Вестник казахского государственного женского педагогического университета

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
102 
 
Түйіндеме 
Г.Б.Демеева, аға оқытушы, Ж.К.Жүнісова, оқытушы, магистр   
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті) 
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерді аударудағы қиындықтар 
Бұл  мақалада  ағылшын  тілінен  қазақ  және  орыс  тілдеріне  аудару  қиыншылықтары 
туралы  жазылған.  Мақал-мәтелдерді  зерттейтін  ғылым  паремиология,  аллетерация 
терминдерін  қолданып,  нақты  мысалдар  келтірілген.  Қазақ  жырауларының  айтып  кеткен 
сөздері,  қалай  мақал-мәтел  болып  енгені,  мәдени  тербелісте  және  тарихи  ағымдарда 
айшықталып  айтылып  кеткен.  Грамматика  тұрғысында  мақал-мәтелдердің  грамматикалық 
ережелері сақталғаны туралы да пайымдап кеткен. 
Түйін сөздер: пареомиология, аллетерация, өзіндік болмысы бар аударудағы кездесетін 
қиындықтар, мақал  сөз тіркестері.  
Резюме 
Демеева Г.Б., ст. преподаватель, Жунисова Ж.К., преподаватель, магистр   
(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) 
Трудности перевода английских пословиц и высказываний 
В  данной  статье  излагается  сложности  перевода  английских  пословиц  на  казахском и 
русских  языках.  Приведены  конкретные  примеры  применения  науки  –  паремиологии, 
которая изучает поговорки, пословицы, высказывания  на разных языках с использованием 
термина  аллетерации.  Отражены  слова  казахских  поэтов,  процесс  внедрения    поговорок  и 
пословиц на фоне исторических и культурных течений. Сохранены грамматические основы и 
правила поговорок и пословиц. 
Ключевые  слова:  пареомиология,  аллетерация,  своеобразный  формы  сложности  в 
переводе, выражение пословиц. 
 
 
 
УДК 821.512-1 
СТИХОТВОРЕНИЯ ПРОЗА В СОВРЕМЕННОЙ КАЗАХСКОЙ ПОЭЗИИ 
 
Ержанова С.Б., д.ф.н., профессор  
(г. Алматы, Казахский государственный  
женский педагогический университет) 
Ниятова Ш.С., к.ф.н., доцент 
(г. Алматы, Университет Каспий) 
 
Аннотация:  Анализ  процесса  написания  современных  поэтических  произведений 
показывает  на  наличие  качественных  изменений.  В  казахском  литературоведении  такие 
изменения  в  поэзии  рассматриваются  как  актуальная  проблема,  соответственно  уделяется 
большое  внимание  направлениям  развития  и  методам  усовершенствования  структуры  и 
размеров  поэтических  произведений.  Например,  З.  Ахметов  отмечает,  что  наблюдается 
тенденция  соответствия  современной  казахской  поэзии  в  прозе  закономерностям 
традиционного казахского стихосложения. На грани между прозой и поэзией расположился 
промежуточный  стиль  написания  стихотворных  произведений,  а  именно  стихи  в  прозе, 
исследованный в русской литературе. Однако, в казахской литературе эта тема еще далека от 
полного  раскрытия.  Практически  отсутствуют  исследования  по  данной  проблеме  за 
исключением весьма поверхностного упоминания лишь некоторых работах (К.Жумалиев [1], 
З.Ахметов [2], К.Омиралиев [3], А.Исмакова [4], В.Н.Топоров [5], М.Л.Гаспаров [6]). 
Ключевые слова: поэзия, проза, ритм, мера, настроение, лирика. 
Стихи  в  прозе  для  европейской  литературы  –  явление  не  новое.  Особое  внимание 
уделяется  содержанию  стихов,  и  в  первую  очередь,  лирическому  настроению  автора. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
103 
 
«Стихотворение в прозе – лирическое произведение в прозаической форме; обладает такими 
признаками 
лирического 
стихотворения, 
как 
небольшой 
объём, 
повышенная 
эмоциональность,  обычно  бессюжетная  композиция,  общая  установка  на  выражение 
субъективного  впечатления  или  переживания,  но  не  такими  средствами,  как  метр,  ритм, 
рифма.  Поэтому  не  следует  путать  Стихотворение  в  прозе  с  формами,  промежуточными 
между  поэзией  и  прозой  именно  по  метрическому  признаку,  -  с  ритмической  прозой  и 
свободным стихом. Форма Стихотворения в прозе в европейской поэзии сложилась в эпоху 
романтизма,  опираясь  на  библейскую  традицию  религиозной  лирики  в  прозе  и  на 
французский  обычай  прозаического  перевода  иноязычных  стихов;  первым  образцом 
Стихотворения  в  прозе  принято  считать  книгу  А.  Бертрана  «Гаспар  из  тьмы»  (изд.  1842); 
термин «Стихотворение в прозе» введен Ш. Бодлером в «Цветах зла»; в русскую литературу 
вошел  у  И.С.  Тургенева  в  цикле  произведений  1878-1882»,  говорится  в  Литературном 
энциклопедическом словаре [7]. 
В мировой литературе никогда не угасал интерес к стихам в прозе. Например, Даниил 
Хармс  является  автором  прекрасных  сонетов,  написанных  в  форме  стихотворения  в  прозе. 
Передача  сонета  в  форме  стихотворения  в  прозе,  несомненно,  требует  от  автора  поиска  и 
мастерства.  А.А.Добрицын  в  своем  «Сонет»  в  прозе:  Случай  Хармса»  анализирует 
содержание и художественные особенности этого «нового» жанра. 
Природа  поэзии  и  прозы,  их  взаимоотношения  всегда  были  объектом  споров  в 
литературной  среде.  Знаток  русской  поэзии  М.Л.  Гаспаров  в  своем  труде  «Русская  поэзия 
начала ХХ века в комментариях» писал, что стихосложение требует ответа на три вопроса, 
«самый  главным  и  самым  трудным  вопросом  является:  в  чем  различие  стихотворения  от 
стихов  в  прозе?»  [6;  197  с.].  «Есть  два  типа  художественного  слова  –  проза  и  поэзия.  В 
литературоведении  до  сих  продолжаются  споры  о  различиях  между  ними»,  –  пишет 
Э.Я.Фесенко [8, 174 с.]. 
В  творчестве  казахского  поэта  Магжана  Жумабаева  есть  произведения,  написанные  в 
стиле стихов в прозе. Его стихотворения в прозе «Балапан қанат қақты», «Домбыра» [9, 36, 
60 стр.] отличаются своеобразием тематического развертывания, глубоким лиризмом. 
«Балапан  қанат  қақты.  Жас  еді.  Қанаты  да  қатып  жеткен  жоқ  еді.  Амалсыз  қақты. 
Солтүстіктің суығына шыдай алмады. Суық жел сүйегіне жетті. Ызғар өкпесіне өтті. Ұшып 
орманға барып  еді, күні  кеше күбірлесіп, күлімдесіп, жылы құшағын  ашып  тұрған ағаштар 
бұған мойнын бұрмады. Ұшып тоғайға барып еді, қанша айналып жүрсе де, қалың ақ кебінін 
жамылып, тоғай тұрмады». 
«Птенец  взмахнул  крыльями.  Он  был  юн.  Его  крылья  еще  не  совсем  окрепли.  Он 
вынужден был взлететь. Было очень холодно на севере. Холодный ветер пронзил его тело. 
Полетел он в лес, но вчерашние ласковые деревья не повернули даже головы в его сторону. 
Полетел он в рощу, но роща, покрытая тяжелом снежным одеялом, не проснулась». 
В этом стихотворении в прозе М.Жумабаева красной линией проходит мечта о свободе 
пространста, мысль о вечности духа. 
Стихотворения  в  прозе  поэта  Е.Раушанова  по  своему  содержанию  и  художественной 
образности  достойны  отдельного  рассмотрения  для  его  стихотворения  в  прозе  «Ымырт» 
(«Сумерки»)  характерна  тематика,  актуальная  для  данного  исторического  периода, 
отражающая внутренний, субъективный опыт автора и эмоциональное отношение к миру, а 
также  полнота  и цельность  впечатления,  образность, концентрация и  игра  смыслов,  особая 
роль  означающего;  краткость  и  завершенность  формы,  бессюжетность,  своеобразие 
тематического  развертывания,  приемы  экспрессивного  синтаксиса;  структурная  и 
ритмическая  упорядоченность  за  счет  использования  параллелизмов  и  повторов  на  разных 
языковых  уровнях,  специфика  отражения  времени.  В  основе  стихотворения  выступают 
ожившие  древнетюркские  буквы.  Буквы  путешествуют  по  ночному  городу.  Автор  в 
параллели  с  древнетюркскими  ожившими  буквами-путешественниками  ищет  гармонию 
между прошлым и настоящим. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
104 
 
На  первый  взгляд  в  этом  произведении  рассказывается  об  одном  происшествии, 
имевшее  место  в  сумерках,  но  это  персонификация  мыслей  в  сознании  является  образцом 
поэтических возможностей «синкретного жанра». 
Мы можем с уверенностью сказать, что в современной казахской литературе появился 
новый  жанр,  жанр  стихов  в  прозе,  в  истоке  которого  стоял  Жумекен  Нажимеденов.  Его 
первые лирические шаги были восприняты критически как «поэзия в прозе». Однако, сейчас 
этот  вид  поэзии  становится  все  популярнее.  Ведь  стихотворения  в  прозе  –  это  небольшие 
прозаические произведения, напоминающие по своему характеру лирические стихотворения, 
но лишенные стихотворной организации речи и поэтому точнее характеризуемые термином 
«лирика  в  прозе».  На  грани  между  прозой  и  поэзией  расположился  промежуточный  стиль 
написания  стихотворных  произведений.  Стихи  в  прозе  занимают  пограничное  положение. 
Этот  жанр  характеризуется  поэтическим  содержанием,  часто  выдержанным  размером, 
однако сам способ их написания крайне близок к прозаической манере изложения – здесь нет 
ни  рифмы,  ни  ритма,  ни  четкого  деления  на  строфы.  Безусловно,  это  новое  явление  для 
казахской поэзии, где наблюдается процесс сближения поэзии с прозой. 
Необходимо  отметить,  что  в  стихах  в  прозе  сталкиваемся  с  характерными  чертами 
лирики.  Действительность  в  нем  отражается  не  столько  путем  непосредственного 
изображения объективных явлений, как в эпосе, сколько путем изображения субъективного 
переживания, вызванного тем или иным явлением жизни. Эта черта лирики присутствует в 
стихах в прозе. Отсюда и вытекают такие структурно родственные лирике его особенности, 
как  показ  характера  в  его  отдельном  состоянии,  а  не  в  цепи  их,  краткость  и,  наконец, 
специфическая лиричность авторской речи, ее индивидуально-эмоциональная окраска. Речь 
произведения  такого  типа  характеризуется  обилием  и  эмоциональностью  пауз, 
относительной  самостоятельностью  слова,  зачастую  интонационно  равного  целому 
предложению. Стих является лишь одной из форм такого рода поэтической речи, формой, в 
которой указанные особенности сочетаются с ритмом в точном смысле этого слова. Сама же 
лирически  окрашенная  поэтическая  речь  распространена  и  в  прозе,  где  она  дает  весьма 
разнообразные виды, подчас очень близкие к стиху, но не имеющие стиховой ритмической 
организации и связанных с ней явлений. Так организованная проза может быть вкраплена в 
общее повествование, но может иметь и самостоятельное значение. 
Итак,  стихотворение  в прозе,  которое  на  самом  деле  представляет  собой не  что  иное, 
как  лирическую  прозу,  лирику  в  прозе,  явление  в  известной  мере  переходное,  как  форма 
развертывания  образов,  и  организации  художественной  речи  в  литературе.  Нельзя  сказать, 
что стихотворения в прозе часто встречается в казахской литературе, но тем не менее, нельзя 
умалять роль данного явления в создании новых образцов художественного слова. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Жумалиев К. Теория литературы. – Алматы: Наука, 1962. – С.58. 
2. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – С. 408. 
3. Исмакова А.С. Поэтика казахской художественной прозы начала XХ века (тематика, 
жанр, стиль): Автореф. д-ра филол. наук: 10.01.08. – Алматы, 1998. – С.60. 
4.  Өмірәлиев  Қ.  ХҮ-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  поэзиясының  тілі.  –  Алматы:  Жазушы, 
2001. – Б.297. 
5.  Топоров  В.Н.  Пространство  и  текст  //  Текст:  семантика  и  структура:  Сб.  ст.  –  М.: 
Наука, 1983. –256 с. 
6. Гаспаров М.Л. Русский стих начало ХХ в. Комментариях. – М.: Наука, 2011. – 319с. 
7.  Литературный  энциклопедическии  словарь  под  редакцией В.М.Кожевникова, 
Николаева П.А. – М.: 1987. – С.425. 
8. Фесенко Э.Я. Теория литературы. – М.: Наука, 2005. – 336 с. 
9. Жұмабаев М. Көптомдық шығ.жин. – А.: Жазушы, 2005. – 312 б. 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
105 
 
10.  Раушанов  Е.  Періштелер  мен  құстар:  Өлеңдер  мен  поэмалар.  –  Алматы: Көркем 
әдебиет, 2005. – 264 б. 
Түйіндеме 
С.Ержанова, ф.ғ.д., профессор 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті) 
Ш.С.Ниятова, ф ғ.к., доцент 
(Алматы қ., Каспий университеті) 
Қазіргі қазақ поэзиясындағы прозалық өлеңдер 
Қазақ  поэзиясында  соңғы  кездері  ерекше  құбылысқа  айналып  отырған  прозадағы 
поэзия мәселесі болып отыр. Өйткені прозадағы ырғақтың кездесуі, өлеңдік өлшемнің орын 
алуы  жиі  кездеседі.  Қазақ  классиктерінің  бірен-саран  шығармаларынан  орын  алған  үлгілер 
қазіргі прозадағы кейбір үлгілерге айналып келеді. Проза мен поэзия элементтерінің алмасуы 
сияқты  құбылыстар  бүгінгі  таңда  ескеретін,  мәнін-мазмұнын  ашып,  ғылыми  сипатын 
анықтайтын мәселеге айналып отыр. Сондықтан прозадағы поэзия сияқты поэзиядағы проза 
элементтері  де  жиі  ұшырасатынын  айтуға  тиіспіз.  Ғылыми  негізін  қайдан  алып  отырған 
құбылысқа зер салу бүгінгі күннің міндеті. 
Түйін сөздер: Поэзия, проза, ырғақ, өлшем, көңіл-күй, лирика, поэтикалық ұғым, ритм, 
автор сөзі, диалог, әдебиет, көркем сөз. 
 
Summary 
S.Yerzhanova, doctor of phil. sciences, professor 
(Almaty city, Kazakh State Women's Teacher Training University) 
Sh.S.Niatova, c.ph.cs., assosiated professor, (Almaty city, Caspian University) 
Prose poems of the modern kazakh poetry 
This  article  deals  with  the  prose  poems  of  the  modern  Kazakh  poetry.  The  features  of  the 
poems in prose in the Kazakh poetry were known in the second half of the 19
th
 century. The modern 
samples of the poems in prose are widely spread in new Kazakh poetry. 
Keywords: poetry, prose, rhythmic, size, mood, lyrics, dialogue, literature. 
 
 
 
ӘОЖ 37.046.12 
СӨЙЛЕСУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТА ОҚЫТУ МЕН АЙТУҒА ЖАТТЫҚТЫРУДЫҢ 
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ  
 
С.Б.Ержанова, ф.ғ.д., профессор 
А.Джамамбетова, п.ғ.м. оқытушы 
(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университеті) 
 
Аңдатпа:  Тіл  дамыту  жұмысының  нәтижелі  болуы  оны  ұйымдастыруға  байланысты. 
Оны  оқта-текте  және  оның  ауыр-жеңілін  есепке  алмай,  мақсатсыз,  жүйесіз  жүргізуге 
болмайды.  Жұмыстың  бұл  саласында  да  жүйелік  сақталып,  жеңілден  ауырға  қарай  деген 
дидактикалық  принциптің негізінде оның жай түрінен біртіндеп күрделендіріледі.  Ол әрбір 
сыныпта  оқытылатын  бағдарламалық  материалдың  көлеміне,  ауыр-жеңілдігіне  де 
байланысты  болады.  Тілдік  жаттығу  барлық  уақытта  сөйлеушінің  стратегиясы  мен 
тактикасының  болуын  қарастырады,  үнемі  қатынасқа  қатысушылардың  өзара  қарым-
қатынасының  болуын  қамтамасыз  етеді,  әрқашанда  сөйлеушінің  тілдік  белсенділігі  мен 
дербестігін  дамытады,  сөйлесудің  құрылымдық  және  вербальдық  әр  алуандылығымен 
қамтамасыз  етілетін  жаңа  ахуал.  Сөйлесу  жаттығулары  соңғы  кезде  «қатысымдық 
жаттығулар»  деп  аталып  жүр.  Қазақ  тілін  басқа  ұлтқа  оқыту  мәселесіне  арналған  негізгі 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
106 
 
әдістемелік оқулықтарында сөйлесу жаттығуларының мәні өте зор екенін баса айтып, қазіргі 
заманда екінші тілді оқыту әдістемесі сөйлесуге үйретуді негізге алатынын, олай болса, қазақ 
тілін  басқа  ұлтқа  оқытуда  қазақша  сөйлесуге  үйрету  негізгі  мақсат  болады  да,  жұмыстың 
басым көпшілігі осы мақсатқа сай ұйымдастырылатынын көрсетеді. 
Түйін  сөздер:  тіл  дамыту,  әдіс-тәсіл,  сөйлеу  әрекеті,  лексикалық  материал,  сөйлеу 
стилі. 
Орыс  мектебінде  оқытылатын  қазақ  тілі  пәнінің  түпкі  мақсаты  –  оқушыларға  қазақ 
тілін  меңгерту,  туған  елінің  тыныс  тіршілігімен  жан-жақты,  терең  таныстыру,  тілдерін 
дамыту.  Тіл  дамыту  арқылы  оқушылардың  ақыл-ойы  кеңейеді,  адамгершілік,  эстетикалық 
тәрбие, бір-бірімен достық қарым-қатынас мәселелері де дұрыс жолға қойылады. Тіл дамыту 
жұмыстарының  негізгі  мақсаты  –  өзге  тілді  жастардың  өз  ойын  қазақ  тілінде  ауызша  не 
жазбаша  түрде  толық  жеткізуге,  қазақ  тілінде  сөйлеген  сөзді  жақсы  түсінуге  үйрету. 
Орыстілді  сыныптарда  қазақ  тілін  оқытудың  алғашқы  кезеңінде  оқушылардың  ауызша 
сөйлесу  әрекетін  дамытуға  баса  көңіл  аударылады.  Тілдік  норма  жетілу  үшін  оқушының 
ауызекі сөйлеу тілін, жазба тілін дамыту керек. 
Лексикалық  материалды  оқытуда  деңгейлік  жаттығулар  мен  тапсырмалар  да  үлкен 
орын  алады.  Әр  деңгейдің  талап-тілегін  қамтитын  түрлі  тапсырмалар  арқылы  оқушының  
білім  көлемінің  қай  деңгейге  сай  келетінін  анықтауға  болады.  Оқушылық  деңгейде  
орындалатын  жаттығулар:  мұғалім  түсіндірген  білімді  оқушының  қайталап  бере  
алатынындай  болу  керек.  Алгоритмдік  деңгейде  орындалатын  жаттығулар:  өткен 
материалдармен өзара салыстыра отырып, жаңа материалдың ерекшеліктерін ажырата  алуға 
негізденген  болуы  керек;  ізденімділік  деңгейде  орындалатын  жаттығулар:  белгілі  бір 
шығармашылық жұмысқа бейімдейтін болуы керек (сурет, шығарма, фантастикалық әңгіме, 
ой  толғау,  өлең,  әзіл  өлең  жазу,  т.б.);  ғылыми  көзқарасын  қалыптастыруға  арналған  болуы 
қажет.  Оқушылардың  сөйлесу  әрекетін  дамытудағы  ең  ұтымды  әдістер  ретінде 
жаттықтыру әдісі, сұрақ-жауап әдісі, ойын әдісі, қатысым әдісі, көрнекілік әдісі, саяхат 
(экскурсия) әдістері сұрыпталады. 
Сөйлесу әрекетін дамытуда жаттықтыру әдісі ерекше орын алады. Сабақ тиімділігін 
арттыруда  ойын  элементтерін  қолдану  белсенділігін  арттырып,  оларды  ынталандырады, 
теориялық  білімдерін  практикада  қолдануға  үйретеді.  Ойын  элементтерін  сабақта  екі  түрлі 
мақсатта  пайдаланамын.  Біріншісі  –  сабаққа  қызығушылығын  арттыру,  тілін  дамыту, 
екіншісі – оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, тапқырлыққа баулу. Адамдар арасындағы 
қарым-қатынас  ешқандай  түрткісіз,  яғни  қызығушылықсыз  болуы  мүмкін  емес.  Дегенмен, 
сабақ барысында оқушылардың қызығушылығын ояту оңай емес. Сондықтан оқу үдерісінде 
оқушылар өздігінен сөйлейтіндей жағдай тудыруымыз керек.  
Сөйлесу  әрекетін  дамытуда  ертегілердің  де  атқаратын  рөлі  зор.  Ертегі  тілінің 
көркемдігі және оқиғаларының қызықтылығы баяндалуы баланы еріксіз өзіне тартып, баурап 
алады. Ертегілерді баланың оқуы не тыңдауы, мазмұнын қайталап айтып беруі сөздік қорын 
молайтады,  байланыстырып  сөйлесу  әрекетін  дамытып,  қиялдауға  мүмкіндіктер  туғызады. 
Сонымен  қоса,  сөйлесу  әрекетін  дамытуда  жазбаша  диктанттардың  үлкен  маңызы  бар. 
Диктанттың  тиімділігінің  көрінісі:  оқушылардың  сөздік  қоры,  сөз  байлығы  дамып, 
мағыналық  реңктеріне  қарай  сөздерді  тілдік  қарым-қатынаста  сауатты  қолдана  алуына 
мүмкіндік  туғызады.  Сөз  мағыналарын  түсінумен  бірге  орфографиялық  және  орфоэпиялық 
дағдылар да қалыптасады.  
Сөйлесу  әрекетіне  дағдыландырудың  әдіс-тәсілдері  көп.  Тыңдап-түсіну  сөйлеудің  
бірінші сыңары болса, оның екіншісі – сөйлесу. Сөйлесу әрекетінің бұл түрі арқылы адамдар 
қатысым жасайды: бір-бірімен түсініседі, басқа адамдардың біліміне, іскерлігіне ықпал етеді, 
оларға  бірнәрсені  дәлелдейді,  сендіреді.  Сондай-ақ  айтылып  тұрған  хабарға  өзінің  көңіл-
күйін қатынасын білдіреді. Ауызша сөйлеу еске, болжауға, ықыласқа сүйене отырып, күрделі 
ойлау  үдерістерін  қатыстырады.  Ол  туралы  Н.Оралбаева:  «Сөйлеу  тілінің  ең  көп 
қолданылатын  кезі  сөйлеуші  мен  тыңдаушының  тікелей  қарым-қатынасы».  Оқу  тілі  орыс 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
107 
 
тілінде  жүретін  сыныптарда  тіл  дамыту  жұмысына  мынандай  талаптар  қойылады:  тіл 
дыбыстарын  дұрыс  айтуға  жаттықтыру;  тіліміздегі  сөздерді  орфоэпиялық  ережелерге  сай 
айта  білуін  қалыптастыру;  сөздерді  дұрыс  байланыстырып,  өз  ойын  дұрыс,  жүйелі  жеткізе 
білуге үйрету т.б. Қазақ  тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің 
маңызы  зор.  Сөйлесуге  үйрету  үшін  оқыту  әдісі  ситуативті  әдіс  болуы  керек,  себебі 
ситуативтілік сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып табылады. 
Қазақ тілінде дұрыс сөйлеуге үйретудің басты шарты – үндестік заңын меңгерту болып 
табылады.  Дыбыстардың  өзара  тіркесу  заңдылықтарын,  сөздердің  байланысу  жолдарын 
білмей тұрып, сөйлем құрату мүмкін емес. Сонымен қатар біз лингвистикалық  әдебиеттерде 
берілген диалогтың мынадай кезеңдеріне көңіл аударамыз: тілдік қатысымды бастау, тілдік 
қатысымды жалғастыру, тілдік қатысымды аяқтау және аталған әрбір кезең өзіне тән дайын 
сөз  штамптары  мен  формулалары  қолдануды  талап  етеді.  Лингвистердің  еңбектерін  талдай 
келе,  біз  өз  тарапымыздан  5-6  сыныпта  оқушыларды  диалог  сөйлесудің  келесі  түрлеріне 
үйретуді  қарастырдық:  мәнбірлі  (фактілі)  сипатқа  ие  болатын,  екі  жақтан  да  ақпаратпен 
қамтамасыз  етілетін  ақпаратпен  алмасу  диалогі;  бірлесіп  әрекетті  жоспарлау  диалогі;  ой, 
әсер алмасу, түрлі көзқарастарда болу (бірдей немесе екі жақты) диалогі. 
Оқушылардға қазақ тілін меңгерту үшін мынадай жұмыстарды ұйымдастыру тиімді:  
1. Фонетика, лексика, синтаксис мәселелерін салыстыра отырып, ережелерді меңгерту. 
2.  Сабақта  сұрақ-жауап  әдісін  жиі  қолдана  отырып,  оқушылардың  қазақша  сөйлеу 
дағдыларын  қалыптастыруға  тырысу.  Әр  сыныпта  белгілі  бір  тақырыптар  қайта 
қайталанғанымен  оқушылардың  жас  ерекшелігіне  қарай  жұмыс  көлемі  күрделенетіні  анық. 
Осы  жұмыстардың  ішінде  сабақ  барысында  өте  жиі  қолданылатыны  мәтінмен  жұмыс. 
Мәтінмен жұмыс істегенде әртүрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Бірақ сол қолданылатын әдіс-
тәсілдердің  мақсаты  оқушыларға  айқын  болуы  керек.  Қазақ  тілі  сабағында  жүргізілетін 
басты  жұмыстар  –  балаларды  қазақша  сөйлетіп  үйрету,  сұраққа  жауап  бергізу,  өздерін  бір-
бірімен сөйлестіру, оқығандарын ауызша айтқызу, өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру. 
Осыған орай оқулықтағы мәтіндер, жаттығулар, өлең, жұмбақтар оқу, ауызша әңгімелеу, тіл 
дамыту  және  грамматикалық  тұлғаларды  меңгертіп,  қазақ  тілінде  дұрыс  сөйлеу  үшін 
пайдаланылады  және  соған  лайықтап  беріледі.  Кітаптағы  мәтіндердің  күрделігі  сол 
мәтіндермен  жұмыс  істейтін  оқушылардың  білім  деңгейіне  сай  келуі  керек.  Осыған 
байланысты мәтінмен жұмыс істеуді түрлі әдістермен жүргізуге болады: 
3. Мәтінмен жұмыс. 
-
 
мәтінді мәнерлеп оқыту; 
-
 
түсінуге қиын сөздердің мағынасын ашу;  
-
 
мәтіннен  жаңа  сөздерді  тапқызу,  олардың  айтылуы  мен  жазылуын,  мағынасын 
меңгерту; 
-
 
мәтін бойынша сұрақтар қойып, оған жауап алу;  
-
 
мәтінге тақырып қойғызу; 
-
 
мәтін бойынша жоспар жасату; 
-
 
мәтін мазмұнын әңгімелету; 
-
 
мәтін мазмұны бойынша оқушыларға сұрақ дайындату т.б. 
4.  Жаттығу  жұмысы.  Жаттығу  –  грамматиканың  теориялық  курсы  бойынша  білімді 
бекіту  мақсатындағы  оқушының  белгілі  бір  оқу  тапсырмасын  орындауы.  Сыныпта 
орындалатын  жаттығулар  алуан  түрлі  болып  келеді.  Әсіресе,  түсірілген  сөздерді  табу, 
сөйлемдерді  өзгерту,  сөйлемді  аяқтау,  сөйлемді  кеңейту,  сөйлемді  тарылту,  көп  нүктенің 
орнына тілдік тұлғаларды қою, сурет бойынша әңгіме құрастыру, сөйлемді  толықтыру, т.б. 
жаттығу  жұмыстарын  жүргізу  арқылы  оқушылардың  қазақша  сөйлеу  қабілетін  дамытуға 
болады. Мұнда оқушылардың грамматикалық материалдарды бағдарламаларға сай меңгерту, 
сөздерді  ауызша  сөйлеу  барысында  дұрыс  қолдануы  үшін  тілдік  тұлғалардың  қолданылу 
заңдылықтарын  білуі  қажет.  Грамматиканың  заңдылықтарын  меңгеріп,  оны  сөйлеуде 
қолдану  арқылы  тиянақты  ойды  білдіруге  болады.  Сөйлемді  толықтыру  жаттығуларында 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
108 
 
берілген  сөздерден  сөйлем  құрату,  әр  сөздің  мағынасын  орысша,  қазақша  түсіндіру, 
дәптерге, тақтаға жаздыру жұмыстары жүргізіледі.  
5.  Қайталау  –  тіл  үйретудің  негізгі  шарты.  Сабақ  барысында  меңгерген  сөздерді 
қазақша  көбірек  қайталату,  сөйлетіп  жаттықтыра  беру  қажет.  Сөздерді  жиі  қайталату  сол 
сөзді  ұмытпау  үшін  керек.  Мұндай  жұмыс  түрінде  орыс  тілінде  жеке  сөзді  атап,  қазақ 
тіліндегі аудармасын оқушыларға айтқызу арқылы тексеруге болады. 
6.  Мәнерлеп  оқу  немесе  жаттау.  Белгілі  бір  мәтінді,  сөйлемді  мәнерлеп  оқыту  тілді 
меңгертуге  септігін  тигізеді.  Өлеңдер,  жұмбақтар  мен  мақал-мәтелдер,  жаңылтпаштар 
жаттаудың да маңызы зор. 
7. Жаңа сөздермен жұмыс тіл дамыту барысында ерекше орын алады. Оқушы әр сабақ 
барысында  белгілі  бір  мөлшерде  жаңа  сөздерді  меңгеруі  тиіс,  оқушылардың  тілді  белсенді 
меңгеруі үшін ол сөздерді ауызекі сөйлеу тілінде қолдануы керек. Сабақ барысында сөздерді 
жеке  дара  емес,  белгілі  бір  жағдайда  байланысты  тақырып  аясында  қолдануға  мүмкіндік 
жасалуы  тиіс.  Ахмет  Байтұрсынұлының:  «Тіл  дамыту  мәселесі  тек  қана  грамматика 
заңдарына үйреніп, не болмаса, сөздерді балаға үйретіп қана емес, сөзді тіршілігінде көрсету 
барысында ғана шешуге болады», – деген тұжырымды бұған дәлел бола алады. 
Сөздік  қордың  жүйелі  болуы  тақырыптың  дұрыс  таңдалуымен  тікелей  байланысты. 
Тақырып  аясына  тиісті  сөздерді  топтау  басқа  ұлт  өкілдерінің  қазақ  тіліндегі  сөздік  қорын 
арттырып, бір-бірімен осы тілде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Сабақты тиімді 
де  құнды  әдістермен  өткізу  және  оны  жүйелі  де  жоспарлы  жүргізу  сабақ  элементтерінің 
толық  қатысуына  мүмкіндік  береді.  Жалпы  айтқанда,  тіліміздің  мәртебесі  –  еліміздің 
мәртебесі,  сондықтан  сауатты,  мемлекеттік  тілді  жетік  білетін  азамат  тәрбиелеу  біздің 
мақсатымыз. Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана, орыстілді мектептердегі оқушылардың 
қазақша сөйлеу дағдылары қалыптасып, пәнге деген қызығушылықтары артады.  
Сабақ  барысында  мұғалім  шебер  қойылған,  ізденіске  бағыттайтын  сұрақтар  арқылы 
оқушыны  жетелейді,  ойландырады,  іздендіреді.  Тіл  дамыту  жұмыстары  мынандай  бағытта 
жүргізілсе: 
1.  Мұғалім  сабақты  түсіндіру  барысында  баламен  қарым-қатынас  жасағанда  әсерлі 
сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баурап алуы, яғни тіл мәдениетінің өте жоғары болуы 
шарт. 
2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса. 
3. Жеңіл түрде сөйлемдер құрату және ауызекі сөзде қолдана білу. 
4. Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны іс жүзінде қолдана білу. 
5. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты жазуға үйрету. 
6. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы керек. 
Оқушы  +  оқушымен  +  топпен  +  ұжыммен  +  мұғаліммен  қатынаста  болуына  жағдай 
тудыру.  Сөйлесу  сабағы  үстінде  тапсырманың  жеңілдігімен  күрделіге  қарай  бірнеше  іс-
әрекет  формалары  ауысса  жүзеге  асады.  Мысалы:  сабақтың  басында  сөздікпен  жұмыс 
жүргізгенде  жұптық  немесе  бекіту  кезінде  топтық  форманы  немесе  жеке  топтық  жұмысты 
қолдануға болады. 
Тілді  оқытуда  сөздікпен  жұмыс  оқушының  тілін  байытуда  ерекше  орын  алады.  Бұл 
жұмыс оқушының сөздік қорын молайтып, тілін, ойлау қабілетін дамытады. Сөйлесу сабағы 
оқушыларды  тек  қана  қазақ  тілінде  ауызекі  сөйлеуге  үйретіп  қоймайды,  оларды  ойлау, 
талдау, сараптау және қорытындылау қабілеттерін жетілдіреді. Тіл тағдырын жетілдіру көп 
ретте  мектепте  атқарылатын  жұмыс  деңгейіне  байланысты.  Өйткені,  өскелең  ұрпақтың 
балғын санасына бай тіліміздің нәрін сіңдіріп, көкірегіне ұялатуға әр пән мұғалімі ауқымды 
істер  атқаруы  тиіс.  Бірақ,  оқушының  тілін  қалыптастыру  үшін,  мұғалімнің  өзі  бір 
құзырлыққа  жету  керек.  Сол  үшін  оқушы  санасына,  қазақ  тілі  ертеңгі  күні  үлкен  өмірге 
араласқанда  оның  қоғамдағы  қызметіне  көмегін  тигізетін,  жұмысында,  күнделікті  өмірінде 
қажетіне  жарайтыны  туралы  ұғым  қалыптастыру  керек.  Қазақ  тілін  оқыту  барысында 
оқушының тілін дамытып, сөз байлығын арттыру ең маңызды жұмыстардың бірі. Оқу орыс 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
109 
 
тілінде  жүретін  сыныптарында  оқушылар  қазақ  тілін  оқу  барысында  мұғалімнің  қойған 
сұрақтарын  түсініп,  оған  жауап  қайтаруға,  үйренген  сөздерін  бұзбай  айтуға,  әсіресе, 
құрамында  қазақ  тіліне  тән  дыбыстары  бар  сөздер  мен  сөз  тіркестерін  дұрыс  қолданып, 
сөйлемді дұрыс құруға үйретіледі. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін, біріншіден жүйелі түрде, 
«оңайдан  қиынға  принципін»  басшылыққа  сала  отырып  күнтізбегін  жоспар  қажет  деп 
ойлаймын. Содан кейін жоспарды басшылыққа ала отырып, оқушылардың тілін дамыту үшін 
әртүрлі  тәсілдер  арқылы  жұмыс  жүргізу.  Осы  мақсатта  оқытушы  әртүрлі  оқыту  әдіс-
тәсілдерін  пайдаланып,  тіл  дамыту  жаттығуларын,  ойын  элементтерін  және  тақырыпқа 
сәйкес  көрнекіліктер  қолданады.  Басты  назар  аударатынымыз  оқу,  сөйлеу,  талдау,  жазу 
жұмыстарына мұқият көңіл бөлу. 
Сөзді, сөйлемді, сөз тіркестерін тақтадан, кітаптан, дәптерден дұрыс оқыта білу – қазақ 
тілін  меңгертіп,  сөздін  қорларын  молайтуға  септігін  тигізеді.  Мәтінді  оқыту  негізінде 
көптеген факторларды ескеру қажет. 
1.
 
Қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуды қалыптастыру.  
2.
 
Сөйлемді дұрыс құрай білуге жаттықтыру. 
3.
 
Байланыстырып сөйлеуді үйрету. 
4.
 
Еркін оқуға үйрету. 
Сөйлеу және оқуды меңгерген соң, жазу тілі қалыптастырылады. Сөз – тілдің негізгі өлшемі. 
Тіл  дамытудың  басқа  түрлері  сияқты  сөздік  жұмысы  оқу-тәрбие  жұмысының  барлық 
саласында  жүргізіледі.  Балалар  сөзді  ұғу  арқылы  сөйлеу  үстінде  тілін  дамытады.  Сөздік 
жұмысы оқушының ойын дамытумен тығыз байланысты. 
Тіл дамыту жұмыстарында жаңа сөзіндік сөздермен жұмыс ерекше орын алады.  
1.
 
Тақырыпқа байланысты сөйлем құрастыру. 
2.
 
Сурет бойынша әртүрлі мәтін құрастыру. 
3.
 
Жаттығу жұмыстарын жазу, кешендік талдау жасау. Осыдан соң жазба жұмыстарын 
алуға болады. 
1.
 
Сөздік диктант. 
2.
 
Мазмұндама. 
3.
 
Шығарма, шағын әңгімелер. 
4.
 
Тест жұмыстары.  
Жазу  арқылы  жүйелі  сөйлеуді,  сөйлеу  стилін  үйрету  және  ауызекі  сөйлеуге  жұмыс 
жасатуға  болады.  Ауызекі  сөйлеу  әдісінің  бірі  –  диалог  арқылы  дамыту.  Диалог  құру  үшін 
белгілі  бір  тақырыпта  оқуға  байланысты  оқушының  сөздік  қорын  дамыту,  жаңа  сөздер 
үйретіп,  мағынасын  ұқтыра  отырып,  оларды  жасайтын  формаларды  меңгертіп,  сөйлем 
құрауға үйрету, сөз бен сөзді байланыстыруға, ауызша ойларын жүйелі айтуға, әңгімелеуге 
жаттықтыру  керек.  Сонда  оқушы  диалог  құру  кезінде  сауатты  сөйлеуге,  қазақ  тілінің 
грамматикасын  ескере  отырып  диалог  дұрыс  құруға  тырысады.  Бұл  оқушының  тілін 
дамытады. Жоғарыда аталған жұмыстарды әр сынып бағдарламасына сәйкес өзгерісіне енуі 
мүмкін.  Себебі,  бірінші  сынып  бағдарламасы,  өзге  сыныптар  бағдарламасының  бастамасы 
ретінде  құрылған.  Оқушының  сөйлегенде  асығып-аптықпай  немесе  тым  жайбарақаттыққа 
салынбай,  байсалды  сөйлеп  үйрену,  өзін  дұрыс  ұстау  мәдениетіне  де  жаттықтыру 
жұмыстарын  жүргіземін.  Сонымен  қатар  әңгімелеу  барысында  сұрақ  қоя  білу,  өзіне 
қойылған сұраққа тиянақты жауап қайтара алуға дағдыландыруға да көңіл бөліп отырамын. 
Оқушыларды  көпшілік  алдында  сөйлей  білуге  үйрету  қажет.  Сынып  алдында 
тыңдаушыларға  қарап  ойын  асықпай-саспай,  қысылмай  айтып  беру  шеберлігіне  үйрету  де 
тілдерін  жетілдіріп,  ой  ұшқырлығын  дамытады,  көпшілік  алдында  өзін  ұстай  алуға 
дағдыланатынына  көзім  жетті.  Бірақ  төмендегі  кестені  барлық  оқушылар  білімін  жетілдіру 
үшін және осы сызбаны жүйелі қолдана отырып, оқушының тілін дамытуға ықпал етеді деп 
ойлаймын.  
Қорыта  айтқанда,  тіл  дамыту  жұмысының  нәтижелі  болуы  оны  ұйымдастыруға 
байланысты.  Оны  оқта-текте  және  оның  ауыр-жеңілін  есепке  алмай,  мақсатсыз,  жүйесіз 

Хабаршы-Вестник-Bulletin №2 (62), 2016
 
 
110 
 
жүргізуге болмайды. Жұмыстың бұл саласында да жүйелік сақталып, жеңілден ауырға қарай 
деген дидактикалық принциптің негізінде оның жай түрінен  біртіндеп күрделендіріледі. Ол 
әрбір  сыныпта  оқытылатын  бағдарламалық  материалдың  көлеміне,  ауыр-жеңілдігіне  де 
байланысты болады. 

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: