Тема  21.  Кырсыктардын  алдын  алуу

116
Кырсыктардын  алдын  алуу
Тема  21.  Кырсыктардын  алдын  алуу.  Жырткыч 
айбандардан  коргоо.
Максаты:
Окуучу:
-  малды багууда кеп кездешуучу кырсыктардын булактарын
атап бере  алат.
- 
кырсыктарды  болтурбоо  учун  кандай  иш  -   чараларды 
колдонот
21.1.  Малдагы  кездешуучу  кырсыктар,  алардын 
алдын  алуу.
Ар  бир  жацы  фермердик  ишти  баштоодо  эц  негизгиси 
бул болочокто мал багуу системасына,  багытына жаранга  алган 
продукциясын ез убагында сатып же башка иштерге жумшап, 
иайдасын керуу болушу  керек.  Малкана бага турган  малдын 
санына жараша  болуу  керек.  Себеби  кээ  бир  малканалардын 
эшиктери жана дарбазалары тар  болуп,  ылайыксыз  коюлган 
акырлары,  шыкап айдап кирген малдарды у руну у,  ар турдуу 
травмаларга  дуушар  кылат.  Ошондой  эле  бооз  малдарга, 
мындай  учурда  бала  салыи  коюу  коркунучун  туудурат.
Дагы  бир  чарбада  кеп  кездегауучу  кырсыктардын  бири, 
бул  малкананын  ичинен  акырлардан,  шиштерден,  жана 
башкаларынын  оркоюп чьтгып турган  мык,  зым  калдыктары, 
ар  кандай  жараттарды  пайда  кылып  малдын  тынчын  алат.
Бодо  малда  кеп  кездешуучу  кырсыктарга  биринчиден 
тоютка  туш кен  болот  зымдын  калды ктары ,  ар  кандай 
металлдар,  мык,  айнектердин  сыныктарын  жутуп  алганда 
ал  тамак  эритуучу  органдарьш  (хил,  Кызыл  ецгеч,  карын) 
оор  дартка  чалдыктырат.
Ар  кандай  учтуу  металл  сыныктары  малдын  каръшын 
тешип,  жакын  жаткан  органдарга  етуи  кетиши  байкалат.
Мындай ылацдаган малды дарылоо ыкмасын бири магнит 
зонду.  Бул эц женекей жана  пайдалуу ыкма,  себеби карында 
кептеген  металл  калдыктары  зонд  менен  тышка  алынат. 
Мындай  ыланды н  алды н  алуу;  бул  тоютту  кылдаттык 
текшерип беруу болуп эсептелинет.
Кой  чарбасында  кеп  кездешуучу  травмалардын  бири- 
бул кой  кыркуу енектугу.  Тажрыйбасьт начар  кыркынчы  кой 
кыркып жаткан учурда кеп кесип,  жаралантып,  кээде койлор 
елумге дуушар болот.  Алдын алуусу -  эн негиз
1
'иси такшалган 
кыркынчыларды  топтоп  кой кыркуу  кампаниясын  еткеруу.

Кырсыкгардын  алдын  алуу
117
21.2  Жайыттардагы  кездешууч у кырсыктар.
Жайыттарга  малды  айдоо учурунда  атайы  мал  айдоочу 
жолдордо  айдоо  керек  .  Эгерде  транспорт,  темир  жолдору 
жана  башка  жолдор  менен  айдаган  учурда,  мал  уркуп  ац- 
чуцкурларга,  жардан учуп кырсыктап кетиши мумкун.
Ж айытта  кой  эчкилердии  туяктарына,  же лини,  кез  жана 
башка  органдары  кургак  бадалдардын  сыныктарынан, 
кйышык  кесшгген  туптерунен  жараланат.
©згече  жайытта  куураган  буудайык  чебунун  кылканы 
кой  чарбасына  ете  чоц  зыян  келтирет.
Буудайык чебунун  кылканы малдын  жунуне  жармашып, 
анан  тарисине  сайылат  да,  акырыидап  теринин  астындагы 
ткандарга,  органдарга(ички)  етуп,  ирицчелер  пайда  болуп, 
кой  тез  арыктайт  же  елумге  дуушар  болушу  ыктымал.
Жайытта  малды  жатоуда,  аба-ырайы  даты  терс  таасирин 
тийиши мумкун.  Кун куркуред,  жамгыр жааган учурда тоодо 
таштар  учуп,  койлор  уркуп  аскадан  учуп  кетиши  ыктымал.
21.3. 
Жайыттардагы  кездешуучу  кырсыктардын 
алдын  алуу.
Чарбада  мал  жайытка  чыгар  алдында,  зооветеринардык 
адистер мал айдалуучу жерлерди жана жайыггарды жакшылап 
текшеруу  керек.
Эмнелерге кецул букруу керек, биринчиден жайкы жайытта 
малды  уулу  чептерден-уулануусунан  сактоо.  Аз-  аздан 
акырындык менен жайып кендуруу он, таасирин берет.  Айрым 
чэнтерд©  жаан  жаагандан  кийин  уулу  заттары  толтолушу 
кебейет,  ошондуктан  жаан  жагандан  кийин  малды  жайытка 
жаюуда  ете  этият  болуу  керек.
Экинчиси,  жайыттарда,  айнек  сыныктары,  учтуу  металл 
калды ктары ,  зым  жана  башка  таш тандылардац  сактоо, 
жайыттарды тазалоо керек.
Учуичусу,  жайыттарда  елген  малдын  калдыктары-ылан 
козгогучунун булаты болгондуктан тезинен чогултуп,  кемуп, 
же  ерттеп  салуу  керек.
Тертунчусу,  жайыттарда  шар  аккан  сууларга  малды 
сугаруу  тыюу  салынат.  Малдар  суу  ичуучу  жайлар  кенен 
келип,  суу  ичууш  шарттарды  тузу у  керек.

118
Кырсыктардын  алдын  алуу
ТОО 
К А Р ы ш к м П г '
(  ТИ & Е
 Т 
K A F W U lK & ir U )
Ш & и г с
.
21.4.  Жырткыч  айбандардан  коргоо.
21.4.1.  Малга  кол  салуучу  жырткыч  айбандардын 
турлеру.
1.  Карышкыр.  Кыргызстандын аймагында карышкырдын эки 
туру  кездешет.  Талаа  карышкыр лары  Казакстан  жана  Орто 
Азия талааларында  кездешип,  жайытта  жайылган  малга чоц 
зыян  келтиришет.
Too  карышкыр лары  (Тибет  карышкырлары)  -   Тян-Шан 
тоолорунда,  Аксайда кеп кездешет.  Карышкырлар адам баласы 
аз отурукташкан жайлоолордо кеп болот.  Ошондой эле  Ысык- 
Квлдун  тоолуу  жайлоолорунда  да  кездешет.
Карышкырлардын  кебейуп  кетиши  мал  чарбасына  ете 
зыяндуу,  Ошол учун жапайы айбандарга атайын мергендерди 
уюштуруу  ез  убагында  мал  чарбада  иштеген  адистерди 
мылтык,  ок  менен  камсыз  кылуу  зарыл.
2.  Тулку.  Тулку  Кыргызстандын  талаа,  тоо  жерлеринде 
кездешет.  Дуйне  жузундв  жыйырмага  жакын  тулкунун  туру 
кездешет.  Айыл-кыштактардын четинде,  токойдо,  талааларда, 
адам  баспаган  жерлерде  жашашат.  Териси  кымбат  баалуу.
3.  Аюу.  Кыргызстандын тоолуу жерлеринде,  токоюнда курец 
аюулар  кездешет.
4.  Илбирс.  Кезегинде  илбирстер  Тян  -  Шанды  жердешип, 
кийинчерээк ооп кетишкен.  Айрым учурларда малга кол салган 
окуялары да белгилуу.
Жогоруда  аталган  жырткыч  айбандар  малдарга  ар 
кандай жолдор  менен  кол  салып  коп  зыянды  алып  келет.
Кыргызстанда квбунче койго карышкырдын кол салганы 
кеп  ирет  байкалат.  Карышкыр  бир  четинен  санитардык 
милдетти аткарат.  Ылацга чалдыккан чарба малый жана башка 
жапайы айбанды жеп жок кылышат.
21.4.2.  Малды  жырткыч  айбандардан  коргоо.
Кой  багууда  малчылар  учун  малды  ар  кандай  жырткыч 
айбандардан коргоо,  бул чоц  кыйынчылыкты езуне  чектеген 
иш.  0 згече  жайлоолордо,  жайыттарда  тункусун  короо  -  
сарай лары жок болуп,  жайыттарда тунеткен учурда ар кандай 
жырткыч  айбандар  койго  кол  салып  коюшу  ыктымал. 
Жырткыч айбандардын койлорго тяйбеси учун,  тункусун эки 
уч  жолу  ок  салынган  мылтыктын  унун  чыгарып  коюу  оц 
болот.  Ал  эми  мылтыгы  жок  учурда  от  жагып  туну  менен 
к у з е г т   туруу  керек.
Ал  эми  кой  багууда  малчылар  учун  ит  жардамчы  жана 
сакчы экендиги байыркы замандан бери белгилуу болуп,  малчы 
менен  бирге  жашап  келе  жатат.
Уйретулген  иттер  чабанга  койлорду  айдоого,  жаюуга, 
тосууга, белунуп калган койлорду айдап келууге,  эц негизгиси 
тункусун жакшы сакчы экендигин баарыбыз  жакшы билебиз.

Кырсыктардын  алдын  алуу
119
Ошондой эле уйретулген иттер  (короочу)  короонун тегерегине 
келген  башка  кишилерди,  ар  кандай  жырткыч  айбандарды 
алыстан  билип  уруп  чыгат да чабанга  белги  берет.
М ал  жаюуга  ж ана  кайтарууга  уйретулген  иттерди 
кучуктетуп алып,  кучуктерду энеси же уйретулген иттер менеп 
кошо  алып  журуп,  кой  жаюуга,  короо  кайтарууга  жана 
сакчылыкка  уйретсе  тез  уйренушет.
Кой  багуучу  чарбалардагы  малчылардын  иттери  жана 
а й ы л д а гы   м ен чик  иттер  ж ы л  сай ы н   эр еж е  бою н ча 
санитариялык-ветеринаридлык кароодон етуп,  дени тазалыгы 
женуидегу  документ  чабандын  колунда  сакталышы  керек.
И т  ветери н ари ялы к  эм д еел ер д ен   етп есе,  турдуу 
жугуштуу  оорулар  менен  ооруп,  аларды  малга  таратат.
Ж апайы  жырткыч  айбандардын  баскан  жолдоруна  ар 
кандай капкандар кою луп,  аларды  торлорго тушуруп кармоого 
атайы  адис  мергендер  уюштурулат.
Суроолор:
1.  Кандай  жырткыч  айбандар  малга  кеп  кол салып,  зыянды 
кеп алып келет?
2.  Ж ырткыч  айбандардын  турлерун  айтып  беруу?
3.  Ж ай ы ттар д а  м алдар  кандай  к ы р сы кк а  кабы лдаш а 
мумкун?
4. 
Малды  кырсыкка  алып  келуучу  факторлор  кайсылар?
5.  Кырсыктардын  алдын  алуунун  жолдору  кандай?
6.  Кандай  породадагы  иттерди  кой  кайтарууда  колдонсо 
болот?
7.  Иттен  малга  жуккан  кандай  инфекциялык  ылацдарды 
билесинер?
Тапшырмалар:
-  Чарбада  малдарды  жырткыч  айбандардан  сактап  калууда 
кандай жацы ыкмалар менентааньпнсыз,  капкан салуу ж .б.)?
-  Жайлоодо жайыттарда малга жаракат келгируучу шарттарды 
аныктагыла.
-  Малды  жайыттарда  жаюу  эрежелерин  уйренуу,
- Жапайы жырткыч айбандарды ац уулоодо кандай ыкмалары 
бар,  утпул  жагына  кенул  буруу.

120
Ылацдаган малды диагноздоо
Тема  23.  Ылацдаган  малды  диагноздоо.
Мугалимге  эскертмелер 
Ыкмалар:
-  лекция;
- визуализация;
- практикалык  метод;
- суроо  -  жооп;
-  салыштыруу;
- жыйынтыктоо  ж.б.
Кошумча  материалдар:
-термометр,  перкуссия  балкасы,  фонендоскоп,  ак  материал, 
ф и к с а ц и я л ы к   стан о к ,  ж ан а  тем ага  ы лай ы к   м алды н 
чоцойтулган  суреттеру.
Баш ка  тема л ар  ж ана  предметтср 
менен 
байланышы:
-  бул  саб ак   “ Ж у г у ш т у у   ж ан а  ж у гу ш су з  ы л а ц д а р ” , 
“ Паразитология”  темалары менен  тыгыз  байланышта.

Ылацдаган малды диагноздоо
121
Тема  23.  Ылацдаган  малды  диагноздоо. 
Максаты:
-  О куучу  ы лац даган   малды   туура  ж ана  ез  убагы нда 
диагноздоонун  жолдорун  колдонот
23.1.  Ы лацдаган  малдарга  диагноз  коюунун 
негизги  жолдору.
Ылацдаган малды кароо -  сыртынан карап байкоо болуп 
эсептелет.
Кармалап  керуу  (пальпация)  -   ылацдаган  малдын 
дарттуу  ж ерин  ыгына  жараша  манжалардын  учу  менеи 
кармалап керуу.  Малдын оозун ачып тилин,  тамагын (былжыр 
хил  кабыгын)  керуу.
Дарттын  орун  алгап  жерин  (перкуссия)  табуу  учун 
тукулдатьш  ургулап  текшерип  керуу  (перкуссиялык  балка 
менен).
Ички органдардын иштешин билуу  (аускультация)  учун 
ылацдаган  малды  атайын  аспаптар  аркылуу  (фонендоскоп) 
текшерип  керуу  менен  аныкталат.
Термометрия  -  малдын  температурасын  елчеп  билуу. 
Малдын арткы тешигине термометрди салуу менен аныкталат. 
Термометрия меенету  10 минут.  Дени соо малдын  (кой-эчки) 
нормалдуу  температурасы  38,5  ~  39,5  °  С  чегипде  болот.
Ы лацдаган  малдын  температурасы  ьтлацдын  туруне 
жараша  (жугуштуу,  жугушсуз)  болот.  Жугуштуу  ылацга 
чалдыккан малдын температурасы 40-41°С чейин кетерулет.
Ылацдаган малды дарылоо учун алды менен малга туура 
диагноз  (илдетин  туура  табуу)  коюу  керек.
М ы н да  д ен ед еги   к ай сы л   о р ган д ы н   и ш теш и ни н 
бузулгандыгын  аныктоо  журет.
Ы лацдаган  малдын  (клиникалы к)  белгилери;  дене 
тузулушундегу  езгечелукте.ру,  органдардын  функциясын 
бузулушу,  ылацдьтн  пайда  болушунун  себеби.
23.2.  Диагноз коюлган ылацдаган малга алгачкы иш 
чаралар.
Ы лацдаган  малга  жардам  керсетууде  дары лоонун 
женекей ыкмаларын,  ар кандай дары ~ дармектерди 6epYyHy, 
канаган  теринин  канын  токтотууну,  ж араланган  жерди 
тацуунун жана башка ушул ецденген нерселерди толук билуу 
зарыл.
Айрым  учурларда  короодогу  кой  -   козулар  муунуп, 
ейделенуц,  же  енке  журегунун  иштеши  начарлап  елумге 
дуушар  болушу  мумкун.
Эн  алды  менен  ооруксуздандырып,  жасалма жол  менен 
дем  адд ы ры п ,  ж у р ек к е   массаж   ж асап,  дары лоо  иши 
жургузулет.

122
Ылацдаган малды диагноздоо
Ылацдаган малдарды эмдееде керектуу аспаптар шприц 
менен скальпель,  кайчы  (хирургиялык жана башка аспаптар) 
колдонулат.
Аспаптарды  микробдордон  жугушсуздандыруу  учун 
женекей  таза  сууга  салып  30  минутадан  кем  эмес  убакыт 
кайнатуу  керек.
Ж огоруда  айтылган  аспаптарды  атайын  -   жасалган 
идиштерде  (стерилизатордо)  кайнатса  туура  болот.
Ж аранын  тегерегин  тазалоодо  ылацдаган  малда 
ар 
кандай  микробдор  пайда  болуп,  жара  ирицдеп  кабылдап 
кетиши  ыктымал.  Ошол  учун  дары  сыйпап,  булчуц  этине 
антибиотик  эритмелерин  терисинин  аддынан  эмдее  керек.
Терини,  ооздун  ичин,  соолуктун  кийинин  жана  башка 
органдарды дарттанткан тышкы ылац болсо дарттанган жерин 
спринцовканын жардамы менен жуушка жана чайкашка туура 
келет.  Ал  учун  спринцовкага  тийиштуу  эритмсни  сордуруп 
алып,  катуу  агым  менен  дарттанган  жерге  буркуу  керек. 
Органдын  дарттанган  жерине  таза  болгонго  чейин  эритмени 
бурктуруу  керек.
Ич еткенде же койдун оозунан тоготтандьтрууга же дары 
берууге мумкун болбой калганда клизма колдонулат.  Клизма 
-   арткы  тешик  аркылуу  организмге  суюк  нерсе  (дары,  азык 
заттар  ж.б.)  киргизуу.
Дарылоочу  клизманы  ич  еткекке  колдонгондо  адегенде 
ичегиге  жыйналган  былжырды  эритиш  учун  соданын  2%  ту у 
эритмесин  тийиштуу  елчемде  туз  ичегиге  куюп,  андан  кийин 
клизма  эмендин  суток  кайнатмасы,  бир  жарым  хлордуу 
темирдин  0,5%  туу  эритмеси,  зыгыр  уругунун  кайнатмасы, 
темирдин  же  коргошун  кантынын  2%  туу  эритмеси  менен 
жасалат.
Кой катуу температуралап ылацдаганда ага 2  саат сайын 
300  -   500  мл  муздак  10°С  суу  менен  клизма  куюлуп  турса 
дененин температурасы  1° ка темендейт.  Мындай учурга сууну 
дээрлик  басымсыз,  ете  жай  куюу  керек.
Ылацдаган  койго  тийиштуу  жардам  керсетулгенден 
кийин  аны  жакгаы  шарт  тузул  багуу  зарыл.  Турган  жери 
кургак,  абасы таза,  кышкысын жылуу,  жайкысын салкын жана 
келеке  болууга  тийиш.  Сапаты  жакшы,  жецил  сшшмдуу 
тоюттан аздан бат-бат берип,  суткалык рациону н то лук беруу 
керек.  Мунездеп  тоюттандырууну  талап  кылган  ылац  болсо 
тийиш туу  тою ттар  убагы  менен  аз  елч ем д е  ы лганы п 
берилууге  тийиш.

Ылацдаган малды диагноздоо
123
23.3.  Ылацдаган  малды  кароо  .
Ы лацдаган  мадга  биринчи  ж ардам  керсетуудегу 
ийгиликтер,  ага  билгичтик менен камиле жасоого байланышгуу 
болот.
Анткени  жарылган  малдын  денеси  дуулугуп  сырткы 
айлана-чейредегу  кубулуштарга  сезгич  келет  да,  сузуп  же 
тээп жибериши ыктымал.
Ылацдаган малдын илдеттин журушуне,  туруне,  етушуне 
байланыштуу  кыймыл  аракети  да,  езгерушу  мумкун.
Туягынан  аксаган  койлор,  ошол  бутун  жерге  кое  албай, 
кетеруп  басканда  зорго эле таканчыктап,  арац  жылып калат.
Ал  эми  ичеги-  карын  илдеттерине  кепчулук  ылацдаган 
мал ете  тынчсызданып  эки арткы  бутуна олтуруп же болбосо 
ооналактал жаталактайт.
Ылацдаган  малга  биринчи  жардамды  керсетеерде 
кыйкырып-бакырып,  камчы же таяк менен уруп-сабоого тыюу 
салынат.
Ы лацдаган  малга  езунче  таза,  езун че  белунген 
короолордо багуу зарыл.  Ошону менен бирге ылацдын туруне, 
езектешуне  жараша  ветеринардык  адистер  дарылоо  иш- 
чараларын  жургузушет.
23.4.  Кан тамыр,  дем алуу системаларын  текшеруу*
Кан  тамыр  системасын  текшеруу  -   журектун  кагуусун 
аныктоодон 
башталат.  Ж уректун  кагуусун  кароо  жана 
кармалоо  методы менен  кеедендун сол  жаккы  уч белугунун 
теменкусун  орто чени жердеги учунчу  кабырга  аралыгынан 
текшеришет.
Ж уректу  тыцшоо  методу менен текшергенде да кеедендун 
сол  жагын  тыбшап  керушет.  Ж уректу  тыцшаганда  бири- 
бирине  окшош  ыргактуу  эки  добуш  угу лат  .
Ж у р е к т у   ту к у л д а т у у   методу  м енен  тек ш ер ген д е 
тукулдатуудан  пайда  болгон  добуш  боюнча  ж уректун 
топоф ограф и ялы к 
чегин  жана  елчемунун 
езгеруш ун 
аныктайт.  Кан  тамырларды  текшеруунун  кецири  тараган 
жана негизги  методдору  ,  артерия  кан тамырынын  кагуусун 
аныктоо.  Кан  тамырдын  кагуусун  текшергенде  кагуунун 
саны  жана  сапаты  аныкталат.  Кан  тамырдын  кагуусунун 
саны  журектун  кагуусунун  саны журектун кагуусунун саны 
менен  бирдей болот.
Дем алуу системасын текшеруу муруй суусун  текшерууден 
башталат.  Мурун  суусун  байкоо  жургузулгенден  кийин 
муруй,  анын  былжыр  чели,  кошумча  кебеелдеру,  коко, 
кекиртек  кароо жана кармалоо  методдору  менен  текшерилип, 
алардын  абалы  аныкталат.

124
Ылацдаган малды диагноздоо
Кеедеиду  тыщиоо  методу  менен  текшергенде  епкедегу 
газ  алмашуу  учурунда  абанын  ары-бери  етушунен  пайда 
болгон  дем  алуу  кышылдоосу  малдын  туруне  мунездуу 
добуш  менен  угу луп  турат.
Кееденду  тукулдатуу  методу  менен  текшергенде  епкенун 
арткы чегинин езгерушу боюнча аны чодойгону же кирийгени, 
ылацдай  эле  епкедегу  патологиялык  езгеруулер  аныкталат.
Суроолор:
1.  Диагноз  коюунун  кандай  ыкмалары бар?
2.  Малдын  денесинин  температурасын  кантип  елчее  керек?
3.  Диагноз коюлган мал га,  алгачкы кереетулуучу иш-чар а л ар 
кайсылар?
4.  Ылацдаган  малга  кандай  гигеналык  талаптар  коюлган?
5.  Кан тамырлардын кагуусун кандай метод менен аныктоого 
болот?
6.  Ылацдаган  малдын  дем  алуусун  текшеруу  учун  кандай 
ыкмалар  менен  изилдешет?
7.  Ылацдаган  малдын  клиникалык  белгилери  ден  эмнени 
айтабыз?
8.  Ылацдаган  малдын  клиникалык  белгилери  кайсылар?
Тапшырмалар:
-  Чарбада  малдын  кан  тамырларынын,  кагуусун,  дем  алуу 
органдырынын  иштешин  практика  жузунде  аныктоо.
- Чарбада жургузулген ветеринардык иш-чараларга катышуу, 
дарылоону  уйренуу.
-  Тиешелуу  аспаптардын  (фонендоскоп,  термометр,  ж .б.) 
жардамы менен малдарды текшерип керуу.

Малды дарылоо
125
Щ
Тема  24.  Малды  дарылоо.
- лекция;
- визуализация;
- практика лык  метод;
- дискуссия;
Ыкмалар:
Мугалимге  эсксртмелер
- жыйынтыктоо  ж.б.
Кошу мча  материалдар:
-  малды  жугушсуздандырып  дарылоого  керектуу  дарылар, 
аларды  колдонууга  инструкция дар.
Баш ка  тем ал ар  ж ана  предметтер  менен 
байланышы:
-  бул  сабак  “ылацдарды  диагноздоо”  темасы  менен  тыгыз 
байланышта  болушу  керек,  анткени  туура  диагноз  коюлбаса 
дарылоо  натыйжа  бербейт.

126
Малды дарылоо
Д а б д ы р а ц  ы лацы на 
ч а лд ы кка и  к о з у  
(м икроэлем ент  селена 
жетишсиз  болгондукт ан 
у ш у н д а н   ы ла дга   жаш 
к о з у л а р   д у у ш а р  
болуш ат )
Тема  24.  Малды  дарылоо.
Максаты:
Фермердик  чарбада  кездешуучу  жугушсуз  ылацдарды 
дарылоону  аткарат.
24.1.  Койлордун  жугушсуз  ылацдары,  аларды 
дарылоо.
Жугушсуз  ылацдардын пайда болушуна айлана-чейренун 
механикалык,  физикалык жана химиялык факторлор себепкер 
болушу мумкун.  Жугушсуз ыладга чалдыккан мал,  соо малга 
жугуу  коркунучу  жок.Ыладдын  туру,  езектенушу  малдын 
резистенттине жараша болот,
Ыладдын  турлеру-  ички  органдарынын  сезгениши, 
механикалык  травмалар,  муундардын  сезгениши  уулануу, 
организмге  витамин,  микроэлементтердин  жетишеиздиги  же 
кеп болушу,  соо лук койлордон тел алуу учурунда сезгенуучу 
ыладдар  жана  башкалар.Бронхоппневмания  -колко  менен 
епкенун  улуш терундегу  ткандарынын  сезгениши  ж ана 
булунуп  тушкен  эпителия  клеткаларынын  жыйналышы. 
Малдын температурасы 41-42 С га чейин кетерулуп дем алуусу 
журектун  кагышы  ылдамдайт.  Ж етел  пайда  болот.
Ыладдаган  малга  антибиотиктери,  сульфаниламид 
препарттары колдонулат.
Гастроэнтерит-жумур  менен  накта  ичегинин  былжыр 
челдеринин  сезгениши  эсептелинет,  Ыладдын  ерчушунун 
себептеринии 
бири-сапатсыз  тоют,  багуу  шарттарынын 
бузулушу,  ж.б.
Дарылоодо-  биринчиден  ыладдын  еерчушуне  себепкер 
болгон  факторлорду  жок  кылуу  учун  18-24  саат  малды  ачка 
кармоо керек.  Ачка  турган кой  суудан ексубей,  каалашынча 
и ч у у ге  тий иш .  Ы л а д д а г а н   конто  а н т и б и о т и к т с р , 
сулфаниламидтик  препараттарын  колдонуу  керек.
Диспепсия  (ич  еткек)-  кебунче  жаш  козулар  кеп 
ч ал д ы гы ш ат.  Т ам ак   си д и р у у   ж ан а  за т   а л м аш у у  
п р о ц есстер и н и н  
б у зу л у ш у . 
Ф ак т о р  л о р у  ну н 
би ри  
микробдордун 
к ар ы н д а  кеб ей уп ,  ассим иляц ия  ж ан а 
диссимиляция  процесстеринин  бузулушу  да  себеп  болот.
Д ары лоо:  А нтибиотиктерди  беруу  ж ан а  тою ттун 
сапаттуусун  беруу.  Жаш  козулар  туулган  кунден  баштан  уч 
айлык  мезгилине  чейин  витаминдердин,  турлуу  минералдык 
заттардын  жетишеиздигинен  керунген  нерселерди  жей 
б ер ген д и к тен  
ч е й ч е к  
к а р ы н д а р ы н д а  
безо ар л ар
(туйдектешкен  тоголок  нерсе)  пайда,  Дарылоо  максатында 
10%туу  уксуз  кычкыл  натрийдин  эритмесин  козуга  30-50мл 
деп  эки-уч  кун  бою  ар  бир  беш  саата  ичируу  ж акш ы 
иатыйжаларды берууде.

Малды дарылоо
127
Дабдырад-  менен  козулар  экинчи  кунден  баштап,  уч-терт 
айрым  учурда  5-6  айлыгына  чейин  ыладдаш ы  мумкун. 
Кепчулук  учурда  ыладдаган  козу  кыймылсыз  жата  берет, 
темтецдеп арац басат.  Ылад кучегенде шал болуп,  зьщкыйып 
катын  калат,  Мындай  ыладдын  кедири  таралгандыгынын 
негизги  себеби  организде  “Е"  витаминин  же  селендин 
жетишсиздигинен  болот.
Ыладдын  алдын алуу максатында тубар койлордун  тууруна 
1-2  ай калганда  1-1,5%туу селенит натрийдшт эритмесинин  1- 
2  елчемунде  0,5%туу  селенит  натрийди  саюу  керек.
Кепчулук  учурда  чарбада чод  койлор  дабдырад  менен 
январь,  февраль  айларында,  ал  эми  жаш  козулар  марттан- 
майга  чейин  ыладдашы  мумкун.
24.2.  Койлордун  гельминт-мите  курттары  менен 
ылацдоо,  аларды  дарылоо.
Кой чарбасында кеп кездешуучу гельминттеринин бири:
Кек  мээ  (ценуроз)-ыладды тоголок  же  суйру  ыйлаакча 
турундегу  “цеяур”  митеси  пайда  кылат.
Негизги  ылад  козгогучун  таркатуучу  ит,  мышыктар  жана 
башкалар.  Ы ладга  чалдыккан  кой  чукулунан  тез  токтоп, 
тегеренип басат,  арыктайт.
Дарылоо:  Хирургиялык жол менен  койдун  жумшарып турган 
баш  сеегунун  (шприц менен)  митени  сордуруп  алып  таштоо 
менен  жузеге  ашат.
Эхинококкоз-ылад  козгогучу  митеси  боордо,  епкеде 
ж.б.  ички паренхима органдарында кеп  кездешет.  Боор,  епке 
органынын  функциясьша  терс  таасир  тийгизид  ылацдап 
малды  елумге  дуушар  кылат.
Дарылоо:  Хирургия жол менен эхинококк ыйлаакчасын 
алып  таштоо.  Алдын  ала  иш  чараларынын  бири-иштерге 
дегелмитизация  иш  чараларын  ез  убагында  жургузуу.
Д иктикаулез-ы ладды   койдун 
колколорунда  жана 
кекиртегинде  мителик  кылуучу  диктикаулез  нематодасы 
пайда  кылат. Ушу л  митенин  личинкалары  менен  булганган 
тоют  жана  суу  аркылуу  жугат.  Бул  ылад  менен  ыладдаган 
койлор  жакшы  оттобойт,  арыктайт,  жетелу кучеп,  кеп учурда 
елумге  дуушар  болушат.
i. 
цв
иувфз
  {
мээ) 
2  -  ■ЭЬиЯСкегноъt
3 ^
<рАСЦЦОЛЕ$
4 -  
A fQ H V £ 3 ttc > 5 
^   ^

128
Малды дарылоо
Дарылоо:  Чет элдик ивомек плюс,  нилверм,  фенбендазол  жана 
цидектин  препараттары  жакшы  эффект берип,  кеп  колдонуп 
келе  жатат.
Фасциодез-ылацды  койдун  боорунда  жана  аиын  ет 
жолдорунда 
мителик 
кылуучу-фасциола  митеси.  Боор 
ткандарында  жана  ет  жолдорунда  фасциола  кебейуп, 
ткандарды  булдуруп,  ылацды  кучетуп  калган  органдарын 
иштешин  тескери  таасирин  тийгизип,мал  арыктайт, елумге 
дуушар  болот.
Дарылоо:  Чоц  койлорго  гексихол  аралашмасын  жем 
менен  аралаштырыи  беришет.Филиксан  препаратын  суу 
аралаигмасы менен  койго  ичиритпет.
Койлордун  котуру  (псороптоз)-  койдун  терисиндеги 
мителик  кылуучу  кене.  Соо  койго,  котур  кенеси  ыландаган 
малдан  чогуу  болгон  кезде  жугат.
Ылацдын  бе лги л ер и-койдун  териси  кату у  кычышып, 
кашынып, арыктайт,  жуну  тулей  кененин  мителик  кылган 
жери  кызарып,  карттанып  турат.
Дарылоо:  Котур  койлорду  езунче  белуп,багып,  тезинен 
неодидол  препаратынын  суу  менен  аралашмасынын  жылуу 
кылыи 
чоц  чылапчындарда 
же  ванналарга  киринтуу 
керек.Ошондой  эле  котур  кой  турган  кашарларды  тазалап, 
колдонгон неоцидол  препаратынын  дозасын  кебуурек кылып 
дезинфекция  жургузуу  керек.
Киринттш  дарылоо  дрепараттарына  -бутокс,протеин, 
баррикейт,  блотик  ж.башкалар  кирет.  Ал  эми  кыштын  суук 
мезгилинде  киринтуу  болбогон  учурда  койдун  терисинин 
алдына  цидектин  препаратын  куюу  керек  (14  кунден  кийин 
кайталап  эмдее  жакшы  жыйынтыгын  берет).
Козулардын жугуштуу  эктимасы  -козулардын  уступку  жана 
астынкы  эриндеринин  тегерегинде  майда  ыйлаакчаларынын 
пайда  болуи,кучеп,ички  органдарына  чаап  кетшни  менен 
чектелет.  Бул учурда  жаш хозулар  елумге дуушар болушат.
Дарылоо:  Ж ацы  туулган  козуларга  эктимага  каршы 
вакцинация  жургузуу,  устунку  жана  астынкы  эриндернн 
вакцина  суюктугун  менен  чийип  карификациалоо  керек, 
ыйлаакчаларды йод менен суртуп дарылоо кецири колдонгон.
24.3.  Мите курттарынын  бод о малдарга  тийгизген 
таасири жана аларды дарылоо.
Кыргызстанда  эн  кецири  кездешуучу  гелминттеринин 
тур леру:  фасциолез,  эхинококкоз, диктикаулез, котур, чакалай 
ж.б.
Факсциолез-бодо  малдын  ылац  козгогучу"Фасциола 
гипатика” .  Боордун  ет  ж олдорунда 
кебейуп,  еерчуп, 
ткандарды булдуруп,  башка ички органдардын иштешине зыян 
келтирип,  ылац  етушуп  кеткен  учурда  мал  елумге  дуушар 
болушу  мумкун.

Малды дарылоо
129
Дарылоо:  Гексихол,  клозантел,  салинид,  дерти л  “Б ” 
препараттары жакшы  натыйжасын берет.
Эхинококкоз-боор,  епк©  органдарында  ыйлаакчалар 
басып,  эхинококк  мителик  кылат.
Ылад  иттерден  мал га  ,адамга  да  жугат.  Мал  арыктап 
боордун  функциялык  ищтешин  бузуп  мал  елумге  дуушар 
болот.
Дарылоо то лугу менен  иштелип чыга элек.  Хирургиялык 
жол менен  кесип  алып ташгоо.
Алдын  алуу  иш  чараларыньш  эн  негизгиси  бош  журген 
иттерди де.гельмитизациялоо. Ошону менен бирге союлган малда 
епке,  боор  эхинококко  кабылдаиаган  аларды  итке  бербей, 
ерттвп  утилдее  керек.
Чакалай -теридеги  мителик кылган козукарын споралары. 
Дарылоо  лизолдун  эритмеси менен  суртуп туруу.
Котур  -териде  мителик  кылуу  кене.  взгеч е  ылацдагаи 
малдан  соо  малга  контакт  болгондо  гана  жугат.
Дарылоо:  Котурга  к ар т ы   колдонуучу  дрепараттар: 
неоцедол, бутокс, б логик, баррикейт, цидектин жана башкалар. 
П репаратты н  суу  менен  а р а л а т м а с ы н   ж ы луу  кы лы п, 
ыландаган  малды  киринтуу,  же  суйкеп  туруу  керек.
24.4,  Бодо  малдын  жугушсуз  ылавдары.
Мал чарбасында кеп кездешуучу  жугушсуз ылацдарга:жин 
к ар ы н -ато н и ясы ,  ич  к ен м е,  дем  алуу  орган д ары н ы н  
сезгенуусу,  травмалар,  ш итик,  сеек-муундардын  сезгенуусу 
уулануу,  тери  ыладдары  жана  башка  кептеген  ыландар.
Ж ин  карын-атопиясы-ылацдын  ерчушунун  жолдору  кед. 
А л ар д ы н   б и р и   с ап а тсы з  тоют  ж ан а  т у у р а  эмес 
тоюттандырууда.  Ошондой эле жумурдун,  ичегинин,  боордун 
сезгенишинсн  пайда  болот.Ы лацдаган  малдын  аппетити 
твмепдеп  кепшеесу  жоготуп  чец  карындын  жыйрылуусу 
(перисталтика)начарлал,  ич  етуусу  байкалат.
Дарылоо:  Чои карынга массаж жасоо керек.  Карловы  Вары 
тузун 400-800гр.ичирип кан тамырына  2 гр кафеин кошулган 
хлордуу натрийдин  100% туу эритмесин 300 мл куят.  Ыландаган 
малга  сууиу  каалашынча  берет.
Тимпания  (ич-кепме-карындардын  газ  менен  кецейиши), 
адатта  тою ттандыруунун  тибинин  ©згерушунен,  ж аан, 
шуудурум,  кыроодан суу болгон кашка белгилерден,  ошондой 
кекеруп,  бузулган  чептер  менен  тоюттандырылганда.
Карын ичегидеги жин  ачып,  газ  белуп чыгат.  карып  кеен, 
башка  органдарды  кысат  да,  дем  алуусу  иачарлайт,  мал 
жыгылып,  тура  албай  калах.
Дарылоо:  (эхтиол,ачыбаган сут)  зонд менен газды карындан 
чыгаруу!  Ж е  болбосо  троакар  чед  ийнеси  менен  ач  бейрек 
тушу на  сайьш  желин  чыгарат,  ач  бейректу  таап,  карындын 
жыйрылуусун  байкайт.

130
Малды дарылоо
Тимиания учурунда уйга жардам беруу
■
Ы лацдаган у й д ун  
оозунан ш илекейи 
агып  турган у  чур 
(ш аря)
24.5.  Бодо  малдын  жугуштуу  ылацдары  жана 
аларды  дарылоо.
М алга  коркунуч  туудурган  жугуш туу  ы лацдары : 
бруцеллез,  туберкулез,  шарп,  сибир жарасы,  карасан,  паратиф, 
парагрипп,  колибактериоз  жана  башкалар.
Бруцеллез  ~ы лац  козгогучу-B rusetla  bovis,  Ж угуу 
булактары  -ылацдаган  малдын  суту,  ж.б.  белунуп  чыккан 
калды ктары .  О ш ону  менен  тоют  суу  ж ана  ж уктуруу 
булактары бар.  Бруцеллез менен ылацдаган  бооз уйлар музоо 
салып  коюшу  мумкун.
Дарылоо:  Ылацдаган  малга  антибиотик  препараттары 
менен  камсыз  кылынат.  Ал  эми  соо  малга  сезсуз  иретинде 
эмдее  жургузуу  керек.
Сибирь  ж арасы -ж аны барларды н  бардык 
турунде 
кездеше  турган  тез  етуучу  ылац.
Жугуу  булактары  -ылацдан  елген  мал  андан  чыккан 
каны,  зацы,  териси,  чиркей-чымын  ж.б.  Ылац1-3  кунге  гана 
созулат.  Убагында  чара  колдонбоео  в лум  100  пайыз  чейин 
жегший мумкун.  Эц коркунучтуусу ичеги мерттенуу формасы.
Дарылоо:  Баштапкы  этабында  малга  сыворотка  кую 
болуп эсептелет.  Эц негизгиси  ез  убагында малды  эмдееден 
еткеруу.
Куктурма- тез етуучу жугуштуу ылац.Жугуу  булагынын 
бири ылацдаган иттер,мышык,тулкулер.  Бодо  малда кутурма 
оолукма  турде  етет.
Дарылоо:  Вакцина  кутурмага  к ар ты   .
Парагрипп  -5-6-айлык  музоолор  кеп  чалдыгах.
Денесинии температурасы  жогору  болуп  (41,5С  чейин  ),  дем 
алуу  начарлап,  мурду  оозунан  суу  агып,  жетелу  кучейт, 
оятоо  пайда  болот.
Д ары лоо:А нтибиотик 
препараттары   новокаиндин 
эритмеси  менен  теринин  астына  саюу  керек.
Шарп-тез  етуучу  жугуштуу  ылац.  Ылац  козгогучунун 
уч  туру  бар  А.О.С  типтери  баары  ылацдын  спецификасы 
боюнча  чектелет.

Малды дарылоо
131
Ыландаган малдын дене  температурасы  40,5-41,5°С чейин 
жогорулашы  мумкун.  Оозунан  шилекейи  агып,  тилинин 
устунде,  астында,  кырларында  афтылар  пайда  (ыйлаакча) 
болуп,  жарылып  майда  ирин  аралаш  жаралар  пайда  болот. 
Мал  тоюттаналбай,  суу  иче  албай  арыктайт.  Ж урегу токтоп, 
мал  елумге  дууитар  болот.
Дарылоо  эц  негизги  иш  чараларынын  бири  бул  ыланга 
шектуу малды  езунч© белуп(изоляторго),  калган таза  малды 
ветеринардык  клиникалык  текшерууден  еткеруп,  тезинен 
эмдее  жургузуу  керек.
Ал эми ыланга шектуу  деген малдарга  дарылоо иштерин 
жургузуу  керек.Чарбага  карантин  жарыялап,  режимдерди 
так колдонуп туруу керек.  Карантин иш чара лары  кеп жактуу 
ветеринардык  санитардык  иш чараларды  жургузуу  зарыл.
Карантинди  акыркы  мал  айыкканда  гана  чектеп  алып 
коюшат.
Суроолор:
1. 
Жугушсуз ылацды кантип аныктоого болот?
2. 
Витамин  микроэлементтердин  организмге  тийгизген 
таасири  кандай?
3. 
Мите  курттарынын  турлеру  жана  козгогучтарын  атаи 
беруу.
4. 
Кенелердин  малга  тийгизген  таасири?
5. 
Бодо  м алда  тез  кездеш уучу  ж угуш суз  ы ландарга 
кайсылары кирет?
6. 
Ичи  кепкен  уйларга  кантип  жардам  керсетууге  болот.
7. 
Бодо  мал  кайсы  жугуштуу  ылацга  кеп  чалдыгат?
8. 
Карантин  коюунун  зарылчылыгы  эмнеде?
Тапшырмалар:
Мал  чарбасында  малдарга  байкоо  жургузуу,  ыландуу 
малды аныктоо.
Чарбада дегельминтизациянын  журушуне  катышуу жана 
ыкмаларын  уйренуу.
Мал  канада  малдын  ыланджап  калганына  езунче  кез 
караш.

■»
«*
>
132
Малдын  ©лум  -  житими
Тема  25.  Малдын  ел ум 
Мугалимсге  эскертмелер 
Ыкмалар:
лекция;
практикалык  метод; 
дискуссия; 
жыйынтыктоо  ж.б.
ЖИТИМИ
Кошумча  материалдар:
-малды  утилдеед©  жацы  ыкмаларды  колдонуу  жана  башка 
инструкцияларга  кецул  буруу.
Башка  тем ал ар 
жана 
предметтер 
менен 
байланышы:
бул  сабактын  “Ылацдаган  малга  профилактикалык  иш- 
чараларды  жургузуу 
темасы  менен  тыгыз  байланышта 
болуусу керек.  Анткени жугуштуу ылацга  профилактикалык 
нш-чараларды колдонуп  турат.

Малдьш  елум  -  житими
133
Тема  25.  Малдардын  ©лум  -  житими 
Максаты:
-  Окуучу ылацдаган малга елгенге чейинки жургузулген 
иш  -  чараларды  аткарат
25.1.  Ылацдаган  малга  елгенге  чейинки 
жургузулген  иш  -   чаралар.
Ылацдаган жана ылацдын алгачкы белгилери байкалган 
малдарды  езунче  белуп  (изоляция)  езунче  багып  дарылоо 
керек.
Жугуштуу ылацдын белгилери байкалган учурда,  малды 
езунче белуп тезинен жугуштуу ыдац боюнча чарбаны шектуу 
деп  жарыялап,  карантин  коюдат.
Жугуштуу ылац такталгандан кийин,  соо малдарды эмде 
иштерин  тезинен  жургузуу  керек.  Ылацдаган  малдын  турган 
жери кургак,  абасы таза,  кышкысын жылуу,  жайкысын салкын 
жана келекеде болуу керек.  Сапаты жакшы жецил сициримдуу 
тоюггарды  аздан  бат  -   бат  берип  суткалык  рационун  толугу 
менен жедируу керек.  Дарылоодо натыйжа бербеген жугуштуу 
ылацга чалдыккан мал елгенден кийин терисин сыйрууга тыюу 
салынат.  Атайы  о лук  ташуучу  транспортторго  ж уктеп, 
тийиштуу  жерге  жыйнап,  утилдешет.
Ал эми жугушсуз ылац менен ылацдаган малды дарылоодо 
натыйжа  жок  болгон  учурда  аргасыздан  санитардык  союу 
ишин  жургузуп,  этин  атайы  санитардык  иштетууден  еткеруп 
кийин  гана  колдонсо  болот.
Ылацдуу малдын астына тешелген тешеелерду чогултуп 
аларды  зыянсыздандыруу  керек,  себеби  ар  кандай  ылац 
козгогучтар  кебейуп,  ерчуп,  тез  таркап  чарбада  соо  малга 
жугуштуруу  коркунучун  пайда  кылышы  мумкун.
Жугуштуу ылац деп игектелген чарба-аныкталгандан кийин 
карантин  коюлуп,  аларга 
ветеринардык-санитардык  инг 
чараларды  жургузуп,  малдын  эсебин,  тактап,  ар  кандай  ич- 
ара  которуп  башка  чарбага  алып  кетууге,  алып  келуу  тыю 
салынат.  Карантинди  акыркы  малдын  толугу  менен  айьтгып 
калганда гана  алып  салынат да чарбага  жугуштуу  ылацдан 
таза  деген  жарыя  менен  чектелет.
25.2.  ©лген  малдын  елугун  жок  кылуу  жана 
утилдее.
Малдын  елугундегу  ылацдаткычтар  айлана-чейреге 
таралы п,  малды н  арасы нда  ы лацды н  пайда  болуш уна 
коркунуч  туудурбасын  учун,  кандай  гана  себептен  елбесун, 
малдьш  бардык  елугу  атайын  транспортер  менен  тийиштуу 
жерге  жыйналын,  турдуу  ыкмалар  менен  жок  кылыпатжана 
утилденет.  Малдын елугун ичи цинк менен  кацдалган атайын 
темирден  жасалган  ящиктерге  салынат.
го

Малдын  елум  -  житими
М алды н  е л у гу   атайы н  ж ерлерде  е р т т е л е т   ж ан а 
биотермиялык  чудкурларда  жок  кылынат.
Малдын  елугун  биотермиялык  жол  менен  жок  кылуу 
барды к  ж ерде  кенен  т ар а л га н ,  ал  атайы н  к а зы л га н  
биотерм иялы к  ч у ц ку р л ар д а  (Б ек кар д ы н   ч у ц к у р у н д а) 
журтузулет  (суретте).
Беккарь чуцкуру  айылжътпттактардан,  чон  жолдордон, 
жайыттагы  аккан  суулардан  1-1,5  км  аралыктагы  кургак 
денсее  жерге  казылат.
Чункурдун  жанына  малдын  елугун  союп  керуу  учун 
бетондолгон аянттар  жасалат.  Чудкурга ташталган елук анын 
ичиндеги биотермиялык процесстердин таасири менетг езунен
-   езу  чирип  жок  болот.
Утилдее  -  малдын  елугун  зыянсыздалган  техникалык 
май,  желим  жана  тоют  (эт  -   сеек  уну)  продуктуларына 
санитариялык  жолдор  менен  айландыруу.  Малдын  елугу 
атайы  эт  -   сеек  унун  ендуруучу  заводдордо  керекке 
жаратылат.  М ындай  завод  турак  уйлерден,  мал  чарба 
фермаларынан  1000  м  ден  кем  эмес  аралыхта  кургак  денсее 
жерлерге  курулуп,  анын  территориясы  туюк  дубал  менен 
тосулат.
Малдын елугун жок кылуу же  керекке жаратуу ишинин 
в етер и н ар и я л ы к   -   с ан и тар и я л ы к   эреж е  бою нча  так 
аткарылышын  ез убагында текшерип,  аны да кеземелге  алуу 
чарба  жетекчисинин  тузден-туз  милдетинин  бири.
Суроолор:
1.  в л ген   мал  кандай  жолдор  менен  зыянсыздандырылат?
2.  Утиль  заводдорун  курууда  кандай  эрежелерди  эске  алуу 
керек?
Тапшырма:
- Мал -  чарбасында елген малды биотермиялык жолдор менен 
жок  кылуу  кандай  абалда.

Пландоо
135

жүктеу/скачать 7,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: