Вестник Казнпу им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
0
 
ISSN 1728-7804 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ХАБАРШЫ 
ВЕСТНИК 
 
«Филология ғылымдары» сериясы 
Серия «Филологические науки» 
№ 3 (49), 2014 ж. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Алматы, 2014 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
1 
Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университеті 
 
 
ХАБАРШЫ 
 
«Филология ғылымдары» сериясы 
№3 (49), 2014 ж. 
 
Шығару жиілігі – жылына 4 нөмір. 
2000 ж. бастап шығады. 
 
Бас редактор: 
пед.ғыл.д., проф. ҚР ҰҒА корр.мүшесі 
Б.Ө.Сманов 
 
Бас ред. орынбасары: 
пед.ғыл.д., проф. ҚР ҰҒА корр.мүшесі. 
Ф.Ш. Оразбаева 
 
Ғылыми редакторлар: 
филол.ғ.д., проф. Т.С. Тебегенов, 
филол.ғ.д., проф. С.Ж. Әбішева 
 
Редакциялық алқа мүшелері: 
филол.ғ.д., проф. Б.Әбдіғазиұлы 
пед.ғ.д. С.Б. Бегалиева, 
пед.ғ.д. Р.Ә. Шаханова, 
пед.ғ.д. проф. Ж.Қ.Балтабаева 
филол.ғ.д., проф. К.И. Мирзоев, 
проф. Барри Пол Шерр (АҚШ), 
филол.ғ.к., доцент Е.В. Казарцев (Ресей), 
филол.ғ.д., проф. Г.Л. Нефагина (Польша), 
филол.ғ.д., проф. А.К. Киклевич (Польша), 
п.ғ.д. Н.И. Ишекеев (Қырғызстан), 
проф. Спендель Джованна (Италия), 
проф. Хатрани Алтынчач (Түркия), 
проф. Мехмет Куталмиш (Түркия), 
PhD  докторы,  проф.  И.З.  Белобровцева 
(Эстония), 
пед.ғ.д. Чан Дин Лам (Вьетнам) 
 
Жауапты редактор: 
филол.ғ.к. А.Д. Ибраева 
 
 
 
 
© Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университеті, 2014 
 
Қазақстан Республикасының 
мәдениет және ақпарат министрлiгiнде 
2009 жылы мамырдың 8-де тiркелген 
№10109 - Ж 
 
Басуға 12.06.2014 қол қойылды. 
Пiшiмi 60х84 1/8. Көлемi 27,0 е.б.т. 
Таралымы 60 дана. Тапсырыс № 131. 
 
050010, Алматы қаласы, 
Достық даңғылы, 13. 
Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университетiнiң 
«Ұлағат» баспасы 
 
 
 
Мазмұны 
Содержание 
 
ТІЛ БІЛІМІ 
Қасабек Қ.Қ. Етістіктің  валенттілігі................................... 
Раимбекова М.А. Фонетическая вариативность  гласных 
фонем....................................................................................... 
Жиренов С.А. Сөз бен ұғым................................................. 
Ж.И.Исаева 
Паремиологиялық 
дүние 
бейнесінің 
абстракциялануы.................................................................... 
Қоқанова  Ж.А.  Жылқының  түгіне  байланысты 
қалыптасқан  мақал-мәтелдердің  этнолингвистикалық 
мәні........................................................................................... 
Халманова  С.  Б.  Қытай  тіліндегі  көмекші  сөздерге 
қысқаша шолу......................................................................... 
Қырықбаева 
Ж. 
Қазақ 
тіліндегі 
педагогика 
терминдерінің жасалу тәсілдері............................................ 
Жұмағұлова 
М.Ш. 
Қазіргі 
ағылшын 
тіліндегі 
эвфемистік субституттар туралы.......................................... 
Мухатаева А.Ж. Архаичные лексемы в языке эпоса......... 
G.  Satbay  Kazak  ve  türk  deyimleri  arasındaki  semantik 
bağlantı..................................................................................... 
Теляпова  А.Г.  Термины  родства  в  казахском  и 
китайском языках................................................................... 
Ибрагимова Ж.Т. Фотобейне – ой көрінісі........................ 
Байкадамова  С.И.  Тілдегі  фразеологиялық  тіркеске 
ұлттық сипаттың әсері........................................................... 
Жұмабаева  Ж.Т.  Сахна  тіліндегі  екпіннің  сегментті 
және суперсегментті............................................................... 
Сүлеева  Г.С.  Мәдениет  және  өнер  саласындағы 
халықаралық 
терминдердің 
тәуелсіздік 
кезеңінде 
қалыптасуы деңгейде зерттелуі............................................. 
Қарсыбекова  Ш.П.  Мақал-мәтелдердің  кесте  арқылы 
талдану уәжі............................................................................ 
Маймакова  А.Д.  Семантика  морфемы:  значение, 
значимость или   функция?.................................................... 
Утепбергенова 
Л.А. 
Аудармадағы 
тіларалық 
балаламылық және антонимдік аударма мәселелері........... 
Karibayeva B.E. Business discourse: research evolution and 
role in modern linguistics......................................................... 
Kurmanali  Yabancı  dil  olarak  türkçe  öğretiminde  dinleme-
anlama becerisini geliştirme teknikleri..................................... 
Дүйсебекова  Ж.М.  Қазақ  және  түрік  антропонимдер 
жүйесі:  мотивациялық аспект............................................... 
Егембердиева  Г.М.  Лексика  швабского  диалекта 
казахстанских немцев............................................................. 
 
ӘДЕБИЕТТАНУ 
Таңжарықова  А.В.  Оралхан  Бөкейдің  «Қар  қызы» 
повесіндегі антиутопиялық сарындар.................................. 
Ысқақ Б.Ә. Әңгіме жанрындағы кейіптеу.......................... 
Сарбасов  Б.С.  Жұмекен  Нәжімеденовтің  суреткерлік 
шеберлігі.................................................................................. 
Жанұзақова Қ.Т. М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі 
көркемдік-стильдік ізденістер............................................... 
Жундибаева  А.  К.  Түркі  халықтары  шежірелері  және 
Ш.Құдайбердіұлының  «Түрік,  қырғыз,  қазақ  һәм  хандар 
шежіресі» еңбегінің алатын орны......................................... 
Ибраева  А.Д.  Қаламгерлердің  жазу  машығы,  жұмыс 
тәртібі жайында...................................................................... 
 
3 
 
10 
13 
 
19 
 
 
23 
 
27 
 
32 
 
35 
39 
 
43 
 
47 
52 
 
57 
 
62 
 
 
66 
 
71 
 
74 
 
79 
 
82 
 
87 
 
91 
 
96 
 
 
 
103 
107 
 
112 
 
116 
 
 
120 
 
125 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
2
 
Казахский национальный педагогический 
университет имени Абая 
 
 
ВЕСТНИК 
 
Серия «Филологические науки» 
№3 (49), 2014 г. 
 
Периодичность – 4 номера в год. 
Выходит с 2000 года. 
 
Главный редактор: 
д.пед.н., проф. НАН РК 
Б.О.Сманов 
 
Зам. гл. редактора: 
д.пед.н., проф. НАН РК 
Ф.Ш. Оразбаева 
 
Научные редакторы: 
д.филол.н., проф. Т.С. Тебегенов, 
д.филол.н., проф. С.Ж. Абишева 
 
Члены редколлегии: 
д.филол.н., проф. Б. Абдигазиулы  
д.п.н. С.Б. Бегалиева, 
д.п.н. Р.А. Шаханова,  
д.п.н., проф. Ж.К. Балтабаева, 
д.филол.н., проф. К.И. Мирзоев, 
проф. Барри Пол Шерр (США), 
к.филол.н., доцент Е.В. Казарцев (Россия), 
д.филол.н., проф. Г.Л. Нефагина (Польша), 
д.филол.н., проф. А.К. Киклевич (Польша), 
д.п.н. Н.И. Ишекеев (Кыргызстан), 
проф. Спендель Джованна (Италия), 
проф. Хатрани Алтынчач (Турция), 
проф. Мехмет Куталмиш (Турция), 
доктор  PhD,  проф.  И.З.  Белобровцева 
(Эстония), 
д.п.н. Чан Дин Лам (Вьетнам) 
 
Ответственный секретарь: 
к.филол.н. А.Д. Ибраева 
 
© Казахский национальный 
педагогический университет им. Абая, 2014 
 
Зарегистрировано в Министерстве культуры и 
информации РК 
8 мая 2009 г. №10109-Ж 
 
Подписано в печать 12.06.2014. 
Формат 60х84 1/8. Объем 27,0 уч-изд.л. 
Тираж 60 экз. Заказ № 131. 
 
050010, г. Алматы, 
пр. Достык, 13. КазНПУ им. Абая 
 
Издательство «Ұлағат» Казахского 
национального педагогического 
университета имени Абая 
 
Толымбекова  А.  Е.  Қазіргі  қазақ  романдарындағы  би-
шешендер................................................................................. 
Мусабекова Л. Особенности художественной выставки
..
 
Нұрекешова Г.Р. С.Шаймерденов прозасындағы көркем 
тартыстың құрылымдық ерекшеліктері............................... 
Таласпаева  Ж,С.,  Қадыров  Ж.Т.  Ғабит  Мүсірепов 
шығармаларының көркемдік құралдары............................... 
Сыздықов 
С. 
А.Сейдімбековтің 
«Бүркіт» 
атты 
этнографиялық әңгімесі................................................................ 
Ордаханова  С.А.  Д.  Исабековтің  «Қоштасу  вальсі» 
пьесасы тілінің көркемдік ерекшелігі................................... 
Суимбаева С. С. Абайтанушы – Қайым............................. 
Узакбаева Н. Авторская позиция и образ автора в прозе 
Умит  Тажикеновой................................................................ 
 
ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Н.А.  Оразахынова,  Г.М.  Кенжебаева  Танымдық  
белсенділік  оқытудың негізгі мәселесі................................ 
Мусаева  К.С.  Көптілді  білім  беру  үдерісіндегі  
модульдік оқыту технологиясы............................................. 
Талдыбаева  М.Д.  Қазақ  тілі  дыбыстарының  тізбек 
айырым белгілерін модельдеу әдісі арқылы оқыту............. 
М.Р. Кондубаева, Б.С. Балгазина К проблеме методики 
и технологии обучения языкам в условиях полиязычия.... 
Ргаева  Ж.М.  Шетел  тілін  оқытудың  бастапқы 
деңгейінде  мектеп  оқушыларының  сөйлеу  дағдыларын 
қалыптастырудың маңызы..................................................... 
Убниязова  Ш.  А.  Интеграциялық  үдерістердің    білім 
берудегі ықпалы...................................................................... 
Картабаева  А.А.  Контекстное  обучение  как  один  из 
способов профессионализации иноязычного образования 
лишительности........................................................................ 
Оразбаева  А.  Қазақстандағы  қазіргі  кездегі  ағылшын 
тілін үйретілу деңгейі............................................................. 
Байденова  А.С. 
Шет  тілін  оқытудағы  рөлдік 
ойындардың түрлері............................................................... 
Ospanova F.A. Тhe ways of improving speaking activity......
 
Кадырова  Г.Р.,  Татаренко  Т.Д.  О  некоторых  видах 
самостоятельной  работы  студентов  на  занятиях  по 
латинскому языку................................................................... 
Жантелова  Э.  К.  An  effective  role  of  mother  tongue  in 
learning foreign language......................................................... 
Тнымбаева С.Т. Составление фрейм-схем на  занятиях  
русского языка ының  тиімділігі........................................... 
 
ҚАЛАМГЕР ҚҰПИЯСЫНАН СЫР 
 
Ибраева  А.Д.  Қабдеш  Жұмаділұлының шығармашылық 
зертханасынан......................................................................... 
Ибраева 
А.Д. 
Бексұлтан 
Нұржекеұлының 
шығармашылық зертханасынан............................................ 
Ибраева  А.Д.  М.Шахановтың  “Желтоқсан  эпопеясы” 
шығармасының жазылу тарихынан...................................... 
 
128 
131 
 
135 
 
139 
 
144 
 
151 
155 
 
158 
 
 
 
 
162 
 
166 
 
170 
 
174 
 
 
178 
 
182 
 
 
186 
 
189 
 
193 
197 
 
 
201 
 
204 
 
208 
 
 
 
 
213 
 
215 
 
216 
 
Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігі  Білім  және  ғылым  саласындағы  бақылау  комитетінің  2012 
жылғы 10 шілдедегі №1082 бұйрығы негізінде Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысының «Филология ғылымдары»  сериясы 
ғылыми жұмыстардың негізгі нәтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне енгізілген. 
На основании приказа №1082 от 10 июля 2012 года Комитетом по контролю в сфере образования и науки республики 
Казахстан Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки» внесен в перечень изданий для публикации основных 
результатов научной деятельности. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
3 
ТІЛ БІЛІМІ 
 
 
Қасабек Қ.Қ. 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың профессоры 
 
ЕТІСТІКТІҢ ВАЛЕНТТІЛІГІ 
 
Түйіндеме:  Мақалада  тілдегі  тілдік  бірліктердің  сөйлем  құрамында  бір-бірімен  тіркесу,  жалғасуын 
тудыратын  тілдің  тума  қасиеті  –  сөз  тіркесімділігіне  қатысты  етістік  сөздің  тіркесімділігі  қарастырылды. 
Сөйлемнің ұйтқысы  әрі сөйлемдегі сөздерді ұйымдастыру қабілеті күшті  етістіктің сөйлем құрамында  белгілі 
бір  сөйлем  мүшелерімен  тіркесу  қабілетінің  тіркесімділік,  валенттілік  дәрежесінің  әр  түрлілігі  және  сөз 
тіркесінде басыңқы сыңар қызметін атқаратын етістіктердің бағыныңқы компонентпен меңгерілу деңгейінің әр 
басқалығына қатысты мәселе талданды.  
Тірек  сөздер:  етістік  семантикасы,  лексика-грамматикалық  категория,  грамматикалық  категория,  
предикаттылық,  сөз тіркесі, валенттілік, тіркесімділік,  синтаксистік байланыс, түрлену жүйесі. 
Аннотация:  В данной статье рассматривается  и анализируетсся проблема  валентности глагола  казахского 
языка,  также  описываются  особенности    сочетаемости  переходных  и  непереходных  глагольных  основ  с 
другими частями речи в составе предложении. 
Ключевые  слова:  семантика  глагола,  лексика-грамматическая  категория,  грамматическая  категория 
предикативность, сочетание слов, валентность, сочетаемость, синтаксический связь, парадигма. 
Abstract: This article describes and analyzes the problem  of valence verb of Kazakh language, also describes the 
features of the compatibility of transitive and intransitive verb stems with other parts of speech as part of the sentence.  
Key  words:  semantics  of  the  verb,  vocabulary  and  grammatical  category,  grammatical  category  predicativity, 
combination of words, valence, compatibility, syntactic communication paradigm. 
 
Етістік  қазақ тілінің грамматикалық құрылысынан аса маңызды орын алатын ең күрделі сөз табы. 
Қазіргі  кезде  сөздерді  топтастырудың  лексика-семантикалық,  морфологиялық  түрлену  жүйесі, 
синтаксистік қызметі сияқты үш түрлі принциптің белгілері етістік деп танылып жүрген сөздердің өн 
бойынан айқын байқалады да, солардың негізінде етістіктің жеке сөз табы болып бөлінуі ешбір күмән 
тудырмайды [1]. Етістік түрлі тұлғалық және мағыналық өзгерістерге түсуінде басқа сөз таптарынан 
айтарлықтай өзіне тән ерекшеліктері бар өз алдына дербес категория саналады.  Етістік  сөз табына 
жататын сөздер өзінің лексикалық мағыналары жағынан заттардың іс-әрекеттерін, қимылын немесе 
күйін көрсетеді. Бұл – оның басты ерекшелігі. Ал басқа сөз таптарынан етістіктердің бір айырмашы-
лығы – ол сөйлемде предикаттық қызмет атқаруы. Соның негізінде, синтаксистік бірліктердің етістік 
айналасына,  түрлі  лексика-семантикалық  топтағы  сөздердің  синтаксемалық  жағынан  (жіктік 
жалғаулы  етістіктің  айналасына)  «үйірілуі»,  яғни  синтаксистік  семантиканың    «тасушылары» 
құрамында  бар  болуы  –  оның  синтаксистік  қызметі  нәтижесінде  туындаған  валенттілігі,  не  басқа 
сөздермен тіркесу қабілетін танытады [2]. Бұл – етістіктің өзіндік  белгісі ретінде негізге алынатын  
жай  лексикалық  бірліктердің  және  түрлі  варианттарда  келуі  мүмкін  синтаксистік  бірліктердің    ара 
қатынасын анықтайтын етістіктің  валенттілігі  деп түсінілетін ерекшелік. Басқа сөз таптары сияқты 
етістік  мағынасы  мен  қызметі,  тұлғалану  ерекшеліктері  мен  қолданылуы  жағынан  грамматикалық 
өзгерістерге  толы.  Етістік  қазақ  тілінің  негізгі  сөздік  қоры  мен  сөздік  құрамынан  көрнекті  орын 
алғанымен,  жеке  тұрғанда  тіл  болып  саналмайды...тілге  көрнекті  құрылыс  материал  болатын 
категория  [3].  Осы  ерекшелігімен  етістік  тілдің басқа салаларымен бірлікте  белгілі  бір грамматика-
лық  өзгерістерге  түсу  арқылы,  сөйлемдегі  басқа  сөздермен  байланысу  нәтижесінде  ғана  тілдің 
граммматикалық құрылысынан өз орнын белгілейді. Етістіктің тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең 
күрделі  және  қарымы  кең  грамматикалық  категория  екендігі  оның  аса  өрісті  лексика-семантикалық 
сипатымен,  бай  лексика-грамматикалық  формаларымен  және  көсіліңкі  синтаксистік  қызметімен 
тығыз байланысты. Етістіктің  лексика-семантикалық сипатының мейлінше өрісті болатын себебі  ол 
тек  субъектінің  іс-әрекетін  ғана  емес,  табиғат  ауқымында,  қоғам  өмірінде  ұшырасатын,  адамның 
абстракты ойы мен санасы арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй 
сияқты  процестерге  қатысты  ұғымдардың  мән-мағынасын  түгел  қамтитындығында.  Етістіктің  осы 
бай  семантикасы,  оның  түр-түрі,  қашан  да  болсын,  мезгіл  я  шақ  ұғымымен    ұштасып  жататынды-
ғында  [4].  Етістіктің    лексика-грамматикалық  формаларының  бай  болатын  себебі  –  ол  формалар 
амал-әрекеттің болу мезгілін, жүзеге асу кезеңін және олардың өту сипатын, яғни бағыты, қарқыны, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
4
 
тынуы  тәрізді  жайларды  бағдарлатады,  демек,  етістік  формалары  осы  және  олардан  өзге  әр  түрлі 
құбылыстардың көрсеткіштері есебінде қызмет етеді. Бұлардың үстіне етістіктен етістік тудыратын, 
есімнен  етістік  жасайтын  синтетикалық,  аналитикалық  тәсілдердің    жүйелерін,  олардың  нақтылы 
үлгі-нұсқаларын  қоссақ,  етістік  деп  аталатын  сөз  табы  форма  жағынан  орасан  бай  категория  екені 
ашыла  түседі.  Шынында  да  форма  жағынан  етістікке  өзге  бірде-бір  сөз  табы,  солардың  ішінде 
формасы  ең  бай  саналатын  зат  есімнің  өзі  де  бара-бар  келе  алмайды.  Демек,  етістіктің  лексика-
семантикалық мағынасы мен формаларының байлығы оның әр алуан лексика-семантикалық, лексика-
грамматикалық  және  грамматикалық  категорияларынан  айқын  көрінеді.  Оның  дәлелі  етістік 
категориясының өзіне лайық сөз тудыру жүйесі, ол жүйенің неше түрлі формаларымен қатар, өзіне 
ғана тән сөз түрлендіретін формалары, бұларға қоса етістіктің семантика жағынан ең бай формалары 
болып саналатын етіс, амалдың жүзеге асу сипаты, шақ, рай, жақ, модальділік сияқты категориялары, 
өзге  семантикалық және морфологиялық формаларынан  мазмұндары да, тұрпат-түрлері де өзгеше 
есімше, көсемше қимыл атауы деп аталатын категорияларға бай екендігі. 
Етістіктің  осындай  әр  қилы  категорияларының  мағыналары  да,  синтаксистік  қызметі  де  сол 
етістіктің  өзге  формаларымен  және  өзге  сөз  таптарына  тән  сөздермен  қарым-қатынасқа  түскенде 
айқындала  түседі.  Өйткені  әр  форманың  мағынасы  да,  қызметі  де  көбінесе  сөйлемде,  белгілі  сөз 
тіркесінің  ауқымында  анық  ашылады  [1].  Мысалы,  етістіктің  кейбір  формаларының  тек  қана 
баяндауыш болуы, кейбір формаларының сөйлемнің барлық мүшелері есебінде қолданылуы сияқты 
грамматикалық құбылыстар тек сөйлем ішінде, сөз тіркесі ауқымында ғана анықталады. Оның үстіне  
етістіктің  семантикасы,  формасы,  қызметі  өзара  бір-бірімен  тығыз  байланысып  тұрады.    Демек, 
етістіктің  семантикасы  сол  өзі  байланысқан,  тіркескен  сөздің  құрамымен,  құрылысына  астасып 
жатса, керісінше, қызметі оның семантикасы мен формасына ұштасып отырады. 
Жалпы  қай  тілде  болмасын  ең  күрделі  сөз  табы  –  етістік.  Оның  әрбір  грамматикалық 
категорияларына тән көрсеткіші де, орны да, мағынасы да, атқаратын қызметі де күрделі.   Етістіктің 
басқа сөз таптарынан айырмасы – оның санында емес, сапасында. Мәселен, етістіктер өз ішінде салт, 
сабақты болып, негізгі, туынды, күрделі, көмекші болып, немесе көсемше, есімше болып, сондай-ақ 
болымды,  болымсыз  болып  және  етістіктің  райлары,  жақтары,  шақтары,  етіс  категориялары  болып 
қалыптасады [5]. Етістік сөздердің жеке лексикалық мағыналарының үстіне грамматикалық қызметі 
ұласып  жатады.  Мысалы,  «Жер  жырттық,  егін  салдық»-  деген  сөйлемдегі  жырттық,  салдық 
сөздерінің  лексикалық  мағыналарымен  қатар,  грамматикалық  формаларына  (-ды-қ)  тән  мәндері  – 
жедел  өткен  шақтық,  көптік,  бірінші  жақтық  қызметі.  Қазіргі  қазақ  тілінде  етістік  –  заттың 
қимылдың,  іс-әрекеттің,  күй-жайын  білдіретін  сөз  табы.  Етістік  не  істеді?  Не  қылды?  Қайтті? 
(немесе не істеп? Қайтіп? Не істесе? т.б тұлғаларда) деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Көп 
ойласаң, дана  боласың, Көп  ойнасаң, бала  боласың  (мақал).  Бөкеннен  сұлу  аңды  көрмедім,  Басқаға 
жануарды теңгермедім (С.С). Берілген мысалдарда ойласаң, ойнасаң (сен не істесең?), боласың (сен 
не істейсің?), көрмедім, теңгермедім (мен не істедім?)-деген сөздер заттардың (сен, мен) қимылын, 
іс-әрекетін  білдіріп  тұр.  Сондықтан  бұл  сөздер  етістік  болып  табылады  [1].  Етістіктің  басқа  сөз 
таптарынан  мағыналық  айырмасы  –  заттың  қимылын,  қозғалысын,  әрекетін  білдіру  мәнінде 
синтаксистік қызметі жағынан баяндауыш  мүшенің қызметін  атқарып тұратыны. 
Осылайша етістіктердің тиянақталып қалыптасуының нәтижесінде пайда болып, тілдің граммати-
калық  құрылысынан  орын  алатын,  қазақ  тіліндегі  басқа  сөз  таптары  сияқты  өзіне  тән  белгілі 
мағынаға  ие,  бірақ  қазіргі  кезде  сол  күйінде  қолданылмайтын  түбір  тұлға  және  неше  түрлі 
грамматикалық  мағынаның  тұлғалық  көрсеткіштері  болып  табылатын  етістіктің  түбірден  өзге 
формаларының  жүйесі  -  қимыл  атауы  категориясы,  салттылық  және  сабақтылық  категориясы,  етіс 
категориясы,  болымдылық  және  болымсыздық  категориясы,  амалдың  өту  сипаты  категориясы, 
есімшелер категориясы, көсемшелер категориясы, рай категориясы, шақ категориясы, жіктік, көптік 
жалғауларының  шаққа  қатысы  грамматикалық  категориялар  ыңғайында  қаралады  (4,286-287). 
Аталған  категорияларының  ішінде  етістіктің  салттылық  және  сабақтылық  сипаты  оның  жалпы 
грамматикалық семантикасына, яғни тура обьектіні қажет ету-етпеуіне байланысты.  
Семантикалық  жағынан  алғанда,  негізінен  адамның  еңбек  процесін,  қимыл-әрекетін  білдіретін 
түбір тұлғалы етістіктер – табыс жалғаулы сөздерді қажет ететін сабақты етістіктер де, ал адамның 
көңіл-күйін, белгінің өзгеру процесін, қозғалыс-әрекетін білдіретін етістіктер– салт етістіктер. Бірақ 
мұнда  ескеретін  жай  сабақты,  салт  етістіктердің  қатарына  тек  түбір  түлғалы  етістіктер  ғана  емес, 
тұлғалық  жағынан  өзгеріске  түскен  туынды  етістіктерге  де,  сол  тәрізді  күрделі  етістіктерге  де  тән  
ортақ  қасиет.  Мысалы:  Оқы,  оқып  ал,  тырмала,  жүргіз  –  сабақты  етістіктер.  Бар,  бара    жатыр, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
5 
айқайла,  жазылды – салт етістіктер. Бұл туралы А.Ысқақов былай дейді: «Салттылық, сабақтылық 
қасиет  –  тек  түбір  етістіктерге  ғана  емес,  жалаң  туынды  етістіктердің  де,  күрделі  етістіктердің  де 
бойына сіңген қасиет... құрамы мен құрылысына өзгеріс енуіне қарай салт етістік сабақтыға, сабақты 
етістік салтқа ауысады (1,294). Қазақ тіліндегі кейінгі зертеулерде етістіктің осы категорияларының 
әрқайсысының  морфологиялық  та,  синтакисистік  те  жағынан  жан-жақты  айтылып  жүргені  белгілі. 
Әрине  олардың  морфологиялық  жағынан  зерттелуімен  бірге  синтаксистік  жағынан  қаралуы  басты 
мәселе болмақ.  Әрбір сөзді жан-жақты тануда оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік 
қасиеттері негізгі белгі болумен қатар, оның синтаксистік қызметі, оның ішінде тіркесу қабілеті, оны 
басқа сөздерден немесе сөз табынан ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуы тиіс. Дұрысында 
әрбір  сөздің  синтаксистік  қызметі  көбіне  сөйлем  мүшесі  ретінде  функциялық  белгісі  болса,  белгілі 
бір  сөздің  басқа  сөздермен  тіркесе  алу  қабілеті  оның  синтаксистік  белгілерінің  басты  түрі  ретінде 
қарастырылады. 
 
Осыған  байланысты  әдеби  тілдің  кейінгі  даму  барысында  әр  түрлі  объективті  себептермен  жеке 
сөз  таптарының  тіркесімділік  қабілетінің  артқанын  көруге  болады.  Солардың  бірі  –  етістіктер.  Сөз 
таптарының  қай  –қайсысымен  салыстырсақ  та,  етістіктердің  сөз  тіркесін  құраудағы  қабілетінің 
молдығы  байқалады.  Жалпы  қазақ  тіл  білімінде  етістікті  сөз  тіркестері  сөз  тіркесінің  бай  түрі  деп 
есептеледі. «Етістікті сөз тіркесінің грамматикалық діңгегі етістік болады да, соның негізінде басқа 
сөздер  етістіктің  маңына  топталады.  Етістіктермен  есім  сөздердің  барлық  түрлері,  сондай-ақ 
үстеулер, еліктеу сөздер, шылаулы есімдер тіркесе алады. Алайда етістіктердің бұл сөздермен тіркесу 
дәрежесі,  тіркесу  тәсілдері  мен  формалары,  сол  сияқты  мағыналық  қатынастары  да  әр  түрлі  болып 
келеді. Демек, етістік категориясының болмысын терең тану тек оның синтаксистік қызметін  барлау 
барысында  ғана  мүмкін  болады  [6].  Осы  тұрғыдан  етістіктердің  басқа  сөздермен  байланысу 
ерекшелігіне  қарай:  1)  Қабыса  байланысқан  етістікті  сөз  тіркестері;  2)  Меңгеріле  байланысқан 
етістікті  сөз  тіркестері  деген  екі  түрге  бөлінеді.  Бұлардың  әр  қайсысы  өз  ішінен  бірнеше  топқа 
таралады. «Қабыса байланысқан етістікті сөз тірккестері өз ішінде: үстеулі сөз тіркестері, еліктеуіш 
сөз тіркестері, көсемшелі сөз тіркестері, сын есімді сөз тіркестері, сан есімді сөз тіркестері, зат есімді 
сөз тіркестері; Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері: табыс жалғаулы сөз тіркестері, барыс 
жалғаулы  сөз  тіркестері,  жатыс  жалғаулы  сөз  тіркестері,  шығыс  жалғаулы  сөз  тіркестері,  көмектес 
жалғаулы сөз тіркестері, шылау сөзді тіркестер сияқты топтарға тарамдаланады» [7]. 
Қазақ тілінде етістіктің қай-қайсысы болса да, меңгеретін сөздерінің белгілі формада тұруын талап 
етеді.  Мәселен,  үйде  тұр,  үйге  кел,  үйден  қайт  салт  етістіктері  барыс,  жатыс,  шығыс  септеулерін 
меңгеріп, затқа тікелей объекті емес, тек істің, қозғалыстың, қимылдың баратын, жететін, шығатын, 
тұратын орнын көрсетеді. Ондай объектісіз етістіктер затпен сабақталмай, салт келіп, табыс септіктен 
басқа  барыс,  жатыс,  шығыс  септіктерді  қажет  етеді.  Яғни,  мұның  бірінің  мағынасы  –  объектіге 
сабақталмай,  жадағай,  дара  тұрады  да,  екіншісі  –  объектіге  сабақталынып,  өздеріне  басқа  бір  сөзді 
тілеп  тұрады.  Салт  етістіктерден  сабақты  етістіктердің  грамматикалық  және  семантикалық 
айырмашылығы  –  заттың  қимылын,  ісін  білдіретін  сөздер  басқа  заттармен  тікелей  кімді?  нені? 
сұрақтарға  жауап  беретін  белгілі  бір  табыс  жалғаулы  сөзбен  тіркесу  арқылы  объектінің  өзіне 
сабақталып  тұрады.  Салт  етістіктер  басқа  сөзбен  сабақтаспай  салт,  жеке  айтылады:  оқушылар 
қайтты,  біздер  барамыз,  ол  шақырды,  Асан  жуынды  деген  сөйлемдерде  қайтты,  барамыз, 
шақырды, жуынды сөздері – заттың күйін, жайын, қалпын, білдіретін етістіктерге кімді? нені? деген 
сияқты сұрау беріп, алдарына табыс жалғаулы сөздерді қойып айтуға бола бермейді. 
Етістіктің қай-қайсысы болсын, - мейлі ол іс я әрекетті атасын, мейлі қимыл я қозғалысты атасын – 
субъект  жасайтын  амал-әрекетті  немесе  процесті  білдіреді.  Сондай-ақ,  іс  я  процесс  сөйлеу  тілінде, 
әдетте,  объектіге  не  тікелей  тіреліп,  не  тірелмей,  жанай  жүзеге  асырылып  жатады.  Етістіктің 
осылайша  тікелей  объектіні  керек  ету  я  керек  етпеу  оның  жалпы  грамматикалық  семантикасына 
байланысты.  Бірақ  бұл  категорияның  сырттай  білініп  тұратын,  өзіне  тән,  арнаулы  қосымшасы 
болмаса да, субъекті мен объектінің грамматикалық қатынасын өзгертіп отыратын ішкі семантикалық 
мазмұны  болады.  Ол  мазмұн  етістік  негіздеріне  табыс  септікті  (нені?  кімді?)  қалау  я  қаламау 
қабілетін түпкілікті семантика-синтаксистік қасиетінің бірі етіп таққан [4].   
Етістік  сөз  табында  салт,  сабақтылық  топ  бар  делінсе,  сөз  тіркесінде  барыс,  жатыс,  шығыс, 
көмектес  септік  жалғаулы  сөздерді  салт  етістік,  табыс  жалғаулы  сөздерді  сабақты  етістіктің  
меңгеретіні айтылады да, толықтауыш сөйлем мүшесі де осы тұрғыда қарастырылады. 
Міне осы тұста, белгілі бір етістіктің меңгерілуі барысында бірнеше септік жалғауларын қатары-
нан тіркестіре алатындығы көрінеді. Демек, А.Ысқақовтың «...салттылық пен сабақтылық семантика 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
6
 
қазақ  тіліндегі  етістік  негіздерінің  бірден-бір  ғана  граммматикалық  қасиеті  емес,  тек  етістік 
атаулының  бойынан  табылатын  түпкілікті,  тұрақты  бір  қасиеті  ғана.  Өйткені  қазақ  етістіктері  тек 
табыс септіктегі объектіні (толықтауышты) меңгеру я меңгермеу аясында ғана қалып қоймайды, онан 
басқа да септіктерді меңгере алады»-деген тұжырымы етістіктердің меңгерілу өрісінің көсіліңкілігін 
айқындайды. Алайда бұған  қарап, сабақты етістіктердің меңгеруінен құралған  табыс жалғаулы сөз 
тіркестерін  өзге  септік  жалғаулы  сөз  тіркестерімен  қатар  қоюға  болмайды.  Себебі  табыс  жалғаулы 
сөз  тіркестері  сабақты  етістікке  тән  негізгі  мағынаны  толығынан  ашып  көрсетеді  де,  ал  өзге  септік 
жалғаулы  сөз  тіркестері  сабақты  етістіктің    қосымша  мағынасын  ғана  (реңін)  айқындайды.  Демек, 
сабақты  етістіктің  меңгеруінен  құралған  табыс  жалғаулы  сөз  тіркестері  өзге  септік  жалғаулы  сөз 
тіркестерінің негізіне жатады, өйткені бұлар осы типтес сөз тіркестерінің қаңқасын, негізін құрайды. 
Яғни  етістіктердің  меңгерілуінде  олардың  мағыналық  категорияларының  бірі  саналатын  сабақты 
етістіктердің  алатын  орны  мен  атқаратын  қызметі  орасан.  Өйткені  меңгеріле  байланысқан  етістікті 
сөз тіркесін құрауда сабақты етістіктердің рөлі салт етістіктерге қарағанда басымырақ болып келеді. 
Бірақ бұл жерде салт етістіктерді сөз тіркесін құрауға қабілетсіз деп айтуға болмайды.  
Салт  етістіктер  басқа  сөздермен  сабақтаспай,  табыс  жалғаулы  сөзді  талап  етпей  салт,  жеке 
айтылса да, сөздерді өзара тіркестіруде сабақты етістіктерден олқы түспейді. Бұл тұста сабақты, салт 
етістіктердің  сөйлемдегі  орнына,  ерекшелігіне,  лексикалық  мағынысына  қарай  бірінің  орнына  бірі 
жүре беретіндігін ескерсек, демек салт етістіктердің  сабақтылық мәнге ие болуы олардың  сөздерді 
тіркестіру  қабілетінің  ауқымын  кеңейте  түсетіндігі  айқындалады.  Сөйтіп  сабақты  етістіктер  сөз 
тіркесін құрауда, осы байланысты жасауға қатысатын барлық септік жалғауларын меңгере алады. Ал 
салт  етістіктер  осы  сабақты  етістіктерше  тұлғалану  арқылы  өзінің  сөз  бен  сөзді  байланыстыру 
мүмкіндігін одан әрі кеңейтіп отырады. Бұл жерде, салт етістіктердің  сабақты етістікке ауысуы етіс 
жұрнақтарының  қатысымен  болады.  Сонымен  қатар  сабақты  етістіктер  де  етіс  қосымшаларының 
көмегімен салт етістікке айнала алатыны белгілі.  
(Жалғасын келесі санға жіберу, Қ.Қ.) 
Түбір  етістіктердің  бірқатары  синтаксистің  қарамағына  түспей-ақ,  дара  қалпында  оқшау  тұрып, 
тура  объектіні  керек  етіп  тұрса,  ал  енді  бірқатары  ондай  объектіні  керек  етпейді.  Бұл  ерекшелік 
салттылық, сабақтылық категорияның лексикалық категорияға қатысы бар екендігін көрсетеді. Бірақ 
етістіктердің  салт,  сабақты  болып  саралануына  өлшем  ретінде  ұсынылған  бұл  белгілер  жеткілікті 
емес,  өйткені  етістіктердің  бұлайша  жіктелуі  сөздердің  өзара  қарым-қатынасқа  түсуі  арқылы,  яғни 
етістіктердің  табыс  септігіндегі  тура  толықтауышты  меңгере  алу  немесе  меңгере  алмау  қасиеті 
арқылы  айқындалады.  Етістіктерге  тән  мұндай  ерекшелік  салт,  сабақтылық  категориясының 
грамматикалық  категорияға  қатысы  бар  екендігін  дәлелдейді.  Осындай  ерекшеліктер  салттылық, 
сабақтылық  категориясының  лексика-грамматикалық  категорияға  жататынын  көрсетеді.  Сонымен 
етістіктердің  салт,  сабақты  болып  саралануы  олардың  меңгеру  қабілетімен  тікелей  байланысты. 
Демек, сабақтылық, салттылық категориясы синтаксистік байланыс тәсілінің бірі меңгеру және септік 
категориясымен  тікелей  байланысты,  сондықтан  оларды  сол  жеке  күйінде  қарастырмай,  жеке  сөз 
табы  ретінде  қарастырған  күнде  де  бәрібір  тіркесетін  сөздерімен  бірлікте  ғана  қарастырылуы  тиіс. 
Етістік  қатарынан  бірнеше  септік  жалғаулы  сөзді  меңгергенде,  септіктердің  ішінен  ол  лексикалық 
мағынасына  орай  біреуін  әрі  кеткенде  екеуін  айрықша  тілеп  тұрады.  Сабақты  етістіктер  мен  салт 
етістіктердің  меңгеру  дәрежесін  өзара  салыстырғанда  мынадай  ерекшелікті  аңғаруға  болады. 
Сабақты етістіктер мағынасына орай тек табыс жалғаулы сөздермен емес, өзге жанама септіктермен 
де тіркеседі. Бірақ  бұлар сабақты етістіктер болғандықтан, ең алдымен табыс септігіндегі сөзді қажет 
етеді,  сондықтан  да  сабақты  етістіктердің  табыс  жалғаулы  сөздермен  тіркесіп    келген  түрі  берік 
меңгерудің  қатарына жатады  да,  ал  өзге жанама септіктермен  тіркесіп келген  түрі  әлсіз  меңгерудің 
аясына енеді. Сол тәрізді салт етістіктердің ішінен «қозғалыс әрекетін білдіретін бару, келу, кету, өту 
тәрізді етістіктердің  барыс не шығыс жалғаулы сөздермен тіркесіп, келген түрі берік меңгеру тобын 
құрайды да, ал бұлардың жатыс, көмектес жалғаулы сөздермен  тіркесіп келген  түрі  әлсіз меңгере 
байланысқан  сөз  тіркестерінің  тобын  құрайды»  [8,11].  Салт  етістіктермен  сабақты  етістіктердің  
бірнеше  септікті қатарынан  меңгеруінен  валенттілік  – сөздердің  грамматикалық  заңдылықтарға  сай 
өзара тіркесу қабілеті, белгілі бір сөздердің басқа сөздермен синтаксистік байланысқа тусуі мәселесі 
туындайды. Демек етістіктердің меңгерілу деңгейі оларды синтаксистік байланысқа түсіруші септік 
жалғауларының  қатысына  қарай  анықталады.  Осы  орайда  етістіктердің  сөз  тіркесінде  басыңқы 
компоненттің  қызметін  атқаруына  байланысты  өзіне  бағынушы  компоненттің  белгілі  бір  септік 
жалғауларын керек етуінен олардың (етістіктердің) валенттілігі белгіленеді. Яғни валенттілік ұғымы 
басыңқы компонентке, оның белгілі бір тұлғаларды өзіне бағындыруына байланысты айтылады. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
7 
Етістіктің  сөйлемдегі  басқа  қызметінен  гөрі  баяндауыш  қызметінде  жұмсалуынан  олардың 
өздеріне тән мағыналық, грамматикалық баяндауыш болу амалы бірдей болғанымен, олар қатысқан 
сөйлем  құрамы  бірдей  болмайды.  Мысалы,  салт  етістік  баяндауыш  болған  сөйлемде  тура 
толықтауыш болмайды, ал сабақты етістікті сөйлемде тура толықтауыш болуға тиісті.[6,124] Демек 
бұл  етістіктердің  синтаксистік  қызметі  яғни  белгілі  бір  сөйлем  мүшелерімен  тіркесу  қабілеті  де  әр 
түрлі  болып  келеді.  Осымен  байланысты  сөз  тіркесінде  басыңқы  сыңар  қызметін  атқаратын 
етістіктердің  бағыныңқы  компонентпен  байланысу  немесе  меңгерілу  деңгейінің  әр  басқалығы 
айқындалады.  Яғни  валенттілік    дәрежесі  әр  түрлі  болады.  Н.Ж.  Құрманова  сабақты  етістіктердің 
тіркесін  немесе    O
(1)
  +V  моделінің  құрылымдық  парадигмасын  мынадай  модельдермен  көрсетеді. 
[2,124].   
1.  S
4
  +V  моделі.  Оның  өзін  іштей  мағыналық  жағынан:  нақты  –  кітапты  оқу;  абстракты  –  көңіл 
айту. 
2. Pron
4
 +V моделі. Мысалы: оны көрді, мұны білді т.б. 
3. Adj
4
 +V моделі. Мысалы: жаманды таныды, тереңді сезді т.б. 
4. V
(ес)4
 +V моделі. Мысалы: білгенді құрметте, жуылғанды жина т.б. 
5. Num
4
 +V моделі. Мысалы: алтылықты жүрді, торттік қойды т.б. 
Енді  жоғарыда  айтылғандарға  сәйкес  сабақты  етістіктердің  септік  тұлғалары  арқылы  белгілі  бір 
сөздерді  өзіне  бағындыру  қабілетін  төмендегідей  етіп  бөліп,  мысалдармен  сипаттап    көрелік.  Бұл 
тұста  Т.  Сайрамбаевтың  етістіктердің  септіктерді  меңгеруіне  қарай  жіктеуі  [11]  Н-негізге  алынып 
талданылады. Екі валентті сабақты етістіктерге мысал: 
Найза жарасы тәнді ауыртады,  
Тіл жарасы жанды ауыртады (мақал). Ауыртады – не? Нені?N
1
 N
4
 V(жарасы, тәнді, жанды) 
Тістің үгіткенін тіл білер (мақал). Білер – не? Нені? N
1
 N
4
 V ( тіл, ) 
Көп жауын жерді бүлдірер, көп сөз ерді бүлдірер (мақал) – не? Нені? N
1
 N
4
 V (жауын, сөз, жерді, 
ерді) 
Тазы ұлуын күшейте түсті.(М.М)  күшейте түсті – кім? Нені? N
1
 N
4
 V 
Бұл жерде атау септігі нолдік форма. Ал  табыс септігін меңгеруі 
сабақты  етістіктердің  арнайы  белгісі  болғандықтан  екі  валентті  болып  келуі  (атау,  табыс 
септігінде) олардың негізі саналады.  Демек сабақты етістіктің меңгерілу сипатының алғашқы немесе 
негізгі көрсеткіші мынадай: N
1
 N
4
 V.       
Үш    валентті  сабакты  етістіктер  негізгі  септікті  есепке  алмағанда,  табыс  септік  пен  барыс 
септігіндегі  сөздерді  қатарынан  меңгеретін  сабақты  етістіктер  болып  келеді.  Мұнда  сабақты 
етістіктердің меңгеруі атау – табыс– барыс түрінде келеді. Мысалы:  
Қызымды құлақ естімеген қияға алып бара жатырсың.(Т.А.) алып бара жатырсың– кім?кімді?неге? 
қайда?N
1
 N
4
 N
3
V(сен,қызымды,қияға)  
Айырылмас қоңсыға ауыр сөз айтпа.(мақал)   Сөзді айтпау – Нені? Қоңсыға – кімге? N
1
 N
4
 N
3
 V  
Білгенге сырынды бүкпей айт(мақал) айт – кім?кімге? нені?N
1
 N
4
 N
3
 V(сен, білгенге, сырыңды)   
Олар малды жан-жаққа бөлді.(Н.К.) бөлді – кім? Нені? Неге? N
1
 N
4 
N
3
V (олар, малды, жан-жаққа)   
Мұғалім балаларға  кітаптарын таратып берді.(М.Ә.) таратып берді –кім? Кімге? Нені? N
1
 N
4 
N
3
 V( 
мұғалім, балаларға, кітапты)   
Қойшы  бала  қурай  үстіне  перне  әуенін  қосты.(Ә.С.)  қосты  –  кім?  Нені?неге?  N
1
  N
4
  N
3
V(қойшы 
бала, қурай үстіне, перне әуенін)   
Әділ сөзді айтуға іркілме.(мақал) іркілме – кім? Нені? Неге? N
1
 N
4
 N
3
 V(сен, сөзді, айтуға)   
Кәрінің сөзін қапқа сал.(мақал) сал – кім? Нені? Неге? N
1
 N
4
 N
3
V (сен, сөзін, қапқа)   
Жақсы сөз пілді де жолға салар.(мақал) салар – не? Нені?неге? N
1
 N
4
 N
3
 V(сөз, пілді, жолға)   
Ол маған деген әкелік мейірімін де сыртқа шығармайтын.(Т.А.) шығармайтын – кім? Нені? неге? 
(қайда?) N
1
 N
4
 N
3
 V (ол, мейірімін, сыртқа )   
Тазы  шоқиып  отыра  тұмсығын  көкке  созды.(М.М)  созды  –  кім?  Нені?  Неге?  N
1
  N
4
  N
3
V  (  тазы, 
тұмсығын, көкке)   
Қызыл  тіл  Киевке  жеткізер  (мақал).  Жеткізер  –  не?  Неге?кімді?  N
1
  N
4
  N
3
  V  (қызыл  тіл,сені, 
Киевке) 
Демек,  жоғарыдағы  мысалдардан  N
1
  N
4
  N
3
  V  моделіндегі  етістікті  тіркестер  –  беталыс,  бағдар, 
мекен, мақсаттық мағынаны білдіреді. 
Табыс және  жатыс  септіктерін  меңгеретін  сабақты  етістіктер  қатардағы  сөз  тіркестері,  негізінен, 
қимыл процестің қандай заттың үстінде, не қандай затпен байланыста болатынын, бір нәрсені кімде, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
8
 
неде екенін білдіретін  объектілік мәнінде,сонымен қатар пысықтауыштық қатынастағы етістікті сөз 
тіркестері болып келеді. Мысалы: 
Әжесі  әуелде  көп  мезі  ертектер  айтқан.(М.Ә)  айтқан  –  кім?  Нені?  Кімге?  N
1
N
4
  N
5
  V  (  әжесі, 
ертектерді, оған) 
Өз үйіңде отыңды бақ, кісі үйінде аузыңды бақ.(мақал) бақ – кім? Нені? Кімге? N
1
N
4
 N
5
 V ( сен, 
аузыңды, кісі үйінде) 
Табыс және шығыс септіктерін меңгеретін сабақты етістікті сөз тіркестері толықтауыштық және 
пысықтауыштық  қатынаста  тұрып,  қимылдың  шығу  көзін,  басталу,  болу  орнын,  мезгілдік,  себеп-
салдар, амалдық мағынаны білдіреді. Мысалы:  
Өтірік сөз ырыстан қағады (мақал) қағады – не? нені? неден? N
1
 N
4
 N
6
 V (сөз, сені, ырыстан) 
Жаманнан сөз естігенше 
Жақсыдан таяқ же.(мақал) естігенше,же – кім? нені? кімнен? N
1
 N
4
 N
6
 V (сен, таяқты, жақсыдан) 
Сөз  семсерден  бетер  сілейтер.(мақал)  сілейтер  –  кім?  нені?  кімнен?  N
1
  N
4
  N
6
  V  (сөз,  сені, 
семсерден) 
Мен Бақытты үйден көрсем деуші едім.(М.Ғ)  көрсем деуші едім – кім? нені? кімнен? N
1
 N
4
 N
6
 V 
(мен, Бақытты, үйден) 
Табыс және көмектес септігін меңгеретін сабақты етістіктер модельдегі етістікті сөз тіркестері де 
толықтауыштық  және  пысықтауыштық  қатынаста  болып  келіп,  құралдық,  материалдық,  заттық, 
бірлестік,  сонымен  қатар,  мезгілді,  мекенді,    себеп-салдарды,  қимылдың  істелу  амалын  білдіреді. 
Мысалы: 
Садақпен бірді жығарсың, қаламмен мыңды жығарсың (мақал) жығарсың – кім? нені? немен? N
1
 
N
4
 N
7
 V (сен, бірді,садақпен) 
Жансыз  сөзбен  жандыны  сендіреді.(мақал)  сендіреді  –  кім?  кімді?  немен?  N
1
  N
4
N
7
  V  (ол, 
жандыны, сөзбен) 
Ауызбен ауыл көшірме, тіліңмен отын отама.(мақал) көшірме,отама – кім? кімді? немен? N
1
 N
4
N
7
 
V (сен, отынды, тіліңмен)  
Тілазар істі тілімен тындырады.(мақал) тындырады –  кім? кімді? немен? N
1
 N
4
N
7
 V (тілазар, істі, 
тілімен) 
Мың сөзді бір сөзбен тоқтатар.(мақал) тоқтатар – кім? нені? кімнен? N
1
 N
4
 N
6
 V (ол, сөзді, сөзбен) 
Көп валентті сабақты етістіктер. 
Бұл тұста қатарынан бірнеше септіктерді меңгере алатын сабақты  етістіктер тізбегі көрсетілмек. 
Мысалы: 
Ауылда әкемді жұрт құрметпен «Мұғалім жігіт» деп атайды.(С.А), деп атайды  – кім, кімді, неде, 
немен? N
1
 N
4
 N
5
 N
7
 V (жұрт, әкемді, ауылда, құрметпен) 
Ауылда  тұғындар шөпті егіннен шабады. (С.А), шабады – кімдер, нені, қайда, қайдан? N
1
 N
4
 N
5
 N
6
 
V ( тұрғындар, шөпті, ауылда, егіннен)   
Салт етістіктер тек таза көлемді септіктермен  ғана тіркесетіндігіне орай бір валентті, екі валентті 
салт  етістіктер  деген  түрлерге  топтастырылады.  Салт  етістіктердің  бұлайша  тіркесуі  предикаттық 
негіз ретінде қарастырылады. Яғни бұл жерде тіркесуші сөздер тұлғалық және мағыналық құрылымы 
жағынан жай сөйлем қатарын құрайды.   
Бір валентті салт етістіктерге мысал: 
Сары ала күз келді.(С.Ш), келді – не? N
1
 V (күз)   
Мен ерте ояндым.(С.Ш), ояндым – кім? N
1
 V (мен)   
Арықбай риза болды.(Е.К), риза болды – кім? N
1
 V (Арықбай)   
Еламан дағдарып тұр.(Ә.Н), дағдарып тұр – кім? N
1
 V( Еламан)   
Екі  валентті  салт  етістікті  тіркесте  барыс  жалғаулы  сөздер  алты  етістіктермен  меңгеріле 
байланысып, толықтауыштық және пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Мұндай сөз тіркестерінің 
әр  түрлі  қатынаста  жұмсалып,  әр  түрлі  мағыналарды  білдіруі  тіркес  құрамындағы  сөздердің 
әркелкілігіне,  сонымен  қатар  олардың  мағыналық  жақтан  алуан  түрлілігіне  байланысты  болады. 
Мысалы:  Естіге екі сөз де жетеді.(мақал), жетеді – не? кімге? N
1
 N
3
 V (сөз, естіге)  
Бәріміз арбаға жайғастық.(Б.С), жайғастық – кім? Неге? N
1
 N
3
 V (бәріміз, арбаға)   
Апасы Мағжанға қатты ренжіді.(М.М), ренжіді – кім? Кімге? N
1
 N
3
 V (апасы , Мағданға)   
Бектай тамағын кенеп сөзге кірісті.(М.И), кірісті – кім? Неге? N
1
 N
3
 V (Бектай, сөзге)   
Ертең экскурсияға шығамыз.(М.И.),  шығамыз – кімдер? Неге?  N
1
 N
3
 V (біздер, экскурсияға)  
Демек, мұндай қатыныстағы сөз тіркестері  бет алысты, мекенді, адресатты, мақсатты білдіреді.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
9 
Жатыс септігін меңгеретін салт етістіктер саны басқаларына қарағанда, онша көп емес. Олардың 
көпшілігі заттың күйін білдіретін салт етістікті тіркестердің қатарын құрайды. Мысалы:   
Байыпсыз сөзде баян жоқ .(мақал), жоқ – не? неде? N
1
 N
5
 V (баян, сөзде)   
Аспанда қара бұлт әлем тапырақ көшуде.(С.М), көшуде – не? неде? N
1
 N
5
 V (бұлт, аспанда)   
Жат қорғанын күзеткен қартаң шалда сана жоқ.(Абай), жоқ –не? кімде? N
1
 N
5
 V (сана, шалда)   
Жезқазғанда қанша мыс жатқанын шамалап көрдім.(Ғ.М.) шамалап көрдім  – кім? Неде? N
1
  N
5
 V 
(мен, Жезқазғанда).    
Демек, салт етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы сөздер толықтауыштық және пысықтауыш-
тық қатынастарда жұмсалады да, мекендік, мезгілдік мағынаны білдіреді. Шығыс септігін меңгеретін 
салт  етістіктер  етістікті  сөз  тіркестерінің  ең  жиі  ұшырасатын  түрі  болып  табылады.  Мұнда  да 
етістіктердің  шығыс  жалғаулы  есімдерді  меңгеруінен  толықтауыштық  және  пысықтауыштық 
қатынастағы  сөз  тіркестері  жасалады.  Бұлардың  тіркесінен  түрлі-түрлі  мағыналық  қатынастағы  сөз 
тіркестері жасалады. Мысалы:   
Су Құсайын ақынның зілмен айтқан сөзінен жасқанып қалды.(Б.А) жасқанып қалды – не? неден? 
N
1
 N
3
 V (су,сөзінен)   
Ауыр істен қорықпа, ауыр сөзден қорық.(мақал) қорық – кім,? Неден? N
1
 N
6
 V (сен, сөзден)   
Көп  батырдан  жау  безер,  көп  шешенннен  дау  безер.(мақал)  безер  –  не?  кімнен?  N
1
  N
6
  V  (дау, 
шешеннен)   
Яғни,  бұл  топтағы  етістікті  тіркестер  қимыл-әрекеттің  шығу  көзін,  істелу  тегін  және  көлемдік 
мезгілдік, себеп-салдарлық, амалдық мағыналарды білдіреді.   
Көмектес  септігін  меңгеретін  салт  етістіктер  сөз  тіркесінің  үлкен  бір  тобын  құрайды.  Көмектес 
септік  жалғаулы  сөздер  етістіктерге  меңгерілу  арқылы  толықтауыштық  және  пысықтауыштық 
қатынастарда,  құралдық  (найзамен  күресу),  материалдық  (шанамен  сырғу),  заттық    (арбамен  бару), 
бірлестік  (Асқармен күресу), мезгілдік (ертемен тұру), мекендік (көшемен келу), амалын (ықыласпен 
күлу) мәндерін берудетіркеседі. Мысалы:  
Хамит  осы  орман  ағаштарының  ішімен,  ескілеу  жолмен  жүріп  келеді.(С.С),  жүріп  келеді  –  кім? 
немен? N
1
 N
7
 V (Хамит, ішімен, жолмен)     
Дән  –дақылдар  диірменге  арбамен  әкелінді.  Әкелінді  –  нелер?  немен?  N
1
  N
7
  V  (дән-дақылдар, 
арбамен)   
Кузнецов Асқармен тез танысты.(С.М.),танысты –кім? кіммен? N
1
 N
7
 V (Кузнецов, Асқармен)   
Атты қамшымен емес, жеммен айда.(мақал), айда – кім? немен? N
1
 N
7
 V(сен, қамшымен, жеммен).   
Яғни етістіктердің лексика-грамматикалық жағынан синтаксистік топ құрап, белгілі бір сөздермен 
үйлесімділікте  сөз  тіркесін  жасауы,  сөйлем  құраудағы    предикаттық  қызметі  грамматиканың 
синтаксис саласы үшін айтарлықтай маңыздымаызды екенін көрсетеді. 
 
 
 
 
 
1
 
Исаев С.М.  Қазіргі қазақ тілі. – А., 2007. 
2
 
Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың теориялық ойлауын дамыту әдістемесінің 
негіздері. – А., 2001. 
3
 
Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. – А., 1951. 
4
 
Ысқақов А. Қазірі қазақ тілі.Морфология. – А., 1974. 
5
 
Маманов И.Е. Қазіргі қазақ тілі(етістік). – А., 1966. 
6
 
Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1992. 
7
 
Қалиев Ғ. Тіл білімінің түсіндірмелі сөздігі. – А., 2005. 
8
 
Абылахов А. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. – А., 1986. 
9
 
Сайрамбаев Т.  Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – А., 1991. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
10
 
УДК 811.512122
