Вестник Казнпу им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
152
 
единства: постоянные сочетания слова, синоним, антоним, омоним, изречение много встречают слова. В статье 
изображался  драматург    тогда  внедрять  одна  находчивость  между  пьесой  "То,  что  обманет,  обманывать"  о 
легенда  разговор.  Автор  очень  трудно,  крайне  важному  сложному  вопросу  держала  то,  что  ищет  ответ  через 
произведения моей будочки самого, мечта. 
Автор заставляет сказать его устьем чертов сам. 
Ключевое слова: Пьеса язык, драматург, стиль, сцена язык красочности. 
Abstract: Dulat coming into question in It the article "in country of Fairy-tale Isabekov or to say goodbye feature of 
colourfulness play of ", came into question. And also in the article dramatic short stopping, that given to the play, that 
was  named,  comment.  Dulat    was  language  plays  of  Isabekov  alike,  with  whirlpools,  in  its  own  way  one  the  pattern 
written  to  on  each  other.  Play,  that  was  named  on  time  one  the  reason,  That  it  is  possible  to  take.  Such  to  ground  
dramatic  Dulat,  that  corresponds,  Isabekov  readers,  that  know  not,  rarely.  In  this  article  the  author  takes  into 
consideration the  function of  language the problem of  using lingual  means in the text, constructive  idea of the text is 
closely  connected  to  the  formation  peculiarities  by  using  every  word  in  the  context.  According  to  the  author  it  is 
possible to understand the next in detail while it has concrete answer and its function to reproduce thought. Labours of 
қатігез  in  Compositions  a  dramatist  knew  the  state  and  justice  people  people  skilfully  describing.  To  Open  national 
said,  -  that  large  grief  of  nation,  ,  life,  fate  external  to  the  side  produces.  Author  осынау  very  difficult,  extremely 
important difficult to the question a dream held what searches answer through works my of booth. Dulat "in country of 
Fairy-tale Isabekov or to say  goodbye play of " to think is valuable by the presence of spectacles.  writer composition 
interior, colourfulness feature side, with a plot structure approach stands isolated this the play Kazakh literature гі one 
standard one time braid леуге is. As that, to "Say goodbye philosophy and play of вальсі"  - benevolent, humane, паш 
does deference. Using form conversation of fairy-tale, an author moved questions large precept .  
Author compels to say him a mouth devil. 
Key words: language play, playwright, style, language colorful scene. 
 
«Драма  –  шындықты  шиеленіскен  тартыстар үстінде  айрықша  тәсілдермен  жинақтап  көрсететін, 
оқиғаға қатысқан адамның сөзі мен ісі арқылы көрерменнің көз алдында қолма-қол жүзеге асырыла-
тын күрделі жанр. Яғни, пьесаның күші де, әлсіздігі де тілінде. Драма тілі тұжырымды, қысқа, түйінді 
болуы шарт. Олай болса, драма тілі өзіндік ерекшелігімен маңызды, оның құрылымын, функционал-
дық,  эстетикалық  қырларын  құрылымдық-семантикалық  когитивтік,  прагматикалық  аспектіде 
қарастыру  антропо  өзекті  зерттеулердің  өлшемдеріне  сай  келеді»  -  деген  болатын  А.Тымболова  өз 
еңбегінде [1].  
Осындай дәлелдеулерге  сәйкес келетін Д.Исабековтің драмаларын білмейтін оқырмандар кемде-
кем.  Шығармаларында драматург  халықтың  жай-күйі  мен  әділетсіз  адамдардың  қатыгез  тірліктерін 
шебер суреттей білген. Ұлттық характерді ашу дегеніміз – сол ұлттың қасіретін, қарекет, тіршілігін, 
тағдырын бүркелемей сыртқа шығару. Автор осынау аса қиын, аса маңызды күрделі мәселеге өзінің 
көркем туындылары арқылы жауап іздеуді мұрат тұтқан.  
Д.Исабековтің  «Ертегі  елінде  немесе  қоштасу  вальсі»  пьесасы  антиутопиялық  ойлау  көріністері 
барлығымен  құнды.  Қаламгер  шығармалары  ішінен  эстетикалық-философиялық,  көркемдік  ерекше-
лігі  жағынан,  сюжеттік  құрылымы  тұрғысынан  оқшау  тұратын  бұл  пьесаны  қазақ  әдебиетіндегі 
антиутопияның бір үлгісі ретінде зерделеуге болады. 
Дулат  Исабековтің  «Ертегі  елінде  немесе  қоштасу  вальсі»  шығармасындағы  Ермектің  «Ертегі 
еліне»  барған  сәті  антиутопиялық  әлем  кеңістігімен  біріге  түскен.  Екі  жазушының  да  кейіпкерлері 
өзгеше  бір  ортаға  тап  болады.  Ол  ортаның  өмір  сүру  заңдылығы  да  әр  түрлі.  Кейіпкерлері  де  бір 
бөлек. Өмірдегі адамдарға ұқсамайтын, мифтік ертегіде ғана кездесетін бейнелерді ұшыратамыз.  
Сол сияқты, «Қоштасу вальсі» пьесасының да философиясы – ізгілікті, адамгершілікті, инабатты-
лықты  паш  етеді.  Ертегі  айту  формасын  пайдалана  отырып,  автор  үлкендердің  өздеріне  өсиет 
боларлықтай  әлеуметтік-тәрбиелік  мәселелер  қозғаған.  Пьесаның құрылымы  жатық, ұғынуға жеңіл. 
Диалогтары  шымыр  да  жұмыр,  әзіл-қалжыңға  жомарт.  Көруге  ыңғайлы,  оқысаңыз  ойға  оралымды. 
Ересектер үшін де тартымды дүние. Ермек бейнесі жаңашылдығымен көңілге жақын. Жастық қиялға 
дөп келерлік көріністер автордың көруінде табиғи һәм шынайы [2]. 
«Қоштасу  вальсі»  пьесасы  туралы  Мырзан  Кенжебай:  «Бұл  шығарма  сонау  1988  жылы,  яғни, 
еліміз Ресейден азаттық алмастан үш жыл бұрын жазылған. Сөйте тұра, оны оқып отырып, мұндағы 
бүкіл  ірілі-уақты  кейіпкер  дәл  қазір,  дәл  бүгін  өзіңнің  қасыңда,  өзіңмен  бірге  аралас-құралас 
жүргендей сезінесің. Пьесада бүгін өзіміз ғұмыр кешіп жатқан қоғамның бүкіл жақсысы мен жаманы, 
ауруы  мен  сауы  көзбен  көріп,  қолмен  ұстап  аларлықтай  әрі  шынайы,  әрі  көркемдік  шеберлікпен 
айнаға  түсіргендей  көрсетіледі.Мұнда  адамды  ата-анасынан,  айрандай  ұйыған  отбасынан,  ұлды-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
153 
атадан,  қызды-анадан  бездірер  небір  алаяқтық,  мыстандық,  алтындай  ардақтыңды  қапелімде  күл-
қоқысқа  айналдырып  жіберетін  көзбояушылық  пен  жәдігөйлік,  адамның  басын  алуды  картоп 
турағаннан оңайлау көретін жендеттік дейсізбе, елін, байлығын сатқан сатқын атаққұмар патша, оны 
сіз  ұлысыз,  ең  данышпансыз,  сіз  болмасаңыз  еліміз  құрыйды  деп  әбден  әумесер,  мақтаншақ, 
атаққұмар  қып  қойған  жандайшаптар  дейсіз  бе,  бәрі-бәрі  бар  десек,  соның  бәрі  мына  біздің  және 
біздің еліміздің кешегі кеңес заманындағы да, азаттық алдық деп әлі күндіз-түні той-тойлап жатқан 
бүгінгі өмірімен тіп-тікелей байланысты. Пьесадағы «құмырадағы халықты» кешегі кеңес заманында 
ортақ  бір  қазанда  қайнап,  пісіп  жатқан  өзіміз  едік  дейікші.  Ал  енді  сол  құмырадан  шыққандағы 
түріміз  не  болды?  Мұндағы  басты  кейіпкердің  көпшілігі  сол  халықты  жатқызып-тұрғызып,  билеп-
төстеп  жүрген  албастылар,  жын-шайтандар,  мыстандар,  жендеттер,  сиқыршы  алаяқтар.  Олардың 
көсемі  атаққұмар,  мейірімсіз,  өзіне  қарсы  келген  адамның  басын  жендеттеріне  айтып  қақтырып 
тастап  отыратын  сұм  патша.  Халық  бейнесі  бейкүнә,  әрі  ақылды,  әрі  қайырымды  ақжүрек  Ермек 
деген  жалғыз  ғана  жасөпірімнің  іс-әрекетімен  беріледі.  Осылардың  әрқайсысының  қылуасынан, 
сөйлеген  сөзі  мен  іс-қимылынан  қазіргі  ел  басқарғансымақ  болып  жүрген  кейбір  атқамінерлерді, 
байшыкештерді, ұлттық санадан жұрдай болған, басқа бір салт-дәстүрдің, әлдебір жат діннің құлына 
айналған  мәңгүрттерді  көресің.  Көресің  де  әлгінде  айтқанымыздай,  Аллатағалаға  қаламгер 
қауымының  ең  бір  талантты,  ең  бір  дарын  иелеріне  қосып  беретін  киелілік,  сәуегейлік,  көрегендік 
қасиеттерді Дулат Исабекұлына молынан дарытқанына куә боласың»-деген болатын [3].           
Шындығында  шығарма  Ермек  деген  ешқандай  да  арам  ойы  жоқ,  тек  айтқанға  сенетін  бейкүнә 
жасөспірімнің  ата-  анасына  ренжіп  үйінен  кетіп  қалып,  мыстан  кемпірмен  кездесуінен  басталады. 
Мыстандардың  әлеміне,  басқа  ортаға  тап  болады.  Ермек  мыстанның  сөзіне  басында  сенбейді. 
Мыстандар  жер  бетінен  жоғалып  кеткен,  сен  мыстан  емессің,  деген  сөзіне  мыстан  кемпір  біз 
ешқашан жоғалмаймыз –деп куәлігін көрсетеді. Аты-жөні Карасача. Аға мыстан «Сиқыр» бірлестігі, 
«Тылсым» бөлімшесі. Әрі қарай мыстан өзінен екі мың жыл кейін туған бір мыстан қыздың жақында 
Мыстан кемпірлікке тағайындалғанын және оның жаңа бастықтың туысы екендігін айтады. Сүйеушің 
болмаса  көрген  күнің  құрысын!  Мың  жерден  адал  бол,  таза  бол,  жүргенің  сол  салпақтап,  -дейді 
Мыстан.  Мыстанның  осы  сөздері  арқылы  жазушының  айтпақ  ойын  аңғару  қиын  емес.  Қай  заман 
болмасын осындай әрекеттердің барлығын, Сүйеушің болса шығар асуың биік боларын  Мыстанның 
сөздері арқылы жеткізген. Мыстандардың өмірде барлығын, қатыгездік, алдау-арбау, жағымпаздық, 
екіжүзділік,  сатқындық  осының  барлығын  қай  кезең  болса  орын  алып  жатқан  жайт  екендігін 
драматург баса көрсеткен.  
Енді песадағы автордың қолдаған көркемдік стиліне тоқталар болсақ. Пьесада бірыңғай мүшелер 
көптеп кездеседі. Оны мына мысалдардан көруге болады. Толып жатқан тауық, түйе тауық және 
үйрек-қаздарға жем, су беру, олардың астын тазалау, жұмыртқаларын жинап орталыққа апарып 
жеткізу,  ауырған  құстарға  қарау,  тағы  сондай  толып  жатқан  қыруар  жұмыстан  олар  үйлеріне 
түн ішінде  ғана қалжырап оралатын; Бірде шайта боп келем, бірде жай адам боп келем, бірде кез-
келген жануарға айналып, түйе, ат, сиыр, есек боп та келем. Айталық, суға жүзу, спидвей, биатлон. 
Сен  ұлылардың  ұлылысы,  данышпандардың  данышпаны,  патшалардың  патшасысың,  ұлы 
мәртебелім. Алдыңызда Алдар елінің өкілі, аса ақылды, аса ержүрек, аса айлакер Ермек деген жас 
батыр тұр, ұлы мәртебелім. Лағнет атсын сені, Тсара! Сен ең барып тұрған  қара жүрексің.Сені 
найзағай атсын! Құдайдың қаһары атсын. Жер бетінде бұдан кейін екі аяқты адамдарға аяушылық 
деген болмас үшін, бұл дүниеде тек перілер мен мыстандар, сайтандар мен диюлар, албастылар мен 
жындар  үстемдік  етуі  үшін  осы  тұрған  барлық  харам  ниет  жын-шайтандар  құмыраларға 
тығылсын!  
Сонымен  бірге  Д.Исабеков  «Ұлым  бір  сөзді  қайталай  берген  соң  адамның  қадірі  кетеді,  сені 
жұрт сыйлаудан қалады»; «Мен қартайдым, балаңды адалдыққа тәрбиеле»-деген өсиет сөздер мен 
«Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ»; «Екі көзі төрт болу» - деген мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз 
тіркестерін  сөз арасында қолданып отырған.  
Драматургтің    енді  бір  тапқырлығын  пьеса  арасына  «Алдардың  шайтанда  алдауы»  туралы  аңыз 
әңгімені енгізуінен көруімізге болады. Оны автор шайтанның өз аузымен айтқызады.  
«Алдар  екеуміздің  ұзақ  сапарға  шыққанымыз  рас  еді.  Жаяу  жүріп  әбден  шаршаған  соң  мен 
тұрып:  «Алдар!  Бүйтіп жаяу  жүріп екеуміз  де  бірдей  шаршағанша  кезек-кезек  шаршайық» дедім. 
«Қалай?»  -деді  ол.  «Екеуміз  бір-бірімізге  мінейік  те  ән  айтайық.  Кімнің  әні  ұзақ  болса  сол  ұзақ 
мінеді» дедім. Ол келісті. Бірақ, бірінші  кім кімге мінеді деп ұзақ ойландық та, кімнің жасы үлкен 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
154
 
болса мінсін деп шештік. Сөйтіп, жас сұраса бастадық. Мен туған кезімді айттым. «Мен туғанда 
аспан  алақандай,  жер  тоқымдай  еді.  Менің  туған  күнімде  үлкен  той  бопты»  дедім.  Сөйтіп  ем, 
Алдар-көсе  ал  кеп  жыласын,  ал  кеп  жыласын.  «Бауырым-ай,  бауырым-ай»  деп  екі  бүйірін  таянып 
алып  қояр  емес.  «Не  болды?  – деп  сұрап  ем:  «Ойбай,  сол  тойда менің  кенже  балам  көкпар  шауып 
жүріп  аттан  құлап  қайтыс  болып  еді,  сен  сол  баламды  есіме  салдың»  деп  тағы  жылағаны.  Әрең 
қойдырдым.  Сөйтіп,  ол бірінші мінді. Мінді  де  өлең  бастады.  «Әлеулай-лай»  деген  өлең:  «Әлеуләй-
ләй» деп айтып келеді, айтып келеді, айтып келеді. Бітер емес. Әбден шаршадым. Сонан соң: «Ей, 
Алдар, сенің «әлеулейләйің» біте ме өзі?»-дедім. «Ойбай, бұл өте ұзақ өлең. Егер «әлеуләйәйім» бітсе 
«әриайдайым»  тағы  бар деп,  «Әриаайдай,  әриайдай» деп  әндете жөнелгені.  Сөйтіп  ол  мені  бір  ай 
мінді».  
Әрине  Д.Исабековтің  пьесалары  тілінің    көркемдік  ерекшелігін    барлық  шығармаларынан 
көруімізге болады.   
«Дулат  драматургиясына  тән  жақсы  қасиет –  оның  халықтық  колоритке,  ұлттық  мінез  тегершік-
теріне  молынан  назар  аударатындығы.  Диалогтарының  оралымдығымен,  юморға  жомарт  тапқыр 
тілімен  дараланып  жатады.  Үлкен  әлеуметтік  сыр-сипатқа  ұласар  соқпалы  да  ойлы,  тұлғалы, 
тұрлаулы қаһармандардың күрделі жан дүниесін жарқырата жайып салуға лайық шоқтықты драмалар 
тудыруға  құмбыл.  Қай  пьесасын  алып  қарамаңыз  –  өзегі  бүгінгі  замандастарымыздың  моральдық-
этикалық кескін-келбеті»-деген болатын замандасы Ә.Сығай. 
Осы сөздердің дәлелі ретінде берілген мысалдарды алуымызға болады.  
Шығармада  мағыналары  бір-біріне  қарама-қарсы  антоним  сөздер  ұтымды  қолданылған.  «Менің 
ойымша, не болса до соғысу керек. Не- өлім, не-өмір! (286 б)».   
Тіліміздегі  синоним  сөздер  стиьдік  мәні  неше  алуан  функционалдық  сипатта  қолданылуымен 
тығыз байланысты. Мысалы, «Әже деме апа де»; «Ренжу, ашулану деген ойында жоқ»; «Өзі ақкөңіл, 
адал,  есігінің  алдында  жалғыз  есігінен  басқа  адалы  жоқ  тақыр  кедей  екен»;  «Сен  ұлылардың 
ұлылысы,  данышпандардың  данышпаны,  патшалардың  патшасысың,  ұлы  мәртебелім»; 
«Алдарыңызда  Алдар  елінің  өкілі,  аса  ақылды,  аса  ержүрек,  аса  айлакер  Ермек  деген  жас  батыр 
тұр, ұлы мәртебелім!»; «Түрпі, жағымсыз»;  
Қорыта  келе  айтарымыз,  сахна  тілі  –  көпшілікке  түсініктілігімен,  маңыздылығымен, 
салмақтылығымен  ерекшеленеді.  Осындай  шығармаларын  халқына  көркем  тілмен  жеткізе  білген 
Дулат  Исабековтың  пьесалары  тек  қазақ  жерінде  ғана  емес,  әлемдік  сахнада  қойылып,  жоғарғы 
нәтижеге қол жеткізері анық. 
 
1
 
А.Тымболова  Драмалық  шығармалардың  лингвистикалық  поэтикасы  «Елтаным  баспасы».  -  Алматы 
2013.  
2
 
Интернеттен 
3
 
М. Кенжебай «Көрегендік пен Көркемдік душарласқанда», «Мәдениет» №12 (75) желтоқсан 2012 жыл. 
4
 
Д.Исабеков «Бес томдық шығармалар жинағы» 5-том. -  Алматы, 2003. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ӘӨЖ 821.512.122.0 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
155 
 
Суимбаева С.С. 
«6M012100- қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі 
қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 1 курс магистранты 
 
АБАЙТАНУШЫ – ҚАЙЫМ 
 
Түйіндеме: Ғалым Қайым Мұхамедхановтың есімі абайтанушы, ұстаз, профессор, жазушы, драматург, ақын 
ретінде тек Қазақстан мемлекетіне ғана емес, бүкіл әлемге танымал.   
Резюме:  Имя Каюма Мухамедханова –  ученого, абаеведа, педагога, профессора, писателя, драматурга, поэта  - 
известно всему Казахстану и далеко за его пределами. 
Abstract:  Name  of  Kayum  Mukhamedkhanov  popular  not  only  for  Kazakhstan  and  also  to    other  countries  as  a 
scientist, searcher of Abay, teacher, professor, writer, playwright, poet.   
Кілт сөздер: Абайтанушы, алашшыл,ұстаз. 
Ключевые слова: абаевед, деятель Алаша,педагог.  
Key words: searcher of Abay, membership of alash, teacher. 
   
Абай – қазақ өлең-жырының Күні. Ал аспан әлемінде Күннің еншілесі бар. Ол – Ай. Күн шуағы 
тыныстаған түнгі тылсым дүниенің ой-қырдағы жолын айқындап тұрады. Бізге Абай нұрын түбегейлі 
аңғартқан Ай деп Қайым ағаны айтсақ керек [1.25]. 
Халқымыздың аяулы перзентi, абайтанушы ғалым, аудармашы, жазушы Қайым Мұхамедхановтың 
есiмiн  есте  сақтау  аз.  Қайым  Мұхамедхановтың  өмiр  жолы да  қазақ  халқы  үшiн  атқарған  еңбегi  де 
тәуелсiз Қазақстанның елжанды ұландарын арлы, намысты етiп тәрбиелеуге көмектесетiн бiрден бiр 
үлгi,  бiрден  бiр  жол.Қазақ  халқы  үшін  қасапханаға  айналған  совет  өкіметінің  тұсында  қуғын  көріп, 
азап лагерлерінде өмірін өткізген Алашшыл, елшіл, ұлтшыл зиялы қазақ баласы жоқтың қасы. Қызыл 
өкіметтің құқайын көрген жанның бірі – абайтанудың асқан білгірі әрі негізін қалаушы ғалым Қайым 
Мұхамедханов.  Абай  әлемін  қазақ  ғылымына  әкелген  және  Абай  мектебін  түп-тұқиянына  дейін 
зерттеп, орасан зор ғылыми мұра қалдырған – Қайым Мұхамедханов. 
Абайды  аса  ірі  тұлға  ретінде  көрген.  Абайды  толық  зерттеп  көптеген  еңбектер  шығарған.  
Мысалға, алатын болсақ Қайым Мұхамедхановтың «Абайдың әдеби мектебі» деген еңбегі аса бағалы 
ғылыми  еңбек.  Абай  мен  байланысты  қазақ  әдебиеті  тарихының  жаңа  тың  бір  мәселесін  кеңінен 
зерттеп, белгілі бір ғылыми жүйеге келтірген. Бұрын аттары ғана аталып жүрген Абай төңірегіндегі 
ақындардың шығармаларына, өмірбаянына, өзі жинап зерттеген мағлұматтарға сүйене отырып, жаңа 
талдау анықтамалар береді. 
Абай мектебінің әлеуметтік тарихи негіздерін, мәдениеттерін, салтын анықтап, ол мектептегі ақын 
жазушылардың шығармашылық салтын, стильдерін айқындау жөнінде де Қайым көп еңбек істеген. 
«Көңілді  түгел  айтып  болмайды  екен,  менің  кеудем  сендерге  сандықпен  тең»  деген  Абай  сөзіне 
илансақ,  ақынның  көкірек  көзін  ашатын  аса  сәтті,  дәмді  өлеңдерін  талдап,  тереңдеген  сайын  арғы-
бергі әлем әдебиетінен мол сусындаған сырына қаныға түсеміз. 
Өлеңнің,  өнердің  өлермендерін  осыншама  алдап  жүрген,  сахараның  мың  құбылған  ғажайып 
сағымы - Абай өлеңі осы. 
Азаттық аңсары басқа сезімнің барлығынан биік, барлығынан терең Мұхтар Әуезов пен қайыспа-
ған  қайсар  Қайым  Мұхамедхановты  сөз  сиқырына  сұғынтып  жүріп  орға  құлатқан  да,  өзгелерден 
бөлекше биік  шыңға  шығарған  да  – осы  Абай  өлеңінің сағымы.  Санаңа  сәуле,  зердеңе ақыл  болып 
құйылатын  Абай  өлеңдері  осылайша  жыртылып  айырылатын  ғалымдар  мен  ақындардың  сағымына 
айналды. 
Қазақ  әдебиетінің  көсегесін  көгертуге  атсалысқан  ақынның  айнымас  жырларын  жаңа  белеске 
көтерген аз ғалымдардың жуан ортасында жүріп, сөз сиқырының қиян шыңына көтерілу айтуға ғана 
оңай:  Әйтпесе  Қайым  Мұхаметханов  үшін  үлкен  уақыт  сыны  -  қияметтің  қылкөпірі  болғандығы 
белгілі. 
Қазақ тарихымен, Абайдың ақындық айналасымен ұстазы Мұхтар Әуезов арқылы көмбеде жатқан 
көп  сырды  алдымен  ашқан  Қайым  тарихшылар  айтпаған  ақиқатты  алдымен  айтты.  Ақын 
жырларының  құдірет  күшін  түсіну,  түйсіну  үшін  сен  де  ақынның  сырын,  жұмбақ  жанын  ұғатын 
ұлағат иесі болуың керек. Ақындықтың дарын деңгейіне көтеріліп, сезімтал назымен, сөз сиқырының 
кілтін аша білген Қайым Абай өлеңдерінің жанашыр жақыны болды. Әдеби шығармалардың мәтінін 
(текстін) автордың қолжазбасы негізінде, сондай-ақ бұрынғы басылымдармен саластырып, тексеретін 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
156
 
сенімді  деректер  бойынша  анықтайтын  филология  ғылымдарының  саласы  -  текстология.  Шығарма 
текстінің жаңылыс оқылған, қате басылған жерлері табылса, тиісті түзету енгізу қажеттігі. 
Ерекше  көркемдік  түр  мен  терең  идеялық  мазмұны  қабысып  жатқан  Абай  өлеңдерінің  «бөтен 
сөзбен  былғанып»  тұрған  жері  болса  зер  салып  үңіле  қарап,  айнытпай  тапты.  Аңғармаған  адамды 
адастырып әкететін жазба деректерге аса сақтықпен қараған Қайым қара өлеңге қайыспай қарымды 
еңбек етті. Ақынның «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңі 1954 жылғы жинақта: 
Махаббатпен жаратқан адамзатты, 
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. 
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, 
Және хақ жолы осы деп әділетті –  
дейді. 
Өлеңнің соңғы жолына үңіле қараған Қайым мағана - мазмұн жағынан өлеңдік қисын жағынан да 
ойсырап, Абай сөзіне «бөтен сөз» араласып тұрғанын көрді. Осы өлеңнің келесі шумағындағы, 
Осы үш сүю болады иманға гүл, 
Иманның асылы үш деп сен тахиқ біл –  
деген жолдарымен салыстырады Абайдың өзіне сүйенген көреген ғалым. 
Махаббатпен жаратқан адамзатты, 
Сен де сүй ол  Алланы жаннан тәтті. 
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, 
Және сүй хақ жолы деп әділетті –  
деп түзету енгізеді. [2] . Тек осы емес басқа да көптеген еңбектерге түзетулер еңгізген көрегенді ақын 
болып есептеледі. 
Сонымен  қоса,  «Абай  сөзі  деген  сөз  -  бірақ  сөз  болса  да  Абайша  шықса  жарасар.  Абайдың 
Абайлығы  да  сонда  шығар.  Осы  Абай  өлеңдерінің  санын  көбейтейік  деп  өзеурегенше  бар  сөзінің 
кенеуін кетірмейік. Абай сөзін көбейтеміз деп көбік етіп алмайық» деген. 
Осыншама Абайды ардақтай білген ақын ағамыз. 
«Сал  демеймін  сөзіме  ықыласыңды.  Қайғылы  өлең  еттім  өз  басымды,  -  деп  Абай  айтқан 
бейнетқордың өзі Қайым Мұхаметханов болатын. 
Ғалым  Қайым  ғылымда  қор¬ғануды  емес,  тек  шабуылдап  қамал  алуды  ғана  мақсат  тұтты. 
Әйтпесе,  бергі  "жылымық"  ке¬зеңі¬¬нен  бастап  ғылым  докторы  атануға  шындап  ұмтылса,  бұл  аса 
қиын  шаруа  емес-ті.  Сондай-ақ  ардақты  ағамыз  ұзаққа  со¬зылған  қызық  та  қилы  өмір  жо¬лында 
мансап  та  қумаған.  Рас,  қанжар¬дың  жүзіндей  қылшылдап  тұрған  шағында  Се¬мей¬де  жаңадан 
құры¬лып  жатқан  Абайдың  респуб¬ли¬ка¬лық  әдеби-мемориалдық  мұра¬жа-йының  тізгі¬нін 
қолына алып, оны білгірлікпен қалыптастыруға бір кісідей үлес қосқаны бар. Ол аталған мұражай¬ды 
өркендету  жұмысынан  бұдан  кейін  де  сырт  қалмаған.  Сан  қыр¬лы  талант  иесі¬нің  өзінің  және 
аударма пьеса¬лары осындағы Абай атын¬дағы сазды-драма театрында үзбей қойылып жататын.[3] 
Міне,  осындай  өмірі  өнегелі  жанның  бақилық  болғанына  да  он  жыл  болып  қалыпты-ау!  Содан 
беріде  оның  артында  қалған  мол  мұрасын  жинастырып  жарыққа  шығару,  аяулы  есімін  ел  есінде 
қалдыру мақсатында атқарылған жұмыстар да жеткілікті, сонымен бірге әлі күнге дейін аяқсыз қалып 
келе жатқан шаруалар да баршылық. 
Тынымсыз ізденістегі Қ. Мұхамедханұлы 1940 жылдардың орта шенінде Абай шығармаларының 
оған  дейін  беймәлім  тізімін,  ондағы  өлеңдерді  тауып,  олардың  Абай  туындылары  екенін  ғылыми 
текстология  жасап  дәлелдеп,  Шығармалар  жинағына  енгізді.  Соның  нәтижесінде  1945-жылы 
ақынның туғаны 100 жыл толуына орай шыққан кітабына жаңа тоғыз өлеңі қосылды. Содан көп кейін 
Қ.  Мұхамедханов  қуғынға  ұшырады.  Мұражай  жұмысында  кеңес  өкіметінің  саясатына  қайшылық, 
ұлтшылдық  бар  делінді.  Қайым  директорлықтан  босатылды.  Ол  туралы  Қайым  аға  былай  деді: 
«Маған  байлар  мен  хандардың  өмірбаянын  паш  еткен  бөлім  ашты  деген  кінә  тағылды.  Шіркін-ау, 
Құнанбай  болмаса,  Абай  қайдан  келер  еді?  Шыңғыс  пен  Уәли  болмаса,  Шоқанды  кім  берер  еді? 
Осыны ойлағылары келмегенге не дауа?!» [4] 
Айтты-айтпады,  Қайым  Мұ¬¬¬хамедханұлы  сол  шақта  жасы  сек¬сенге  тақап  қалғанмен  хакім 
Абайдың  артындағы  өлмес,  өшпес  мұрасын  кейінгі  ұрпаққа  мұрты  қисаймаған  қалпында  жеткізу 
мақ¬сатында  бір  кісідей-ақ  еңбек  сіңір¬ді.  Сол  қажырлы  еңбегі  мемле¬кеттік  деңгейде  аталып  та 
өтілді. 
Қ. Мұхамедханұлының Абай мұражайын негіздеу, нығайту, толықтыру ісіне аса мол үлес қосқаны 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
157 
мәлім.  Ол  туралы  тарихи-әдеби  мұражайдың  қазіргі  директоры  жазушы,  сыншы  Төкен  Ибрагимов: 
«Мұражайдағы әрбір мүлік Қайым аға жайында сыр шерте алады. Қакең мұражайдың әкесі болды» 
дейді. 
Абайды  қаралаған  күндері  мәлімдеме  жасап  ақтап  шығуына  үлес  қосқан  да  осы  Қайым  аға 
болатын.  1951  жылдың  маусымында  Қайым  ғылыми  жұмысы  жайында  арнаулы  баяндама  жасап, 
онда былай деді: «...Абайдың қанатты сөздерінің бірі: «Шәкіртсіз ұстаз  – тұл». Халыққа аса қадірлі 
Абайдың өзіне қол көтере алмаған жаулары оны шәкіртсіз қалдыруға жанталаса тырысуда. Қорқыту, 
үркіту, сатып алу, мүгедек ету, өлтіру сияқты қарулары бар «қасқырлар тобы» Абайды шәкірттерінен, 
жақтаушыларынан айырмақшы. Абайдың әдеби мектебі барын жоққа шығарғысы келетін жолдастар 
ол  әрекеттерімен  ұстазды  шәкірсіз,  ақынды  тыңдаушысыз  қалдыратындарын,  Абайды  қасіретті 
жалғыз,  тұл  ететіндерін  ойлай  ма  екен?  Абайды  жоққа  шығару  оның  біздің  әдебиет,  мәдениет 
тарихымыздағы  асқақ  орын-дәрежесін  жоққа  шығару  екенін  ұға  ма  екен?  Бұл  –  Абай  кездейсоқ 
құбылыс, өлді, бітті деген сөз!» [5] 
Ендеше  Абайдай  кемеңгердің  алдында-жүрген  жүрісімен,  азды-көпті  ісімен  жұртқа  жақсылық 
жасап,  жан  шуағын  тарата  білген  Қайымдай  ғалымдардың  ісі  қазақ  қауымына  ілгері  бастап  бара 
жатқан ойлы, сауатты адамзаттардың ниеті адал, ісі ғақыл, бағыты дұрыс деп санаймын. 
Аңыз  адам  –  ақиқат  тұлға  екі  ақынымыз.  Абай  ақындарымыздың  жолбасшысы  болса,  абай-
тануымыздың айтулы жаршысы - Қайым. 
Абай  бастаушы  болғаны  үшін  өзін  түсінбеушіліктің,  жалғыздықтың  қияметін  көрсе,  Қайым 
Абайдың кім болғанын айтқаны үшін еркіндіктен айрылып, түрме тауқыметін тартты. 
Ол  –  абайтануды  ғылыми  негіздеуші.  Қайым  Мұхамедханұлының  тағдырындағы  сүйініш  пен 
күйініш  бір  адамның  өмір  оқиғаларынан  әлдеқайда  көп  шығар.  Оның  ат-атағы  көзі  тірісінде-ақ 
аңызға айналған. Әншейін айтыла беретін емес, нақты ақиқатқа негізделген аңыз. 
Қайым  Мұхамедхановтай  –  ардақты  тұлғаның  бір  ғана  қыры,  ал  тұтас  алғанда,  өз  өмірін  ақиқат 
үшін, тарихи шындық жолында құрбан етсе де, ешкімге мұң-зарын айтып шағынбауы  – Қайымның 
қайыспас қара нарлығының нағыз дәлелі. 
Қайымның  еңбектердің  екі  ерекшелігін  айтуға  болады.  Біріншіден,  ол  –  Абайтанушы,  Алаш 
зиялылары  мұрасын  зерттеуші.  Екіншіден,  ол  дүрмекке  ат  қосып,  социалистік  реализм  теориясына 
ерген  жоқ.Сонда  да  айта  кететін  жайт  ғылым,  өнер  білім  әдебиет  пен  тарих  арасындағы  қайшы 
алысқан  пікір  алмасулар  Мұхаң  көз  жұмып  кеткенше  жүріп  отырған.  Бұл  екі  адамның  ұлы  достық 
қасиетін шыңдай түскен, екеуін бір-біріне ағалы-інідей жақындастырып, «телқоңырдай» табыстырып 
жіберген – ол данышпан Абай атамыздың өмір жолы мен мәңгі-бақи қайталанбас асыл шығармалары, 
ұлы адам өмір сүрген дәуірдің қыры-сыры, ақынның замандастары мен шәкірттері, ата мұраны бізге 
жеткізуші  көнекөз  қариялар  осылардың  бәрі  қосыла  келіп,  ұлы  Мұхаң  мен  Қайым  ағаның  ғұмыр 
бойы берік ұстанған айнымас зерттеу объектісіне, биік армандарына айналған. 
 
1 Өміржан Әбдіхалықұлы.  Лирика мен физиканың жарасымы немесе ойдың қайнар көзі, «Абай-ақпарат», 
2009. 
2 Алмахан Мұхаметқалиқызы, Астана қаласы. «Абай-ақпарат».2009ж. 
3  Дәулет Сейсенұлы, Семей. «Егемен Қазақстан»№368 . 02009 ж. 
5
 
Абай мұрасы және «Қасқырлар тобы».Сұлушаш Төретаева,"Жібек жолы", №3 (4), 1991 ж.  
6
 
Алла Белякина, Орысша  нұсқасынан еркін аударған - Ғаббас Қабышұлы, «Абай-ақпарат» 2014. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: