Вестник казахского государственного женского педагогического университета

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
70 
 
2. Әбдіманұлы Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлттық рух. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. 
– 192 б. 
3. Шаһкәрім. Жол табалық ақылмен.–Халықаралық Абай клубы: Жидебай, 2006.– 466. б. 
Резюме 
Абдикалык К.С., к.ф.н., и.о.профессора 
(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) 
Освободительная идея в стихотворениях Шакарима 
В  настоящей  статье  всесторонне  рассматривается  освободительная  идея  в 
стихотворениях  Шакарима.  В  стихотворении  акына,  ни  душой,  ни  сердцем  не  принявшего 
колониальную  политику  царского  правительства,  слышна  радость  от  свержения  этого 
правительства,  основанная  на  подавлении  и  ущемлении  прав  казахского  народа.  Автор 
подчеркивает  настроение  акына,  которого  тревожили  ссоры  и  ругань,  отсутствие  единства, 
согласия  меж  казахами.  Акын  без  устали  твердит,  что  необходимо  возродить  согласие, 
дружбу, любовь.   
Ключевые  слова:  свобода,  освободительная  идея,  член  президиума,  октябрьская 
революция, справедливость, наука. 
Summary 
Abdikalyk K.S., c.ph.c.,acting professor 
(c. Almaty, Kazakh State Women Teacher Training University) 
Liberation idea in the lyrics of Chakarim 
This article thoroughly examines the idea of liberation in the poems Shakarim. In his poems 
the bard, not soully, nor  heartly did not accepted the colonial policy of the tsarist government, and 
everyone can heard the joy of the overthrow of the government, who repressed and abused Kazakh 
people. The author emphasizes the mood of bard who troubled about quarrels and swearing, lack of 
unity  and  solidarity  among  the  Kazakhs.  Bard  tirelessly  repeats  that  it  is  necessary  to  restore 
harmony, friendship, love. 
Key  words:  freedom,  liberation  idea,  member  of  the  Presidium,  the  October  Revolution, 
justice, science. 
 
 
 
ӘОЖ 882. 151. 212.2 
СҮЙЕР ҰЛЫҢ БОЛСА СЕН СҮЙ 
 
Л.М.Әділбекова, ф.ғ.к., профессор м.а. 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті) 
 
Аңдатпа:  Мақалада  қазақ  халқының  импровизатор  ақыны,  жиырмасыншы  ғасырдың 
Гомері Жамбыл Жабаевтың сан қырлы шығармашылық қыры туралы айтылады. Автор «бір 
өзі  әрі  эпик  ақын,  әрі  айтыс  ақыны,  әрі  азаматтық  әуеннің  де  ақыны»  Жамбыл  туралы 
көрнекті ғалымдар пікірлеріне кеңінен тоқталады. Жамбыл ақындықтың бар түрін мойнымен 
көтерді, жарапазаншы, жаршы да, жоқшы да болды, таңнан таңды асыра жырлаған жыршы 
да болды, халық мұңын жоқтап, қуанышын толғаған жырауы да болды. Сонымен қатар, қарт 
ақынның  заманымен  бірге  ойлап,  бірге  туғандай  белсенді  қайраткер  болған  істерінен  де 
мақала  хабардар  етеді.  Тәуелсіз  мемлекетіміздің  жастары  үшін  және  жалпы  оқырман  үшін 
ұлттық  құндылығымыз  болып  табылатын  жыр  алыбы  Жамбыл  шығармашылығының 
қырлары тереңірек ашылады.  
Түйін сөздер: Импровизациялық өнер, Жамбыл Жабаев, жыр, поэзия, халық ақындары. 
Жас Жамбыл жас та болса бас болып, жеке басының бақытын бір емес, бірнеше рет ел 
бірлігі,  татулығы  мен  тыныштығы  жолында  құрбан  еткен.  Жамбылды  «Аппақ  сүттей 
адамның  аққуы»  Аманжол  қараның  қызын  алып  қашқанда  да,  Бұрым  сұлуды  қайтарып 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
71 
 
беруге мәжбүрлеген де ел ағасы Сарыбайдың «Екей жаңа ел болып, басы бірігіп келе жатыр 
еді, қайта бүлініп, ыдырайды ғой», – деген бір ауыз сөзі болғандығы белгілі.  
Жамбылдың  ел  ағасы  болып,  бірауыз  сөзбен  бітімге  келтірген  дауларының  бірі  1906 
жылы  болған  Әлфия  қыздың  дауы  дер  едік.  Екі  жақ  ұзақ  дауласып,  бітімге  келе  алмай,  
Алматыға арызданып, бір жағынан 500, екінші жағынан 400 өкіл келіп, уез алдына 900 адам 
жиналады.  Төре  билікті  кім  айтады  дегенде,  Жамбылдың  көрегендікпен  айтқан  бір  ауыз 
жыры көптің көңілінен шығып, екі жақ бітімге келіп тарқасады да, ақын аты алғысқа, халық 
құрметіне бөленеді. 
Заманы бір, жастары кіші көп ақынға Жамбыл аға да, жаға да бола білген. Олар: үйсін 
Манақ ақын, Шағатай Шарғын ақын, шапырашты Төлеміс руынан Ізбасар ақын, сары үйсін 
Байбурыл ақын, Төлеміс, Жолымбек ақын, дулат ішінде қоралас руынан шыққан Қожантай 
ақын,  ысты  руынан  шыққан  Бегалы,  Бектұрсын  деген  екі  ағайынды  ақын,  көкірек  дулат 
Қарақбай ақын, жаныс руынан Сәдібек ақын, сәмбет руынан Бармақ, Қуандық ақындар мен 
Құрма  ақын.  Шапыраштының  өз  ішінен  Арғынбай,  Қарабек,  байсалмақ  қосай  руынан 
Сүлеймен ақын. 
«Тура  биде  туған  жоқ,  туғанды  биде  иман  жоқ»  дегендей,  Кеңес  өкіметінің  алғашқы 
жылдары  жетпістің  үстіндегі  ақсақал  Жамбыл  қай  биліктің  алдында  да  халықтың  жоғын 
жоқтап,  мұңын  айта  білген  ақын  болған.  Мысалы,  Совет  үкіметі  жаңа  орнап,  ақшаның 
бағасы  жоқ,  базарда  киім-кешек  жоқ  уақытта  Жамбылдың  көп  ақынның  «теңдік  болды, 
кеңдік болды» деп жырлағанына қарсы өкімет өкіліне тіке қарап: 
Тобыңа келсем сыйым жоқ, 
Тентегіңе тыйым жоқ, 
Киелік десе киім жоқ, 
Базарға барса тыйын жоқ, 
Сөзді тыңдар ұлық жоқ, 
Жігітіңде  қылық  жоқ,  –  деп  бастаған  көп  өлеңді  төгіп  салады.  Көп  кемдікті  туралап 
айтқан  қарт  ақынға  өкімет  өкілі  де  риза  болып,  соңынан  «Көрұғлы  сұлтанды»  айтқызып, 
сый-құрметпен шығарып салып,   «Міне, шын ақын өлеңді осылай айтуы керек»[1,72] – деп 
қалған ақындарды жаппай сөккен еді деп еске алады Кенен Әзірбаев. 
Кеңес  өкіметі  келгенге  дейін  де  Жамбылдың  Жетісудың  бас  ақындарының  бірі 
болғандығына  дәлел  көп.  1913  жылы  Романовтар  әулетінің  патшалық  құрғанына  300  жыл 
толуына  арналған  Алматы  қаласының  маңында  үлкен  той  ұйымдастырылып,  Жамбыл 
бастаған 15 ақын арнайы шақырылған. 
1925  жылы  Қазақстан  автономиясының  5  жылдығына,  Жетісу,  Сырдария  елдерінің 
Түркістан өлкесінен бөлініп, Қазақстанға қосылғанына бір жыл толғанына арнап, Алматыда 
үлкен той болып, Жамбылды шақырып, көп жыр айтқызып, тыңдаған. 
1934  жылы  республикалық  ақын,  әншілердің  жиынына  да  Алматыға  арнайы 
шақырылып, Жамбыл көп өлең айтқан. Осы сапары туралы жолда астына мінген қара есегі 
батпаққа батып, батпаққа батқан есекті балалар кесекпен атып ойынға айналдырғанда, одан  
құтқарған Жұмағұл деген азаматқа: 
Жығылды Жамбыл келіп есекпенен, 
Үкімет нанын бермек есеппенен, 
Жығылып қара есекпен жатқанымда, 
Ұрады жүгірмектер кесекпенен, – деп жас жігітке ризашылықпен батасын берген өлеңі 
халық арасына кеңінен тарап кеткен [1,83]. 
Жалғанды жалпағынан басып өтіп, 
Жасарып, қайта туып, алдым бекіп, 
Қаусаған отыз тісім қайта шықты, 
Болғанда қызыл иек әлім кетіп, – деп жырлаған Жамбылдың 1935 жылғы күз, көктем, 
жаз ел аралап айтқан жырлары, өкінішке орай, сақталмаған. 
Жамбылдың  1936  жылғы  Мәскеуде  өткен  Қазақстан  өнер  қайраткерлерінің  онкүндігі 
аясында  жырлаған  «Туған  елім»  жыры  үлкен  резонанс  тудырып,  бірнеше  тілге  аударылып, 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
72 
 
қазақ поэзиясын аспанға көтерді. Екі ғасырды бел ортадан жалғаған, көмейінен күй төгілген, 
тоқсанның  төбесінен  қараған  қарияның  әрбір  сөзі  тыңдарманға  жұбаныш,  көрерменге 
қуаныш беретін шапағатты жанға айналған. Ақынның «ұстазым» дей отырып, көсемге теңеу 
таппай қиналғаны да шынайылығымен тартатыны сөзсіз. 
Асқар тау биік дер едім, 
Көрініп тұр төбесі. 
Ақылы дария дер едім, 
Бірақ кейде дарияның, 
Қайырлайды кемесі. 
Шайқалған жүйрік дер едім, 
Ат та шаршап болдырар, 
Кездесіп жердің белесі. 
Домбыраны алғанда, 
Сталинге тең таппай, 
Қиналған Жамбыл жері осы.  
Тарихи  мәні  үлкен,  әсіресе,  қазақ  өнер  майталмандарының  Мәскеу  жұртшылығын 
таңғалдырған, тамсандырған, жоғары бағасын алған 1936 жылғы Мәскеу сапарына қысқаша 
тоқтала  келе,  Жамбыл  жырларының  ісерін  айта  келіп:  «Жәкеңнің  атымен  қатар,  қазақ 
халқының  халық  поэзиясы  тозаң  тотынан  аршылып,  жарқ  етіп,  кең  майданға  шыққандай 
болды» [1,84] – деген С.Бегалин тұжырымына сөз қосу артығырақ. 
1937  жылы  Жамбылдың  Грузияға  Шота  Руставелидің  «Жолбарыс  терісін  жамылған 
батыр»  поэмасының  750  жылдығына  барғандығы  белгілі.  Жанында  хатшысы  Тайыр 
Жароков,  аудармашы  Павел  Кузнецов,  шәкірті  Кенен  мен  баласы  Сәтіш  бар  делегация 
Москва  арқылы  Грузияға  жетуі  керек.  Мәскеуге  жеткенде  Мирзоян  звондап  (сол  кездегі 
Қазақстан  Компартиясы  Орталық  Комитетінің  бірінші  секретары),  «Ұзақ  жолды  қарт  адам 
көтере алмас, қайтарыңдар» дейді. Мұны естіген қиқар қария қатты ашуланып: «Мырзажанға 
айтқын.  Мен  бір  шыққан  соң  жарты  жолдан  қайтатын  қатын  емеспін.  Қайтпаймын»  деген 
соң, «барсын олай болса» деп көнуге мәжбүр болған. 
Ал «Жамбыл ақын келеді» деп құлақтанған жұрт жол бойындағы әрбір стансада ақынға 
құрмет көрсетіп, күтіп отырады. Орынбор, Куйбышев, Саратов, Москва қалаларының пойыз 
стансаларындағы  қалың  жұрттың  Жамбылға  деген  махаббатын,  К.Алтайский  мен 
П.Кузнецов арқылы шығармалары бүкіл Одақ жұртына кеңінен танымал болған ақынға деген 
шексіз сүйіспеншілікті көріп, таңданумен келе жаттық деп еске алады сол пойызбен бірнеше 
күн  бойы  ақынның  жанында  болғандардың  бірі,  белгілі  ғалым  Мұқаметжан  Қаратаев. 
«Тбилисиде  үлкен  жиналыста  домбырамен  бірдеңе  дейсіз  ғой»  деген  Қаратаевқа  «Жоқ. 
Оқыған өздерің сөйлей беріңдер» – дейді үзілді-кесілді қисық шал. 
Әлбетте,  Жамбылдың  импровизаторлық  қасиетін  мойындай  отыра,  кей  оқырманның 
көкейдегі  күпті  сұрағына  жауап  беретіндігін  ескере  отырып,  ендігі  сөз  кезегін  ғалымның 
«Кавказға сапар» естелігіне беруді жөн көрдік:  
«Жамбыл  пленумның  президиумына  шыға  келгенде,  күллі  зал  тік  тұрып  құрмет 
көрсетті. Грузиннің ақын қызы: 
– Бүкіл Одақтың бұлбұлы – ұлы Жамбыл ақын жасасын! – деп дауыстап жіберді. 
Пленум  мәжілісін  басқарып  отырған  Всеволод  Вишневский  Жамбылға  сөз  берді. 
Домбырасын  қабынан  шығарып,  қолына  ұстата  қойдым.  Қыңыр  шал  қырсығып  сөйлемей 
қойса,  не  бетімізді  айтамыз  деп  жанымыз  тырнақ  ұшында.  Байқасам,  алдыңғы  қатарда 
блокноты мен қарындашын әзірлеп отырған Тайырдың қолы дір-дір етеді. 
Ақын  домбырасын  қолға  алған  кезде  зал  іші  тына  қалды...  Әуелі  тамағын  кенеп, 
қанатын қомданған қырандай аз-кем құнжыңдап, екі иығын бүлкілдетіп, домбырасын қағып-
қағып  жіберді.  Сонан  соң  сөзсіз  үнін  созып  бір  қайырды  да,  нөсер  жаңбыр  секілді  сөз 
бұршағын төге жөнелді. Қарасам, Жәкеңнің бүйрек бетіне күреңітіп қан жүгіріп, маңдайынан 
шып-шып  тер  шығып  тұр  екен.  Ақынның  саусағымен  бірге  жауырыны  да  ойнақшып,  жыр 
тасқынын  барған  сайын  үдете  түсті.  Қарт  дүлдүлдің  талай  шабысын  көріп  едім,  бірақ  бұл 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
73 
 
секілді шабытпен, бұл секілді құшырлана да құлшына сілтегенін көруім бірінші рет. Түйдек-
түйдек түскен теңеу мен образдар, үсті-үстіне төпеген арынды өлең шумақтары басқа түгіл 
біздің өзімізді таңғалдырды. Бір заматта алда отырған Кенен мен Тайырға көзім түсіп кетіп 
еді  –  екеуінің  де  көзінен  жас  ағып  отыр  екен.  Жолда  айтылған    әңгімелер  бекер  кетпепті. 
Көбін  іліп,  көбін  ұғып  қалыпты  саққұлақ  жыршы.  Көз  алдымызда  Асан  Қайғыдан  бастап, 
грузиннің  Шота  Руставелиі,  украинның  Тарас  Шевченкосы,  орыстың  Пушкині  –  бәрі  бір 
қатарда тізбектеліп, керемет жыр желісін тартып, ұрпақтардың мираскерлігін, халықтардың 
өшпес  даналығын,  өзара  достығын,  адамзаттың  мәңгі  өлмес  өмірін  ақындық  образдармен 
дәлелдеген тамаша туынды пайда болды... 
Қазақтың Асан Қайғы, Қорқытының тағдыры мен грузин, орыс,  украин ақындарының 
тағдырынан Жамбыл тарихи ұқсастық таба сөйлеуі қазақ ақынын барлық халыққа жақындата 
түсті.  Жамбылды  бүкіл  ұлт  жазушылары  мен  оқушыларының  шын  жүрегімен  қарсы  алып, 
құрмет көрсетуінің негізгі бір себебі осы болу керек.  
Жыр аяқталған кезде, тыңдаған жұрт бірнеше минут тырп етпей тынып қалды. Қазақша 
түсінетіндер  жаңа  туған  жалынды  жырдың  көркемдігімен  бірге  мазмұнына  да  мәз-мейрам 
болса,  қазақша  түсінбейтін  сөз  шеберлері  жыр  текстінің  әсем  музыкасын,  лек-легімен 
ағытылған толқынды өлең шумақтарының ырғағын, халық поэзиясының асқақ патетикасын 
сезіп сүйсінді. Қалың қауым бұл жолы халық ақынының орысшаға аударылған дайын жырын 
оқып  қана  тәнті  болған  жоқ.  Алдымен  сол  жырдың  қазақ  тілінде  туу  процесін  көріп  таң-
тамаша  әсерге  бөленді»  [2,120-121].  Бұл  құбылысты  Ғабит  Мүсіреповтің  «Таңғаларлық  бір 
нәрсе  –  өзімен  тұтас  ақындардың  бәрінде  азырақ  торығу  болса,  Жәкеңде  ол  жоқ.  Түн 
артында  күн  барына  шектенген  емес.  Қылыш  астында,  қыл  арқан  мойында  тұрғанда  айта 
алмаған,  іркіп  қалған  сөздері  болса  қорлана  берген,  шыңдала  берген.  Ұлы  революция 
ақынның  барлық  тұсауын  талқандап,  тас  бұғаудан  біржола  босатқанда,  ағыл-тегіл  жыр  да 
жосылып  жүре  берді.  Ғылым  аша  алмай  келген  феномен  сырының  кілті  осында.  Феномен 
сыры ашылады екен» [2,38] – деп қорытуымен түйіндеуге болатын шығар. 
1938 жылы  мамыр айының жиырмасында бүкіл одақ болып Жамбылдың ақындығына 
75  жыл  толғанын  тойлады.  Қазақстанның  түкпір-түкпірінен  Шашубай,  Доскей,  Нұрпейіс, 
шораяқ  Орымбай,  Иса,  Нұрлыбек,  Нартай  келіп,  шәкірттерімен  бірге  қазақ  халық 
поэзиясының  кәусар  бұлағына  бүкіл  Кеңестер  Одағынан  жиналған  халықты  сусындатып, 
қарт ақын кеудесіне Советтер Одағының ең үлкен награды Ленин орденін тақты. 
Осы  жылы  Қазақстан  Жоғарғы  Советіне  делегат  болып  сайланған  Жамбылдың  14 
шілде  күні  Жоғарғы  Советтің  бірінші  сессиясын  ұзақ  жырмен  шашу  шаша  ашқаны  да  бір 
ғанибет оқиға болған:  
...Ел сайлады шын сәнді, 
Елдің тұзын ақталық. 
Жамбыл деп маған ат берді, 
Сөнуге қалған қартты алып. 
Сессияны ашуға, 
Право берді көп халық. 
...Елім, ерім, Отаным! 
Ашылды деймін бұл тобың. 
Берік бірлік, достыққа 
Жамбыл берді батасын! 
Ел  достығы  жасасын!  [3,  448-449]  –  деген  бата  сөздердің  халықтың  мұңын  жоқтап, 
қуанышын жырлаған, ғасыр жасаған  қарияның көмейінен төгілуі күні бүгін де әсерлі, күні 
бүгін де тағлымды, күні бүгін де құрметке, қошеметке лайық. 
1938 жылдың желтоқсан айында Жамбыл Мәскеуді аралауға келеді. Қазан вокзалында 
жиналған  жұрт  «Қазақ  халқының  қарт  бұлбұлы  Жамбыл  жасасын!»,  «Совет  ақындарының 
ақсақалы  жасасын!»  сынды  ұрандармен  халық  махаббатынан  қуат  алған  қарияны  қуана 
қарсы алады.(С.Қ.газетінен. 1938 жыл, 14 декабрь). 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
74 
 
Жердегі «құдай» халық десек, халқының телегей теңіз махаббатынан, құрметінен қуат 
алып,  феникс  құстай  қайта  шабыттанып,  жыр  толқынына  тыңдаушысын  тоғытқан  жыр 
алыбы Жамбыл атамыз 1939-1940 жылдарды ел аралап, қия өрлеп, жайлау асып, ақындармен 
жыр  жырлап  өткізген.  Ақынның  қасында  бұл  кезеңде  Тайыр  Жароков,  Ғали  Орманов  пен 
Өмірзақ, Үмбетәлі, Өтеп сынды халық ақындары болған.   
Ал  1941  –  1945  жылдар  аралығындағы  Ұлы  Отан  соғысы  жылдары  ел  басына  төнген 
ауырлықта  халқымен  бірге  болып,  қоршауда  қалған  ленинградтық  өрендеріне,  қан 
майдандағы  жауынгерлерге  жолдаған  арнау  өлеңдерінің  мәнін,  маңызын,  қатерлі  минутта 
әкелік,  аталық  қолын  созған  Кеңестер  Одағы  ақсақалының,  халық  поэзиясы  көсемінің, 
Одақтар  бұлбұлының  көмейінен  төгіле  шыққан  қарапайым  халықтық  сөздердің 
миллиондаған жүректердің өлімді жеңіп, өмір сүруге итермелеген қуат-күшін сөзбен жеткізу 
мүмкін бе?  
Ел  бірлігін  ойлаған  ерен  ақын  ғасырлық  ғұмырының  әрбір  күн,  әр  сағатын  халқына 
арнады,  халқымен  бірге  болды,  халық  құрметінен  арқалы  ақын  адуынды  күш  алып, 
ауыздықсыз  жырын  айтты.  Жүз  жасаған  Жамбыл  екі  ғасырдың  бел ортасынан  алтын  көпір 
жасап,  әлемдік  деңгейде  қазақ  халық  поэзиясын,  қазақ  халқын,  қазақ  өнерін  аспандатып, 
«сүйер  ұлың  болса  сен  сүй,  сүйінерге  жарар  ол»  дегендейін,  халқына  қалтқысыз,  ұлтына 
өлшеусіз тер төккен адамзаттың ұлы бола білді. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Бегалин С. Жамбыл. Ғұмырнамалық роман. – Алматы: Жалын,  – 1996. – 184 б. 
2.
 
Жамбыл  –  менің  жай  атым  (Жамбыл  туралы  естеліктер).  Құрастырған  Нысанбек 
Төреқұлов. – Алматы: Санат. – 1996. – 224 б. 
3.
 
Жамбыл Жабаев. Шығармалар. – Алматы: Қазмемкөрәдеббас.– 1957. – 740 б. 
Резюме 
Адилбекова Л.М., к.ф.н., и.о.профессора 
(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) 
Достойный сын земли родной 
В  статье  рассматриваются  новые  грани  поэзии  великого  поэта-импровизатора 
казахского  народа,  Гомера  двадцатого  столетия  Джамбула  Джабаева.  Автор  подробно 
описывает  великого  акына  как  поэта  эпика,  как  поэта  импровизатора,  а  также  как 
гражданского  поэта.  Все  доводы  в  статье  обосновываются  на  конкретных  высказываниях 
выдающихся писателей и ученых, живщих и общябщихся бок о бок с поэтом. Несмотря на 
вековой возраст, поэт был активным общественным деятелем. Жизнь и творчество Джамбула 
Джабаева  является  ярким  золотым  мостом,  связующий  историю,  культуру  двух  веков 
казахского народа. 
Ключевые  слова:  Искусство  импровизации,  Жамбыл  Жабаев,  жыр,  поэзия,  народные 
поэты. 
Summary 
Adilbekova L.M., acting  professor 
(c. Almaty, Kazakh State Women’s Teacher Training University) 
Worthy son of motherland 
The  article  deals  with  the  new  ways  of  poetry  of  the  great  poet-improviser  of  the  Kazakh 
people, Homer of twentieth century Jambul Dzhabayev. The author describes the great epic bard as 
a poet, as a poet improviser, as well as the civil poet. All the arguments in the article are justified on 
specific statements of prominent writers and scholars who lived side by side with the poet. Despite 
his  age,  the  poet  was  an  active  philanthropist.  Life  and  work  of  Jambul  Dzhabayev  is  a  bright 
golden bridge, connecting the history and culture of the Kazakh people of the century. 
Keywords: The art of improvisation, Zhambyl Zhabayev, toad zhyr, poetry, folk poets. 
 
 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
75 
 
ӘОЖ 372.8:811.111 
АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДА АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАТИВТІК 
ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ РӨЛІ 
 
Ж.У.Ділдаева, магистрант 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік  
қыздар педагогикалық университеті)  
 
Аңдатпа:  Бұл  мақалада  жаңа  ақпараттық  технологиялардың  шетел  тілін  меңгерудегі 
рөлі  туралы  баяндалған.  Шетел  тілін  оқытудың  мақсаты  –  оқушылардың  мәдениетаралық 
қарым-қатынас  біліктілігін  қалыптастыру  болып  есептелсе,  шетел  тілін  оқытуда  жаңа 
ақпараттық  технологияларды  қолдану  осы  мақсаттан  туындап  отырған  қажеттілік  болып 
саналмақ. 
Түйін  сөздер:  мультимедиалық  оқыту,  интерактивтік  тәсіл,  ақпараттық  технология, 
интернет, компьютер, электрондық білім беру, интерактивтік тақта, электронды оқулық. 
ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет дәуірі, айналадағы 
дүниеге,  адамның  денсаулығына,  кәсіби  мәдениеттілігіне  мұқият  қарайтын  дәуір.  Қазіргі 
заман  талабына  сай  адамдардың  мәлімет  алмасуына,  қарым-қатынасына  ақпараттық-
коммуникациялық технологиялардың кеңінен қолданысқа еніп, жылдам дамып келе жатқан 
кезеңінде  ақпараттық  қоғамды  қалыптастыру  қажетті  шартқа  айналып  отыр.  Осы  орайда 
келешек  қоғамымыздың  мүшелері  –  жастардың  бойында  ақпараттық  мәдениетті 
қалыптастыру  қоғамның  алдында  тұрған  ең  басты  міндет  [2].  Қазіргі  уақытта  арнайы 
бағыттағы ақпараттық  коммуникативті  технологияның құралдарын құру үрдісінде көптеген 
білім беру бағыттары мен оқу пәндері бойынша мультимедиялық энциклопедиялар жасалған. 
Оқытудың жаңа әдістерін пайдалана отырып, оқу үрдісін ұйымдастыру мүмкіндігін беретін 
ойындық  ситуациялық  тренажерлар  және  мультимедиалық  оқыту  жүйелері  құрастырылған 
[1;24]. 
Шет  тілі  –  қазіргі  заманның  талабына  сай,  қоғамның  әлеуметтік-экономикалық, 
ғылыми-техникалық  және  мәдениет  дамуының  қайнар  көзі.  Қазір  шет  тілін  оқыту 
әдістемесінің  деңгейі  жоғары.  Тілді  оқытуда  интерактивтік  тәсіл,  ойындар,  екеуаралық 
пікірталастар, сонымен бірге ақпараттық технология, интернет, компьютер қолданылуда. 
Оқытудың  ақпараттық  технологиясы  –  бұл  ақпаратпен  жұмыс  жасау  үшін  арнайы 
тәсілдер,  педагогикалық  технологиялар,  бағдарламалық  және  техникалық  құралдар  (кино, 
аудио  және  видеоқұралдар,  компьютерлер,  телекоммуникациялық  желілер).  Мысалы: 
оқушылар,  студенттер,  оқытушылар  интернет  талаптарында  берілетін  құжаттардағы 
тапсырмалар  мен  жаттығуларды  орындай  алады,  үйреніп  жүрген  тілінде  электронды 
почта(@mail),  бейне-конференция,  анықтама  каталогтар,  жүйеде  сөйлесу  (chat),  виртуалды 
қатынас  клубтары  –  конференцияларға  қатыса  алады.  Сонымен  бірге  белгілі  бір  уақытта 
мәтіндік  хабарламалар  мен  алмасуға,  радио  бағдарламаларды  тыңдауға,  бейнероликтер 
көруге,  яғни  ақпараттың  кез  келген  түрін  қолдануына  толықтай  мүмкіндіктері  бар. 
Ақпаратты  қандай  да  арақашықтыққа  тез  арада  жеткізу,  алыстағы  ақпарат  көздерін 
пайдалану  мүмкіндігі интеративтік  іздеу  жүйелері  мен  өз  бетімен  іздеу,  сондай-ақ  алынған 
материалдарды  түрлі  тіл  тасушыларға  ауыстырып  салу  мен  т.б.  сол  сияқты  интернет 
артықшылық  көздері  пайдаланылады.  Ағылшын  тілді  оқытуда  жаңа  технологияларды, 
техникалық  құралдарды  сабақта  жан-жақты  қолдану,  оқытушының  көптеген  қиындаған 
қызметтерін  жеңілдетіп,  осы  іскерліктің  ұстанымды  жаңа  тәсілдердің  пайда  болуына 
мүмкіндік  туғызады.  Осындай  жаңа  жолдардың  біріне  ақпараттық  оқыту  жүйесіндегі 
компьютерлік  бағдарламалардың  түрлері  арқылы  тіл  сабақтарының  лексика  бөлімін 
меңгертуде ақпараттық технологиялардың алатын орны зор. 
 Интернет арқылы оқушы грамматикалық, лексикалық, фонетикалық жаттығулар, оқуға 
және грамматикаға арналған тесттерімен жұмыс істей алады. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
76 
 
Компьютерлік  оқыту  бағдарламаларының  қай-қайсысы  болмасын  өз  мазмұнынан 
грамматикалық құрылымның жұмыстарын қамтиды [5;32]. 
 Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технологияның мүмкіндіктері: 
-
 
Әрбір  адамға  білім  алудың  өзіне  тиімді  жолын  таңдауға  мүмкіндік  беретін  білім 
берудің ашық жүйесін орнықтыруға; 
-
 
Білім алудың техникасын түбірімен өзгертуге; 
-
 
Оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру; 
-
 
Электрондық білім беру пайдалану арқылы даралап оқытуға; 
-
 
Ақпараттық коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі; 
-
 
Мультимедиялық  мүмкіндіктерді  қолдау  (музыкалық  немесе  дикторлық  дайындау, 
анимация бейне-клиптер, слайд-шоу). 
-
 
Жүйенің  басқару  құрылымы  –  оқытушы  өз  ойын,  көзқарасы,  өз  кезегіндегі 
материалдық  ұсынылымын,  әртүрлі  аудиторияға  бір  ғана  оқу  мәліметтерін  ұсынуға 
мүмкіндік алады. 
-
 
Білімді бақылау арқылы нәтиже алу, бағалау. 
Оқытушы  сабағында  ақпараттық-коммуникациялық  технологияларды  пайдалану 
арқылы  оқушыға  үйретуге  тиісті  ақпараттармен  білім  қорын  жүйелі  түрде  көрсете  біледі. 
Ағылшын  тілі  сабағында  компьютерді,  мультимедиялық  және  электрондық  оқулықтарды 
және интерактивті тақтаны пайдаланғанда: 
-
 
лексиканы оқып үйретеді; 
-
 
сөйлеу ырғағын; 
-
 
диалог,  монолог  және  рөлдік  ойындарды  («A  visit  to  the  doctor»,  «At  the  taxi», 
«Farmer») 
-
 
хат  жазуға  үйретеді  («Letters  in  the  mail»  тақырыбы  бойынша  электронды  есептеу 
машинасының операторы тобына сабақ); 
-
 
грамматикалық  құрылымдарды  түсіндіріп,  оқушылардың  есінде  сақтауға 
көмектеседі [1;28]. 
Ағылшын тілді оқытуда жаңа технологияларды, техникалық құралдарды сабақта жан-
жақты  қолдану,  оқытушының  көптеген  қиындаған  қызметтерін  жеңілдетіп,  осы  іскерліктің 
ұстанымды жаңа тәсілдерінің пайда болуына мүмкіндік туғызады. Осындай жаңа жолдардың 
біріне  ақпараттық  оқыту  жүйесіндегі  компьютерлік  бағдарламалардың  түрлері  арқылы  тіл 
үйретуді жатқызуға болады. 
Оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда диалогтың да берері мол. Диалог – сөйлесудің ең 
негізгі  түрі  болып  саналады.  Адамдар  арасындағы  қарым-қатынас  амандасудан  басталады. 
Оқытушы  сабаққа  кіргеннен  оқушылармен  диалогта  болады.  Оқушыларға  белгілі  бір 
тақырыпта  тапсырмалар  беру  арқылы  сұхбаттар  құрылады.  Диалогтік  сөйлесуді  естіп-
тыңдаумен  біртұтас  та,  жекелей  де  пайдалануға  болады.  Мақсатты  ұйымдастырылған 
жағдаяттар арқылы ауызекі сөйлесуге үйрету – оқушыларды қызықтырады. Диалогтік сөйлеу 
коммуникативтік оқытудың негізгі ұстанымына сәйкес келеді. Коммуникативтіліктің жауап 
алынған  жағдайда  ғана  жүзеге  асуы  оның  ұстанымы  болып  есептеледі.  Ауызекі  сөйлесу  – 
жауаптасу  арқылы  жүзеге  асады,  ал  жауаптасуға  дейінгі  дайындық  кезеңдері  былайша 
сараланады. 
Жазуды оқыту. 
Жұмыстың  бұл  түрі  сауатты  жазу  дағдылары  мен  есте  сақтау  қабілеттерін  дамытады, 
әрі  пернетақтаны  меңгеруге  септігін  тигізеді.  Тыңдау,  сауатты  жазу,  әріптерді  теру  секілді 
үш іс-әрекетті бір уақытта біріктіреді. 
Коммуникативтік  сөйлеу  әрекетінің  қай  түрі  болса  да  лексикалық-грамматикалық 
дайындық  деңгейіне  сүйенеді.  Белсенді  сөйлеу  әрекетін  ұйымдастыруда  ауызекі  жауаптасу 
мен  мәтін  бойынша  жұмыс  негізгі  құрал  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  ақпараттық  оқу 
құралдары  (компьютер,  аудио-визуалды  құралдар)  бойынша  да  оқушылар  белсенді 
коммуникацияға  түсе  алады.  Ауызекі  сөйлеу  тілін  қалыптастыруда  сөздер  мен  сөз 
тіркестерінің қолданылуын, сөйлем құрастыруды, тұрақты сөз тіркестерін қолдануды, сұрақ 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
77 
 
қоюдың  барлық  түрлерін  үйрену  тиімді.  Оқушылардың  сөйлеу  дағдылары  ауызекі  сөйлеу 
жүйесінен,  сұраққа  қысқа  да  толық  жауап  қарастыра  алуынан,  оқығандарын  ауызша  да, 
жазбаша да мазмұндап беретіндей дағды-машықтарынан, шығарма, хат  жазу дағдыларынан 
құралады.  Ағылшын  тілін  оқытуда  ең  алдымен  тәжірибелік  мақсат  қойылады,  оған 
оқушылардың  сөздік  қорларын  байыту,  сауатты  жазуға  үйрету,  сөйлесуге,  көргендерін, 
естігендерін әңгімелеп беруге үйрету қажет. Ал бұл іс-әрекеттерді сауатты да дұрыс жүзеге 
асыру үшін грамматикалық жұмыс жүргізілуі керек. 
 Сонымен  бірге  ағылшын  тілі  сабақтарында  электрондық  оқулықты  пайдаланудың 
маңызы зор. Электрондық оқу құралы – бұл оқу курсының ең маңызды бөлімдерін, сонымен 
бірге  есептер  жинағы,  анықтамалар,  энциклопедиялар,  карталар,  атластар,  оқу 
эксперименттерін  жүргізу  нұсқаулары,  практикумға  және  т.б.  білім  беруді  басқаратын 
мемлекеттік  органдар  тағайындаған  арнайы  статусы  бар  берілген  түрдегі  баспаларды 
қамтитын  электрондық  оқу  басылымы.  Оқу  процесінде  оқытудың  ақпараттық- 
коммуникациялық  технологияларын  тиімді  пайдалану  және  қолдану  айтарлықтай  оң 
тәжірибе  беріп  отыр.  Атап  айтсақ,  оқушылардың  өз  бетімен  ізденісі,  пәнге  деген 
қызығушылығын  арттырып,  шығармашылығын  дамытуға,  оқу  қызметінің  мәдениетін 
қалыптастыруға, дербес жұмыстарын ұйымдастыруға өте маңызды. 
 Сонымен, интерактивтік тақта сабаққа қатысушылардың барлығының ойын бір ортаға 
жинақтап,  қажет  ақпаратты  өңдеу  арқылы  жалпыланған  ақпараттық  біліктілікті 
қалыптастыратын тиімді құрал болып табылады. Алдын ала дайындалған оқу материалдар-
презентациялар, мәтіндік, графикалық ақпараттық объектілер  – сабақтың жақсы өтуін және 
барлық  ақпарат  түрлерін  қолдануды  қамтамасыз  етеді.  Біз  бейбіт  елде,  мемлекеттік  білімді 
жетілдіруге  аса  мән  берген  елде  тұрамыз.  Жалпы  білім  берудің  мақсаты  –  терең  білімнің, 
кәсіби  дағдылардың  негізінде  еркін  бағдарлай  білуге,  өзін-өзі  дамытуға  адамгершілік 
тұрғысынан  жауапты  шешімдерді  қабылдауға  қабілетті  жеке  тұлғаны  қалыптастыру,  яғни 
жеке  тұлғаны  қалыптастыруға  негізделген,  ақпаратты  технологияны  терең  меңгерген, 
жылдам  өзгеріп  жататын  бүгінгі  заманға  лайықты,  жаңашыл  тұлғаны  қалыптастыру. 
Бәсекеге қабілетті болу тікелей білімге байланысты. Біз жаңа технологияға, жаңа өркениетті 
дамуға байланысты басқа өркенді елдердің көптен бері пайдаланып келе жатқан ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар құралдарын қолданып отырмыз. Бұл –біздің Қазақстанның 
алға  қарай  жылжуының  нышаны  болып  табылады.  Ғылыми  білім  беруде  интерактивті 
тақтаның мүмкіндігі мол. Интерактивті құралдарды қолдану арқылы оқушы білім кеңістігіне 
еркін  бойлай  алады.  Оқу  процесінде,  оның  ішінде  практикалық  сабақтарда  ақпараттық 
коммуникациялық  технологиялар.  Интерактивті  тақтамен  презентацияны  бірге  қолдану 
оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын ерекше арттырады. 
Шетел  тілін  оқытудың  басты  мақсаты  –  оқытушыларға  шетел  тілінде  қарым-қатынас 
жасауды  базалық  деңгейде  игерту.  Осыған  сәйкес  оқыту  мазмұнына  қарапайым 
коммуникативтік  біліктілікті,  қажетті  жағдайда  ауызша  және  жазбаша  (сөз,  тыңдап  түсіну, 
оқу,  жазу)  өзара  мәдени  қарым-қатынас  процесінде  қолдана  алу  қабілеттілігі  мен 
дайындығын  қалыптастыруды  қамтамасыз  ететін  тілдік,  сөздік,  әлеуметтік-мәдени  білім, 
білік  дағдылар  енеді.  Осы  мақсатқа  сай  оқыту  міндеттері  екі  үлкен  бағыт  бойынша 
белгіленеді. 
Танымдық бағыт бойынша: 
-
 
Оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру; 
-
 
Тілдің  қоғамдық-әлеуметтік  мәнін  түсіндіру  (Қазіргі  уақыт  талабына  сай  шетел 
тілінің  пән  ретінде  қажеттілігі  күннен-күнге  артып  отыр.  Ол  қоғамның  әлеуметтік-
экономикалық,  ғылыми-техникалық  және  жалпы  мәдени  алға  басуында  қозғаушы  фактор 
болуда); 
-
 
Оқушының тілін дамыту, тілдік шығармашылық қабілеттерін жетілдіру; 
-
 
Сөз мәдениетін таныту; 
-
 
Пікірталас мәдениетін жетілдіру; 
-
 
Сөйлеу түрін, сөйлеу тәсілін меңгерту; 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
78 
 
-
 
Оқушылардың логикалық ойлауының бірізді болуын қалыптастыру; 
-
 
Коммуникативтік, практикалық бағыт бойынша: 
-
 
Оқушыларға тіл нормаларын меңгерту; 
-
 
Тілдік сауаттылығын арттыру; 
-
 
Оқушылардың тілдік-эстетикалық талғамдарын қалыптастыру; 
-
 
Этикет нормаларына сай тіл мәдениетін жетілдіру; 
-
 
•Сөйлеу әрекетіне қажетті заңдылықтар мен талаптарды меңгерту; 
-
 
•Шығармашылық қабілеттерін дамыту; 
-
 
Қарым-қатынас талаптарына сай іскерліктерде қолдана білу; 
-
 
Пікірталас түрлеріне сай сөз қолдану біліктілігін қалыптастыру. 
Бұл міндеттердің жүзеге асырылуы тілдік білімнің (мұның қай-қайсысы да тіл арқылы 
баланың  логикалық  ойлауын  дамытуға,  қарым-қатынастық  дағдыларын  жетілдіруге,  сөз 
әрекетінің түрлеріне) қатынасты машықтануына әсерін тигізеді. 
Компьютердің  білім  беру  құралы  ретінде  кең  таралуының  негізгі  алғышарттарын 
ғалымдар төмендегідей саралайды: 
1.  Компьютер  шексіз  ақпарат  әлемінде  енуге  және  ақпаратты  жүйелі  түрде  талдап, 
сараптауға  мүмкіндік  береді.  Ақпаратты  алудағы  жоғары  жылдамдық  адамның  ақпараттық 
мәдениетінің үнемі өсуіне жағдай жасайды. 
2.  Компьютер  адамның  зерттеу-танымдық  әрекетінің  әмбебап  құралы  ретінде 
ерекшелінеді. 
3.  Өзге  құралдардан  компьютердің  ерекшелігі  –  оның  қатысымдық  құрал  бола  білуі. 
Яғни,  білімгер,  ол  арқылы  қатысымның  барлық  түрлерін  жүзеге  асыра  алады.  Бұл  – 
мәтіндерді оқу, сұхбат жасау, жазу, тыңдау әрекеттері. Тіл үйренуде бұл мүмкіншіліктер ең 
маңызды болмақ. 
4.  Құрал  білімгерлерге  өз  әрекеттерінің  нәтижесін  айқын  көрсете  алады.  Білім  алуда 
дұрыс  шешім  жасай  білуге  деген  оқушылардың  өзіндік  тәсілін,  стратегиясын 
қалыптастырады. 
5.  Компьютердің  көмегімен  жаттығулардың  кешенді  түрлерін  аз  уақытта  орындау 
мүмкіншілігі туындайды [5;32]. 
 Ақпараттық  технологияны  шетел  тілі  сабақтарында  пайдалану  нәтижесінде 
төмендегідей  жетістіктерге  қол  жеткіземіз.  Сөзжұмбақ,  кестелерді  құру  үшін  дербес 
компьютерді  қолдану  арқылы  грамматикалық  және  лексикалық  оқу  материалдарын  өңдеу. 
Ағылшын  тіліндегі  өздерді  сауатты  жазумен  көркемдеп  безендіруді  үйретеді.  Дербес 
компьютерді пайдалану арқылы оқушылардың өзіндік және жұмыс жасауды игерумен білім 
алуды  кеңейту  [4].  Интернет  желісін  пайдалану  арқылы  оқушылар  электрондық  пошта 
арқылы оқушылар хат-хабарлама алмасу, өзінің ойын еркін жеткізу. Ағылшын тілі – бүгінгі 
заманымыздың  кілті,  компьютер  технологиясының  кілті  екені  белгілі.  Ағылшын  тілі  –  ұлы 
әдебиет  тілі.  Бұл  тілде  әлемге  әйгілі  Вильям  Шекспир,  Джонаттан  Свифт,  Вальтер  Скотт 
сөйлеген.   Қазіргі  заман  мұғалімі  тек  өз  пәнінің  терең  білгірі  болу  емес,  тарихи-танымдық, 
педагогикалық-психологиялық  сауатты,  саяси-экономикалық  білімді  және  ақпараттық-
коммуникациялық  білімді  және  ақпараттық-коммуникациялық  технологияны  жан-жақты 
меңгерген  ақпараттық  құзырлы  маман  болу  керек.  Біздің  мемлекетімізде  жаңа 
телекоммуникациялық  құралдың  дамып  келе  жатқаны  сөзсіз.  Қазіргі  заман  педагогтарына 
компьютер және мультимедиялық құралдарды қолданудың сабақ өту барысында өте тиімді 
тәсіл  екені  белгілі.  Бұл  құралдың  қуаттылығы  соншалықты  онымен  бірге  білім  жүйесіне 
жаңа  әдістермен  бірге  әлемдік  ойлаудың  жаңа  идеологиясы  (шығармашылығы)  енгізілді 
[6;63-67]. 
Ағылшын  тілі  сабағында  компьютерді  қолдану  мәтіндер  мен  ақпаратты  білуге  жол 
ашады.  Тіпті  нашар  оқитын  оқушылардың  өзі  компьютермен  жұмыс  істеуге  қызығады, 
өйткені кейбір жағдайларда компьютер білмеген жерін көрсетіп, көмекке келеді [7;34-37]. 
Қазіргі  кезде  ағылшын  тілімен  компьютер,  телекоммуникациялық  құралдарды 
меңгеруді  уақыттың  өзі  талап  етеді,  тіпті  кейінгі  жылдары  олардың  рөлі  арта  түсуде.  

Хабаршы-Вестник-Bulletin №4(64), 2016
 
79 
 
Компьютерлік оқыту бағдарламаларының қайсысы болмасын өз мазмұнынан грамматикалық 
жұмыс  жүргізуді  тыс  қалдырмайды,  белгілі  бір  грамматикалық  құрылымның  жұмыстарын 
қамтиды. 

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: