууга  жендемдуу.  Эриндери  кыска  челту  тиштеп  жешине 
ылайык,  Ошондуктан алыскы,  чебу суюк жайыттарды жакшы 
пайдаланат.
Койлор-ете  пайдалуу  жана  унемдуу  мал.  Башка  малдан 
айырмаланып  эц  кеп  продукция  берет:  жун,  эт,  сут,  тери, 
кврп©  ж .6.
Кой  багуучу  фермерлерге  коюлуучу  шарт бул  тоюттун 
жетииггуулугу.  Жайында жайлоодо багылат,  кышында  жылуу 
койкана  керек.  Кышында  койдун  негизги  тоюту-жакшы  чвп. 
Фермерлер койду багуудан мурда багытын аныкташы зарыл. 
Койдун  кеп  киреше  беруучу  белугу  эт,  жун.  Демек,  эт-жун 
багытындагы породаларды тандап алышы керек.  Кыргызстанда 
андай 3  порода бар,  бирок  жун  продукциясы  боюнча-кыргыз 
уяц  жунунун  салаты  жогору,  каалаган  туске  боёого  болот. 
Уяц  жундун,  кара  -  кылчык  жунге  салыштырмалуу  сапаты 
жогору.
Койлорду  тандоодо,  сатып  алууда  жергиликтуу  малга 
басым  жасоо  керек.  Себеби  башка  жактан  сатылып  алынган 
мал  Нарындын катаал  шартына кене албай  калышы  мумкун, 
ошол  ереенден  жугуштуу  дартты  алып  келип,  жергиликтуу 
малга  жугузушу  мумкун,
Койду  кун  жылуу,  жер  кара  мезгилинде  жайыттарда  багуу 
талапка  ылайык.  0 т е   суук,кар  калын  кезде  короодо  кармаш 
керек. Тоют канчалык аз коросо,  чыгаша аз болот. Ж ыл сайын 
алынган  продукциянын  келем ун  жана  сапатын  атайын 
дептерге  жазып туру у  керек.
Жайлоодо

24
Багуунун  максаттары
Сут багытындагы у й  
Эт багытындагы у й  
Уйканада  кармоо 
Ж айлоодо 
кармоо 
Киреше 
Чыгаша
5.2.Уйларды  багуу
Уй  чарбачылыгы  -   сут,  эт жана тери  сырьёсунун  эн бай 
булаты.  Дуйне  жузунде  уйдун  саны  абдан  кеп.  Уйлар  да 
жайыттарды,  дан  есумдуктерун  жакшы  пайдаланат.
Уйлардын  башка  малдан  айырмачылыгы  -   суттуулугу. 
Бир уйдан бир  жылдын ичинде 4000-5000 кг сут алууга болот. 
Суткасыка10-20  кг сут берет.  Бордоп  семиртилген  ноопаздар 
800-900  кг  салмакка  жетет,  алардан  60-70%  накта  эт  алынат.
Уйлардын башка уй жаныбарларынан айырмачылыгы сут 
багытындагы уйларды короодо же жакын жердеги жайыттарда 
багуу керек,  себеби аларды кунуне эки же уч жолу саап туруу 
керек;  эт  багытындагы  уйларды  уйканада  бордоо  керек  же 
алыскы  жайлоодо  багуу  керек,
Башка  жаныбарлардан  айырмаланып  уй  продукцияны 
кунуге  берип  турат,  демек  кирешени  кунуге  берет.
в з у н у н   у й л а р ы  н ын  асы л  т у к у м д у к   сап аты н  
жакшыртууга  умтулган  фермер  кунуге  канча  тоют  сарптал- 
гандыгын,  канча  сут  саалып  алгандыгын  эске  алып  туруусу 
керек.  Себеби  кеп  тоют  коротуи,  аз  продукц ия  алуу 
экономикалык  жактан  туура  болбойт.  Алган  продукция 
чыгашаны актабайт.
Нарын  жергесинде  уй  багууну  кездегеи  фермерлер  эки 
жагдайды эсте тутуусу керек.  Биринчиси  кайсы продукцияны 
ендуруу  кебуреек  киреше  берет:  эт  ендуруубу  же  сут 
ендуруубу?  Сут  ендуруу  уй-булесу  учунбу  же  сатуугабы? 
Эгерде  уй-булесу  учун  болсо  бир  же  эки  саан  уй  жетиштуу. 
Сатуу  учун  болсо  :
вндурулген  сутту  сатып  алуучулар  кеппу?
Базарда  башка  сут  сатуучулар  барбы?
- 
Тоют  кеп  саан  уйду  кармоо  учун  жетиштуубу?
Эгерде  жакыи  аралыкта  калкы  кеп  айылдар  (райондун 
борбору)  же  шаар  болсо  сут  ендуруу  кирешелуу  болот. 
Мындай болбогон шаргга эт багытындагы уйларды тандап алып 
алыскы  жайыттарга  алып  барып  семиртип,  ал  эми  кузунде 
сатыкка  чыгарса  болот.

г
Багуунун  максаттары
25
З.З.Жылкыларды багуу
Ж ылкы   чарбасы  -   мал  чарбачылыктын  кеп  кырдуу 
тармагы.  У наа  катары  жана  азы к  беруучу  мал  катары 
естуребуз.
Н ары н  облусунун  ш артында  ж ы лкы ны   3  ыкманы 
колдонуп  асыроого  болот:  колдо,  жайытта  жана  коддо- 
ж айытта.  Асыл  тукум  ж ы лкы ларды н  ар  бирин  езунче 
а тк ан ад а  асы райт.  Б ээл ер ,  тай -ку н ан д ар   бир  уйурге 
жыйналып  (20  башка чейин),  жайында  жайыгтарга  айдалып 
кузге  чейин  багылат.  Кузунде,  кышында  айылга  жакын 
жайыттарга айдап,  кар кальщ тушкен мезгилде ат короолорго 
айдап келип колдон жем-чеп берилет.  Ж ылкыны уйуру менен 
жыл  бою  жайытта  багуу  эн  жецил,  арзан  ыкма.
Бул  ыкма  негизинен  кымыз  жана  эт  ендуруу  учун 
багылган  жылкыларга  ылайык.
Колдо  багуу:  кебунче  асыл  тукумдук,  кулук  жана  унаа 
катары  пайдаланылуучу  жылкылар  багылат.
Ж ылкыларды тоюттандыруу учун чеп-саман,  жайыттын 
чебун,  дан  эгиндерин  колдонсо  болот.
Уйур
К уч- унаа 
К олдо  багуу 
Жайытта 
багуу
А сы л  тукумдук 
мал 
Унаа
Ат  спорту 
Жайыттагы  жылкылар
Суроолор:
1- Коядорду  багуунун  максаттары  кайсылар?
2.  Кун 
жылуу  мезгилде  койлорду  кандай  багуу  керек? 
Ш. Ужларды  багуунун  негизги  максаты  кайсы?
4 .  Уйлар  кандай  багытта  естурулет,  аны 
ШЯШП аныктаса  болот?
|3Si* Ж ылкы лар  кандай  багытта  естурулет?
ены
 кандай  асырап багуу  керек?
Тапшырмал 
ар:
облусунда жылкылар кайсы багытта кеп естурулеерун
е.
лш лда  t  тонна  эт ендурсе  канча  киреше  алууга  болот? 
сут  ендурсе  канча  киреше  алууга  болот?  Базардагы 
Аааларды колдонуп эсептеп чыккыла.
облусунун  шартында  койдун  кайсыл  лродукциясы 
Дадда  турат.  Кайсы  иродукциясын  уй  шартында  кеп

Селекция
Тема  6.  Селекция
Мугалимге  эскертмелер
Ыкмалар:
-  лекция;
-  визуализация;
-  суроо-жооп  ж .6,
Кошумча  материалдар:
1.  Лицейдеги  малды  асылдандыруу  женундегу  китептер 
(Генетика.  Е.К.Меркурьева.  Москва.  Агропромиздат.  1991).
2.  Селекциялардын  ыкмаларын  чагылдырган  суреттер
3.  Тандоонун  жолдорун  кергезуучу  схемалар
4.  Тандап  катнаштыруунун  жолун  керсеткен  суреттер
5.  Сандык  жана  сапаттык  керсеткучтердун  таблицасьг
6.  Селекциянын  негизги  схемасы  (картасы)
7.  В.Ф.Красота.  В.Т.Лобанов.  Разведение сельхозживотных. 
М.,1976.
Башка  темалар  жана  предметтер  менен 
байланышы:
- бул тема 3-тема менен тыгыз байланышта.  Сабакты етуунун 
алдында  сандык  жана  сапаттык  езгечелуктерду  кайталоо 
керек.  Алар  селекциянын  негизги  керсеткучтеру  болуп 
саналат.  Ушу л  керсеткучтердун  жардамы  менен  тандоо 
жургузулет.

Селекция
Тема  6.  Селекция
Максаттар:
Окуучу:
-  селекциянын  маанисин  тушунуп,  практикада  колдоно  алат
-  сел ек ц и я н ы н   н еги зги   ы к м ал а р ы н   б и л ет,  а л ар д ы н  
айырмаларын  ажырата  билет
-  селекциянын  схемасын,  планын  тузууну  билет
6.1.  Селекциянын  мааниси
Селекция  -   тандоо  менен  тандап  катнаш тыруунун 
негизинде  малдын  асыл-тукумдук  касиетин  жакшыртуу.
М ал  чарбасындагы  асылдандыруу  ишинин  негизин 
селекция  тузет.  Селекциянын  негизин  малды  тандоо  жана 
тандалган  малдын  эркеги  менен  ургаачысын  катнаштырын, 
тел  алуу  тузет.  Фермер  малдын  кайсы  турун  асырабасын, 
анын кездеген максаты болушу керек:  суттуу уйларды багып 
сутендуруу,  жундуу койлорду багып жун ендуруу ж.б.  Ошол 
максатка  ылайык  сандык  жана  сапаттык  керсеткучтерун 
аныктоо  керек.
Баккан  малдын  арасы нан  ж а к т ы   касиеттерге  ээ, 
фермердин талабына,  максатына ылайык келген малды тандай 
алат.  Алар  эркек,  ургаачы ,  жаш  мал  болушу  мумкун. 
Т анд ал ган   э р к ек   м ал д ы н   у р угу  м енен  ур гаач ы   мал 
уруктандырылат,  тел  алынат.  Альшган  телдер  ата-энесинин 
касиеттери  канчалык  децгээлде  дал  келет  ошону  текшеруу 
максатында  (суттуулугу,  жундуулугу,  алардын  сапаты) 
жургузулет.  Тел  коюлган  талапка  жооп  берсе  андан  ары 
асыралат,  тескерисинче  чыккан  уггурда  тел  жараксыздыкка 
татары  лат.
Катнаштыруу
Тел алуу
£.Селекциянын  ыкмалары 
Селекция  бири  бири  менен  байланышта  болгон  эки 
турат;  тандоо  жана  тандалган  малды  катнаштыруу. 
Щ‘<
-
  Тандоо  --  бул  адамга  керектуу  болгон,  анын  талабын 
щырган  ыкма.
Катнаштыруу -  бул тандалын альшган малдын арасынан 
жуптарды  тузуу  жана  алардан  езу  каалагандай

28
Селекция
Тандоо жана катнаштыруу бири бирин толуктап туруучу, 
тыгыз  байлан ы ш кан  малдын  асыл  тукум дук  сапаты н 
жогорулатуучу процесс.  Бул эки ыкманын негизинде кийинки 
эки  муунда  фермерге  керектуу  касисттерди  (суттуулугу, 
майлуулуугу)  бекемдейт,  жады,  мурда  байкалбаган  жацы 
касиеттер  пайда  болот.
Мис.,  Кара-Кв л коюнун кврпвлеру бир  канча туств  (ак, 
к ы зы л ,  сар ы ,  к у р е ц ,  кегу ш )  болот.  У ш унун  баары  
селекциянын  негизинде  жетишилген.
С елекция  иш теринин  бардыгы  тукум  куучулукка 
негизделген.  Тукум  куучулуктун  маалыматтарын  сактоо 
(клеткалардагы хромосомаларда сакталат),  аларды квбейтуу, 
ж ана  бир  м уундан  экинчи  м уунга  беруу  (ж ы н ы сты к 
клеткалар же гаметалар аркылуу)  клеткалардын ядросундагы 
нуклеин  кислоталарынын  составынын  структурасына  кез 
каранды.
Нуклеин  кислоталары  эки  турдуу  болот,  ДНК  -  же 
дезоксирибонуклеин  жана  РНК  -  же  рибонуклеин 
кислоталары.
Бул  кислоталардын  молекуласынын  составына 
темендегудвй  химиялык  кошундулар  кирет.
A)  углеводдор  (дезоксирибоза,  рибоза)
Б )  фосфор  кислотасынын  калдыгы
B)  азоттук  негиздер:
Аденин  (А)
Гуанин  (Г)
Тимин  (Т) 
ДНК
Цитозин  (Ц)
Аденин  (А)
Гуанин  (Г) 
РН К
Урацил  (У )
Цитозин  (Ц)
Маалыматтардын  муундан  муунга  берилиши  ДНКнын 
эки  эсе  кобейуужендемдуулугуне  байланыштуу,  РНК  -  
эки  эсе  кебейе  алат.

Селекция
29
Катнаштыруунун  схемасы
6.3.Тандоо,  тандоонун  жолдору.
Тандоо  женундегу  окууну  Ч.Дарвин  иштеп  чыккан. 
Тиру у  организмдердин  жацы  формаларынын  иайда болуусу, 
алардын  езгеруусу  жана  ©ркундеесу  табигый  жана  жасалма 
тандоо  аркылуу  жургузулет.
Табигый  тандоо  -   жапайы  айбанаттардын  айлана- 
чвйренун  катаал-шарттарына  кенуп,  кучтуулерунен  аман 
калышы  (алсыз  жаныбарлар  кучтуулерунв  жем  болот) 
Жасалма  танлоону  адам  жургузет.
Адам  тукумдук  учун  езунун  талабына  ылайык  келген 
жадды тандап,  аны  сактайт.  Начар  малдарды  тукумдук учун 
жалтырбайт.  Тандоо  кайсы  багытта  жургузулсе,  малдын 
вагеруусу  да  ошол  багытта  журет.
Тандоонун белгилери.  керсеткучтеру.  Уй жаныбарлары 
Зф
  турдуу  чарбалык  пайдалуу  бёлгилерге,  кврсеткучтерге 
к
  М исалы:  с,ут,  сут-эт  багытындагы  уйлардын  тандоо 
Ашгилери:  саалган  суттун  келему,  анын  майлуулугу  жана 
рйвмпуулугу,  тируулвй  салмагы,  тулку-боюнун  чымырдыгы 
жун,  жун-эт  багытындагы  койлордун  керсеткучтеру: 
туру,  жундун ичкелиги,  кыркылган жундун салмагы, 
'лей  салмагы,  семиздиги,  этинин сапаты менен аныкталат.
Табигый тандоо 
Ж асалма  тандоо 
Тандоонун 
белгилери 
Чарбалык 
пайдалуу 
белгилери

30
Селекция
Тандоонун схемасы
Белгилер 
Тандоо 
Катнаштыруу 
Телу
6.4.Тандап катнаштыруу,  анын турлеру.
Тандап  катнаштыруу-тандалган  малдардын  арасындагы 
эркек мал менен ургаачысьшуруктандыруу,  куудуруу.  Тандап 
катнаштыруу фермер кездеген касиеттери бар жацы муундагы 
телду  алууга  багытталган,
Формасы  боюнча  тандап  катнаштыруу  экиге  белуш т: 
жекече  жана  топтук.
Жекече  тандап  катнаштыруу-бир  ендуртуч  бука  менен 
бир  уйду  куудуруу.
Топтук тандап катнаштыруу-ургаачы малдын бир тобуна 
бир  же  эки  ендуртуч  бекитилет.
Фермер  ушу л  эки  форманын  кайсынысын  тандап  алса 
да,  анын максаты  алардан мыкты тел  алуу  болуп  эсептелет.
Тандап катнаштыруунун схемасы
Жекече тандап катнаштыруу асыл тукум жылкы чарбасында, 
уй  чарбасында  колдонулат.  Топтук  тандап  катнаштыруу  кой 
чарбасында  колдонулат,  бир  короо  койго  бир  нече  кочкор.
Селекциянын
планы
Баданын
структурасы
Тоют
Телду  багуу
6.5.Селекциянын  схемасы.
С елекцияны н  планын 
тузуу  эки  б елуктен   турат: 
биринчиси,  мал багыльш жаткан фермердик чарбанын шарты, 
малдын  асыл-тукумдук  сапатьт.  Экинчи  белугу  -м алды н 
кайсыл  сапаттарын 
жакш ыртуу  керектиги 
аныкталат 
(суттуулугу,  суттун май лу у лугу,  койдун жундуулугу).  Ушу л 
касиеттерге  жетишуу  учун  малдын  саны  ж ана  баданын 
структурасы  жашына  жана  жынысына  жараша  белунушу, 
аларды  квбейтуу,  тоют  менен  камсыз  кылуу  телду  багуу га 
шарт тузуу,  алынган телден эц жакшыларын  тандоо,  тандап 
катнаштыруу.

Селекция
31
______ у______
Эц  м ы кты лары н  
тандоо
Суроолор:
1.  Селекциянын  мааниси  эмнеде?
2.  Селекциянын  негизин  эмнелер  тузет?
3.  Тандоону  кандай  тушунесуц?
4.  Катнаштыруу деп  эмнени  айтабыз?
5.  Тандоонун  жана  катнаштыруунун  байланышы  кандай?
6.  Тандоонун  жолдору  кандай?
7 .  Тандоонун  белгилери  деп  эмнени  айтабыз  жана  алар 
кайсылар?
в.Тандап катнаштыруунун  селекциядагы маанисин айтып бер.
Э.Тандап  катнаштыруунун  кандай  формалары  бар?
Тапшырмалар:
- Тандап  катнаштыруунун  схемасын  тушундуруп  бер.
- Тандоонун  схемасын  тушундуруп  бер.
-  Короодогу  малдын  негизги  касиеттерин.сатгдык  жана 
сапаттык  езгечелуктерун  аныкта.
- Селекциянын  схемасын  тушундуруп  бер.
-  Койдун  жунун  жакш ыртуу  учун  кандай  сандык  жана 
сапаттык  езгвчолуктерду  колдонсо  болот,аныкта.
\
 
II  белук

w
32
Уруктандыруу

жүктеу/скачать 7,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: