«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

132 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

қазақтың  тарихшылдығын  ұлттық  қасиет  деуге  болады.  Бұл,  әрине,  ерекше  артық  жаралғандықтан  немесе  артта 

қалған  жабайылықтан  емес.  Қазақ  халқының  шежірешілдігін,  тарихи  санасының  сергектігін,  ең  алдымен,  оның ұзақ 

ғасырлар аясында көшпелі өмір салтта болуымен сабақтастырған жөн. Ал, салт атты көшпелілер өркениетінің Еуразия 

ойкуменінде үш мың жылдық тарихы бар» [4.Б.94]. «Көшпелілер мәдениеті өзінің үш мың жылдық ғұмырында Жерорта 

теңізі  мен  Қиыр  шығыс  елдеріне  қарағанда  шығармашылық  эволюцияны  бастан  өткерді»  деп  атақты  түркітанушы 

ғалым  Л.Н.Гумилев  [5.Б.5]  айтқандай,  көшпелілер  уақыт  пен  кеңістікті  игеру  арқылы,  танып

-

түсіну  арқылы  бойлық 

бойынша шырқай көшіп, жыл құсы сияқты ұдайы табиғаттың қолайлы белдеулерінде болып отырды. Тіршіліктің тірегі 

–

 

төрт  түлік  малын  мәңгілік көктемге  ілестіріп,  қайырымы  мол  Жер

-

ананы  тіршілікке  қолайлы «өндіріс  құралы» ете 

білді. Уақыт пен кеңістіктің тылсым сырын қапысыз игеру, төрт түліктің бабын экосистемамен мінсіз үйлестіре білу, 

соған  сай  келетін  материалдық  және  рухани  игіліктер  қалыптастыру,  түптеп  келгенде  көшпелілердің  төлтума 

мәдениетін орнықтырды. Көшпелілердің қабілет

-

күші мен ақыл

-

парасатының өзара үндесе кемелденуінің арқасында 

қалыптасқан дала өркениетінің мәдениеті қазақ халқының рухани тамырлары болып табылады.

 

Бұл жөнінде Ш.Уәлиханов былай деп жазды: «Далалық орданың тұрғыны  –

 

қазақ өзінің моральдық қасиеті, 

ақыл

-

ой қабілеті жөнінен отырықшы татар немесе түркі шаруларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр... Осынау дала 

көшпелілерінің  ақынжанды  болып  келетіні,

 

ой

-

қиялының  жүйрік  болып  бітетіні  мұңсыз

-

қамсыз  көшпелі  тіршіліктің 

арқасы болу керек немесе ұдайы ашық аспан астында, шет

-

шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр кешкен соң табиғат 

шіркінді  Тәңірі  тұтқандықтан  да  болар...  Татар  атаулы  халықтар  арасында  өзінің  ақындық  қабілеті

-

дарыны  жөнінен 

қазақтар бірінші орында болса керек» [6.Б.390]. Ұлы ағартушы көрсеткен көшпелілердің бұл даралық қасиетін ежелгі 

жиһанкездерден бастап, қазіргі этнологтарға дейін ерекше таңданыспен мойындағанымен, тарихқа еуропалықтар мен 

империялық  Ресейдің  көзімен  қарағандар  және  кеңестік  тоталитаризмнің  саясатын  қолдағандар  қазақ  халқының 

тарихын бұрмалап, дала өркениетінің мәдениетін жоққа шығаруға тырысты.

 

Сондықтан Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Еуропацентристердің және олардың сойылын соққан кеңестік насихат 

пен  ғылымның  көшпелілер  тарихын  саналы  түрде  кемсітуі,  көшпелілерді  бейғам,  жалқау,  ынта

-

жігерсіз,  жартылай 

жабайы  тірлік құрушы  халық  етіп көрсетуі  қазақтың ұлттық  сана

-

сезімін  күйретіп

-

құртатын  рөл  атқарды.  Сондықтан 

әділдікке  дес  берер  болсақ,  біздің  алдымызда  төл  тарихымызды  қалпына  келтіріп,  оның  жетістігі  мен  кемшілігін, 

жеңістері мен жеңілістерін барша шындығымен көрсету міндеті тұр» [7.Б.40] деп, зиялы қауымға аса зор жауапкершілік 

артуы тегін емес екендігі белгілі. Бұл мәселенің әрбір ғылымға қатысы бар, соның ішінде педагогика ғылымы үшін де 

шешімін табуды қажет ететін көкейкесті мәселе болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстанда педагогика ғылымы кең 

өріс алып, жаңа заман талаптарына сай даму үстінде десек те, оның қайнар көздерін, рухани бастауларын айқындауда 

кеңестік тоталитаризмнің шырмауынан шыға алмай отырғанымыз жасырын емес. Себебі, осы уақытқа дейін, дәлірек 

айтқанда, ХVІІІ, ХІХ, ХХ ғасырларда тарихқа империялық Ресейдің көзімен қарағандықтан, адамзат тарихы негізінен 

тоталитарлық жүйенің ықпалымен жазылып келді. Сондықтан кеңестік заманның ұрпағы сол талғам

-

танымнан тәрбие 

алып өсті, осы рухани жарымжандық еліміз тәуелсіздік алып, өз алдына дербес мемлекет болып қалыптасқандығына 

қарамастан  әлі  бойымыздан  арылмай  келеді.  Күні  бүгінгі  дейін  педагогика  ғылымында  батыс  педагогтары  ұлы 

ағартушылар  ретінде  танылып,  ал  шығыс  ғұламалары  педагогикалық  ой

-

пікірлердің  шырмауында  қалып,  олардың 

нақты  педагогика  ғылымына  қосқан  үлесі  өз  бағасын  алмай  отырғаны  ақиқат.  А.Сейдімбек  айтқандай,  «этникалық 

мәңгірттену» осыдан келіп шығады: «Нәтижесінде, мұндай этностың әрбір субъектісі екі ұдай сезімде болып, мәңгілік 

өз жүрегі өзіне шабуыл жасаумен болады. Оның емі –

 

рухани азаттық және рухани жаңғыру. Ұлт үшін азаттық дегеніміз 

–

 

өз еңбегінің өзіне бұйырып, өз жүрегіндегіні жасқанбай айта алуы» [4.Б.8].

 

Сондықтан  біз  ғасырлар  қойнауынан  бастау  алатын  адам  тәрбиесі  туралы  төл  ғылымызды  әлемдік 

педагогиканың  құрамдас  бөлігі  ретінде  қарастыра  отырып,  оның  жалпыадамзаттық  мәні  бар  мұраларының

 

тарихи 

құндылығын баса айтуымыз керек. Бұл басқа елдердің ғылыми жетістіктерін жоққа шығарып, шынайы ғылыми ойдың 

адамзатқа  ортақ  игіліктеріне  сырт  бергендік  емес,  керісінше,  осы  игіліктердің  қатарын  көбейтіп,  мазмұнын  байыту 

болып табылады. Қазақ педагогикасының тарихы әлемдік тарихи

-

педагогикалық процеспен өзара тығыз байланыста 

және  оның  құрамдас  бір  бөлігі  болып,  өзінің  даму  жолында  ерте  кезден  осы  күнге  дейінгі  аралықта  әр  тарихи 

кезеңіндегі  мектеп  пен  педагогикалық  ойларды  талдап,  тәрбие  мен  білім  беру  мәселесінің  дамуын  зерделейтін 

педагогика ғылымдарының бір саласы болып саналады дей отырып, белгілі қазақстандық ғалымдар С.Пірәлиев пен 

Л.Керімұлы  Қазақстандағы  педагогикалық  ой

-

пікірлер  мен  мектептердің  даму  тарихын  бүкіл  адамзат  өркениет 

дамуының құрылыс кезеңдеріне сай алты тармақтарға бөліп қарастырады:

 

1. 

Еуразия даласындағы алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі тәрбие

 

2. 

Еуразия құрлығындағы Сақ империясы дәуіріндегі тәлім

-

тәрбие

 

3. 

Ғұн империясы мен Үйсін

-

Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім

-

тәрбие

 

4. 

Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттерінің бірі –

 

Шумер тәлім

-

тәрбиесі мен мектептері

 

5. 

Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімдік

-

танымдық мұралары (VІ

-

ІХ ғ.ғ.)

 

6. 

Араб

-

шығыс мәдениетінің Ұлы далаға тарауы, орта ғасыр ғұламаларының тәлімгерлік ой

-

пікірі (Х

-

ХV ғ.ғ.) 

[8. Б.3

-5]. 

Ғалымдардың ұсынып отырған құрылымы жалпы қазақ педагогикасы ғылымының шығу төркінің адамзаттың 

бүкіл дүниежүзілік тарихымен, оның ішінде қазақ халқының тарихымен тығыз байланыста екендігін айқындайды.

 

Олай  дейтініміз  қазақ  халқының  арғы  тегі  түріктер  –

 

Еуразиядағы  ең  ірі  этностардың  бірі, оның  тарихында 

маңызды роль атқарған және қазір де сол дәстүрді жалғастырып келе жатқан түркі халықтары болып саналады. Тарихи 

аренада түркілер кейінгі кезде –

 V-

VІ ғасырларда пайда болғанымен, түрік этностарының көне

 

екендігін дәлелдейтін 

археологиялық материалдар жеткілікті.

 

Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  «Тарих  –

 

жақсы  мұғалім,  ол  халықтың  өзін

-

өзі  құрметтеуге  қалай  өтетінін  есіне 

түсіреді» деген айшықты ойы Конфуцийдің «Тарихқа қарап, жаңаны жасауға қабілетті адам мұғалім

 

болуға лайықты» 

деген тұжырымымен үндесіп жатқандығы білім мен ұлттық тәрбиенің таусылмас қазына мен парасат қоры екенін тағы 

да айқындайды. Елбасының: «Дүниеде тәуелсіз қазақ елі бар. Әлемде егемен Қазақстан бар. Оның көп ұлтты, тату, 

ынтымақшыл халқы бар. Қуатты экономикасы, сенімді саяси жүйесі бар. Ең бастысы –

 

бүгіннен нұрлы, бүгіннен кемел 

болашағы  бар.  Сол  күнге  деген  берік  сенім  бар»  деген  тұжырымы  барлық  негізге  ие.  Гуманистік  сипаттағы, 

инновациялық  жаңарушылық  бағыттағы  әлеуметтік  бірлік  пен  ұлттық  намыс  тарихи,  рухани,  мәдени,  материалдық 

игіліктерді орнымен пайдалануға ықпал етеді. Өйткені, ұлтты ұлы мұраттар алға жетелейді [1.Б.5].

 

Өткен ғасырдан келе жатқан кеңестік тарих түсінігіне сәйкес, бүгінде кейбір қазақ тарихшылары қаншалықты 

қазақтардың түрік тарихының бір бөлігі екендігін мойындағысы келмесе де, түріктердің тек Түркияда өмір сүретіндігі 

пікірін  ұстанса  да,  қазақтар  түрік  тарихының  бір  бөлігі  және  негізінен  түрік,  ішінара  түріктенген  бірқатар  моңғол 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

133 

 

 

тайпаларының  бірігуінің  нәтижесінде

 

қалыптасқан  саяси  және  әлеуметтік  құрылым болып  табылады.  Қазақ  тарихы 

жалпы түрік тарихының бір бөлшегі болып, бүкіл түркі текті халықтарды өз ішіне алатын және Орта Азия далаларында 

қалыптасқан дала мәдениетіне жатады.

 

 

Әдебиеттер:

 

1. 

Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстан  халқының  әл

-

ауқатын  арттыру  –

 

мемлекеттік  саясаттың  басты  мақсаты.  Қазақстан 

Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.  –

 

Астана: Елорда, 2008. –

 

42 б.

 

2. 

Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз

-

қазақ һәм хандар шежіресі. –

 

Алматы: Қазақстан; Сана, 1991. –

 

80 б.

 

3. 

Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. 1 –

 

кітап. (Көне дәуірден біздің заманымыздың ХІV ғасырына дейінгі 

кезең). –

 

А: Білім, 2005. –

 

304 б.

 

4. 

Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. –

 

А: Санат, 1997. –

 

464 б.

 

5. 

Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. / Под.ред.В.С.Жекулина.–

 

Л.: Изд.

-

во ЛГУ, 1989. –

 

496 с.

 

6. 

Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1. –

 

А: Наука, 1984. –

 

431 с.

 

7. 

Назарбаев Н. Тарих толқынында. –

 

Алматы: Атамұра, 1999. –

 

296 б.

 

8. 

Пірәлиев С., Керімов Л. Таным және студент. –

 

А: Санат, 2007. –

 

208 б.

 

 

Ғылыми жетекші:

 

п.ғ.к., Нұрабаева Ләззат Сериковна.

 

 

 

Нигора Исмоилова

 

(

Наманган

, 

Узбекистон

) 

 

ТАРИХШУНОСЛИКДА ХОТИН

-

ҚИЗЛАР МАСАЛАСИ

 

 

XX асрнинг дастлабки ўттиз йиллиги (яъни 1900

-

1930 йилларни) қамраб олади. Бу давр Ўзбекистон тарихида, 

жумладан,  чор  Россияси  ва  совет  тузуми  даврида,  хотин  –

 

қизларни  жамиятнинг  ижтимоий

-

иқтисодий  ва  маданий 

ҳаётидаги фаолиятлари тарихида ўзининг якка партиявий совет давлат

-

сиёсий тизимининг объектив иллатлари билан 

из қолдирилган. Бу даврдаги, яъни XIX аср иккинчи ярми –

 

XX аср бошларида Туркистондаги мустамлака хокимият 

тизимининг  босқинчилик  сиёсати,  марказ  ва  минтақа  ўртасидаги  муносабатлардаги  эгоцентрик  иллатлар  ва  совет 

хокимятининг ўзбек хотин

-

қизларига бўлган муносабати мохиятидан келиб чиқади.

 

Мазкур масалани шартли равишда қуйидаги уч босқичга бўлиб ёритиш мумкин.

 

Биринчи  босқич  1900

-

1917  йилларни  ўз  ичига  олади.  Бу  даврда  чоризм  ўлкадаги  барча  муаммоларни  ҳал 

қилиш учун зўравонликдан универсал восита сифатида фойдаланганлигини ва айнан шу ходиса чоризм томонидан 

яратилган мустамлака режимининг ўзига хос хусусияти эканлигини тахлил этиш. Туркистон жамиятининг барча ҳаётий 

муҳим  соҳаларида  чоризмнинг  реал  хукмронлигини  тасдиқловчи  турли

-

туман  фармон,  қарор  ва  директиваларини 

чиқариш билан мустамлака аппарати мунтазам кенгайтирилиб, мустаҳкамланиб борилган эди.

 

 

Мустамлакачиларнинг  ерли  аҳоли  турмушига  маънавий  –

 

руҳий  тазйиқ  ўтказиш  дастурида  ўлка  хотин

-

қизларини русча ҳаёт тарзига ўрганиш масаласига алоҳида ўрин берилаган эди. Аёлларга русча турмуш тарзига ўтиш, 

уларнинг фарзандлари тарбиясига православча таъсир этиш, паранжи зулмидан халос бўлиш, “очилиш” зарурлиги 

ҳақида  ташвиқот

-

тарғибот  ҳам  қилардики,  бу  ўз  салбий  таъсирини  кўрсатмай  қолмасди.  Ўзбекистон  Республикаси 

Президенти  Ислом  Каримов  таъкидлаганидек:  “Бу  салбий  оқибат  ташқаридан  олиб  кирилган  цивилизация 

натижаларидан кўра бир неча баровар ортиқ эди”.

 

Иккинчи  босқич  1917

-

1925  йилларни  ўз  ичига  олади.  Бу  даврда  Ўзбекистон  хотин

-

қизларини  ижтимоий

-

иқтисодий  ҳаётга  жалб  қилиш  ва  уларнинг  маданиятини  юксалтириш  борасида  хукмрон  мафкура  тазйиқидан  холи 

равишда дастлабки тадбирлар амалга оширилди. Сиёсий тизимнинг таркибий қисми сифатида вужудга келган хотин

-

қизлар  бўлимлари,  касаба  уюшмалари,  кооператив  ширкатлар,  “Қўшчи”  уюшмаси,  хотин

-

қизлар  клублари  сингари 

ижтимоий ташкилотлар хотин

-

қизларни ижтимоий

-

иқтисодий ва маданий хаётга жалб этишда “ташаббус” кўрсатди.

 

Учинчи босқич 1925

-

1930 йилларни ўз ичига олади бу босқичда хотин

-

қизлар билан эркаклар меҳнатини том 

маьнода  тенглаштириш  ғояси  устуворлик  қилган.  Чунки,  1926

-

1927  йилларда  бўлиб  ўтган  “Хужум”  компанияси 

натижасида  хотин

-

қизларга  бўлган  муносабат  жиддий  ўзгарди.  Жамиятнинг  ижтимоий,  иқтисодий  ва  маданий 

соҳаларида бошланган инқилобий ўзгаришлар рахнамоси бўлган комфирка ўз манфатидан келиб чиқиб, махаллий 

миллат  хотин

-

қизларига  шовинистик  мақсадда  маъмурий  усуллар  билан  муомала  қилди.  Айниқса,  мамлакатда 

бошланган  саноатлаштириш,  жамоалаштириш  ва  маданий  ўзгаришлар  даврида  хукмрон  мафкура  ва  давлатнинг

 

тазйиқи, талаблари асосида хотин

-

қизларнинг ижтимоий

-

иқтисодий ва маданий хаётдаги ўзгаришларида фақат шакл 

ва  сонда  намоён  бўлган  кенг  иштирокига  эришилди.  Аммо,  бу  жараён  негизида  ҳар  қандай миллий  хусусиятларни 

инкор  этувчи,  “ягона  совет  халқи”ни  тарғиб  қилувчи  сохта  байналминаллик  ғояси  яширинган  бўлиб,  бу  эса,  ўз 

навбатида  ўзбек  хотин

-

қизларидан  мустабид  тузум  учун  “социализм  ғоялари”  га  ишонган  ўз  тарафдорларини 

тарбиялаш имконини берди. Бу босқич яна шуниси билан зиддиятлики, ижтимоий

-

сиёсий фаоллиги ошган аёллар 30

-

йилларнинг охирига келиб, мустабид тузумининг қатағонлик сиёсати қурбонига айланди. Буларнинг барчаси юқорида 

зикр этилган даврдаги мураккаб, кўп қиррали жараёнларни тарихий нуқтаи назардан ўрганиш муҳимлигини кўрсатади 

ва масаланинг илмий назарий, амалий ва сиёсий жиҳатдан аҳамиятга молик эканлигидан далолат беради.

 

 

Ўрганилаётган мавзу тарихшунослиги шуни кўрсатадики, мазкур мавзу ҳозиргача илмий билимнинг мустақил 

объекти  сифатида  янгича  дунёқараш,  миллий  мафкура  нуқтаи  назаридан  тадқиқ

 

этилмаган.  Шунингдек,  мавзунинг 

айрим  жиҳатлари  алоҳида  холда  тадқиқ  этилган  бўлиб, яхлит  тарзда  илмий  ўрганилган.  Мавзуни  ёритишда  илмий 

адабиётларни хронологик икки даврга бўлиш мумкин:

 

1. Мустамлакачилик ва совет даври тадқиқотлари.

 

2. 

Ўзбекистонинг мустақилликка эришганидан кейинги илмий тадқиқотлар.

 

Ўзбекистонда  хотин

-

қизлар  озодлиги  даражасини  ўрганиш,  айниқса,  алоҳида  аҳамиятга  эгадир.  Зеро,  бу 

ғалаба  миллий  мустақилликка  эришган  ва  нокапиталистик  тараққиёт  йўлидан  бораётган  кўплаб  Осиё  ва  Африка

 

халқлари учун ибрат бўлиб хизмат қилмоқда.

 

134 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

Шу  боисдан  бу масала  доимо  тадқиқотчиларнинг  диққат  марказида  бўлиб  келмоқда.  Муаммога  тааллуқли, 

яъни тўлалагича хотин

-

қизлар масаласига ва шунингдек унинг баьзи томонлари ва ўзига хос жиҳатларига бағишланган 

ишларнинг  газета  ва  журнал  материаллари,  илмий

-

оммабоп  нашрлар,  мемуарлардан  тортиб  то  монографик 

характердаги  статистик  тадқиқотларгача  бўлган  адабиётларнинг  ўта  хилма

-

хил  ва  сермахсуллигига  сабаб  ҳам 

шундадир.

 

1925-

1940 йиллар орасида, яъни республикада тарихий фанлар ва архив ишларининг дастлабки марказлари 

пайдо  бўлган  ҳамда  тарихчи  кадрлар,  малакали  мутахассислар  тайёрлаш  борасида  маьлум  ютуқларга  эришилган 

даврда  социалистик  қурилиш  тарихи  изчиллик  билан  ўрганила  бошланди.  Табиийки,  бу  хотин

-

қизлар  озодлиги 

масаласини  истографик  ўрганиш  борасида  ҳам  сифат  жихатидан  янги  даврни  бошлаб  берди.  Ўзбекистон 

Компартиясининг  атоқли  арбоби  А.Икромовнинг  китоби  масалани  историографик  ўрганиш  ишига  салмоқли  ҳисса 

бўлиб қўшилади. Унда хотин

-

қизлар масаласининг долзарб томонлари ҳар жиҳатдан ёритилади, кескин, кечиктириб 

бўлмайдиган муаммоларга ўз вақтида жавоб берилди.

 

Чор  Россияси  даврида  В.Наливкин  Туркистонга  хизматга  жўнатилгач,  Наманган  уеъзд  бошлиғининг 

ўринбосари  бўлиб  ишлаб  нафақага  чиққач,  Наманган  уездининг  Нанай

 

қишлоғида  ўз  оиласи  билан  яшаб,  ўнлаб 

китоблар ёзди. Унга рафиқаси М.Наливника ёрдам берди. Улар тадқиқ қилган китобларда, мустамлакачилик даврида 

Фарғона водийсидаги маҳаллий хотин

-

қизларнинг турмуш шароити хақида қизиқарли маълумотлар берилиши билан 

алоҳида аҳамият касб этади.

 

Совет хукуматининг дастлабки йилларида махаллий миллат хотин

-

қизларининг жамиятдаги ўрни масаласи 

асосан,  хотин

-

қизлар  ҳаракатининг  фаоллари  томонидан  илмий  ўрганилган.  “Хужум”  йилларида  “хужум”,  яъни 

Ўзбекистон хотин

-

қизларининг озод этилиши янги босқичнинг энг долзарб масалалари буйича кўплаб турли мақолалар 

юзага келди. Уларнинг муаллифлари хотин

-

қизлар бўлимларининг маориф ходимлари, ўзбек хотин

-

қизлари озодлиги 

ҳаракатининг  жонкуяр  тарғиботчилари  эди.  Д.Алимованинг  рисоласида  ўзбек  хотин

-

қизлари  ҳаёти  ва  ижтимоий 

фаолиятининг адабиётларда, матбуотда ёритилиши мазкур муаммонинг ҳамон ишламаётганлиги, эътибордан четда 

қолиб келаётганлиги жиҳатлари тадқиқи берилганлиги билан ажралиб туради.

 

XX асрнинг 20

-

йилларидан кейин хотин

-

қизлар озодлиги, турмуш тарзи ҳамда мехнат шароитига бағишланган 

илмий

-

оммабоп  ишлар  пайдо  бўлди.  С.Т.Любимованинг  китоби  Ўзбекистонда  хотин

-

қизлар  озодлиги  масаласининг 

хал  этилиши  тарихига  бағишланган  илк  тадқиқотлардан  бири  эди.  В.Каспарова,  А.В.Алматинская

-

Зеленина, 

Н.А.Смирнова, В.С.Москалёв, А.Чернишева, Э.Муҳиддиноваларнинг асарларида хотин

-

қизлар озодлиги муаммолари 

билан биргаликда биринчи бор шарқ хотин

-

қизлари масаласи тарихига эътибор берилади.

 

Бундан ташқари, уларда бой материаллар тўплангандир. Бу

 

асарлар хали жиддий назарий хулосалардан узоқ 

бўлсада, бироқ мавжуд муаммони тарихий, юридик жиҳатдан ўрганиш борасидаги илк тадқиқотлар эди. Шунингдек. 

Уларда  Ўрта  Осиё  хотин

-

қизлари  озодлиги  харакатининг  долзарб  масалалари  ёритилган  эди.  Э.Миловидованинг 

К.Цеткин сўзбошиси ва тахрири остида чиққан китоби масалани тадқиқ этишга бағишланган ўша даврдаги асарлар 

орасида  энг  самарали  эди. Бу  ишда  жаҳон  хотин

-

қизлар  ҳаракатининг  тараққиёт  тарихи  ўз  даврига  нисбатан  анча 

чуқур ёритилганди. Китобда Шарқ хотин

-

қизлари орасида олиб борилиётган ишларга махсус бир боб бағишланган.

 

Хотин

-

қизларнинг республика саноати тараққиётидаги иштироки совет партия матбуотида анча кенг ёритиб 

берилди.

 

Давидова,  Волъний,  Зайко  ва  бошқаларнинг  мақолаларида  саноат  тизимида  хотин

-

қизлар  меҳнатидан 

фойдаланиш қулай ва рентабелли эканлигини аниқлаш масалаларини анча чуқур тадқиқ этишга уриниш сезилади. 

Масалани ҳал этиш жараёнида болали оналарни ишлаб чиқаришга жалб этишга имкон туғдириш учун уларга зарур 

турмуш шароитларини яратиш ҳам

 

алохида эътиборга олинди. Аммо, хотин

-

қизлар меҳнати муаммоси ҳали чуқур, 

тўла ва атрофлича ўрнанилмаган, умумлаштирилмаган эди. Ўша давр характери хукмронлигини бу ишларда кўриш 

мумкин.

 

Д.М.Рудницкая республикадаги мавжуд барча саноат тармоқларидаги тегишли маълумотларни ўрганиб чиқди 

ва  хотин

-

қиз  кадрларнинг  ўсиш  даражасини  кўрсатади.  Ер

-

сув  ислоҳотининг  хотин

-

қизлар  озодлиги  йўлидаги 

аҳамиятини  жиддий  ўрганиб  кўрган  муаллифлардан  бири  Е.А.Зельнина  бўлди.  Унинг  китоби  ўз  вақтида  яратилган 

муҳим  асар  бўлиб  қишлоқ  хўжалигида  хотин

-

қизлар  меҳнатини  ўз  даврига  нисбатан  бирмунча  чуқур  ўрганиш 

натижасида юзага келди. Унда агар минглаб хотин

-

қизлар қишлоқ хўжалигига жалб этилса, пахтачилик, ғаллачилик ва 

бошқа тармоқлар кенг имкониятларга эга бўлиши мумкинлиги очиб берилади. Бироқ бу асар ҳам камчиликлардан холи 

эмасди. Жумладан, 1925 йилгача қишлоқ хотин

-

қизларининг ахволи инқилобгача бўлган даврдаги аҳволга нисбатан 

деярли  ўзгармаган,  фақат  ер

-

сув  ислохотигина  бу  борада  том  маънодаги  инқилоб  бўлди,  деб  таъкидлайди. 

Муаллифнинг сўнгги хулосаси тўғри, бироқ у инқилобнинг биринчи куниданоқ ўзбек хотин

-

қизларининг турмуши тубдан 

ўзгарганлиги,  яъни  уларни  эркаклар  билан  тенг  хуқуқли  бўлганлиги,  инқилобдан  кейин  ўтказилган  селк  аграр 

ўзгаришлар бевосита уларга ҳам тегишли эканлиги каби муҳим фактларни эътиборга олмайди. Маҳаллий аҳоли хотин

-

қизлари  орасида  коммунистик  партия  олиб  борган  ишларнинг  муҳим  босқичи  муаллиф  китобида  асоссиз  инкор 

этилади.

 

Жамоалаштириш  йилларида  республика  қишлоқ  хўжалигини  социалистик  асосда  қайта  қуришга  хотин

-

қизларни  жалб  этиш  борасидаги  долзарб  масалалар  кўтариб  чиқилган  кўплаб  нашрлар  юзага  келди.  Унда  қатор 

хўжаликларда хотин

-

қизлар меҳнатидаги юқори кўрсатмаларга қарамасдан баъзи хўжалик рахбарлари улардан дала 

ишларида 

етарли 

даражада 

фойдаланмаяпганлигини, 

меҳнатга 

хақ 

тўлаш 

нормалари 

пасайтириб 

белгиланаётганлиги  ва  шу  каби  камчиликлар  очиб  ташланган.  Аммо,  уларда  ҳам  ўша  давр  муаммоларига  чуқур 

эътибор қаратилмаганлигини кўриш мумкин.

 

Мустабид  совет  тузуми  давридаги  бир  қатор  мақола  ва  рисолаларда  маҳаллий  миллат  хотин

-

қизларининг 

ижтимоий

-

сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётга жалб қилиниши бир ёқлама, синфийлик нуқтаи назаридан ёритилиб, 

совет  хокимияти  сиёсатини  улуғлаш  мақсадларига  хизмат  қилган.  Ушбу  адабиётларда  соҳта  коммунистик

 

мафкуранинг  сиёсий  тизимдаги,  ижтимоий

-

сиёсий  ҳаётдаги  “инқилобий  ўзгарувчи”  ролини  кўрсатишга  зўр  бериб 

уринилган  ва  фақат  ижобий  баҳоланган.  Тадқиқ  этилаётган  даврни  айрим  томонларини  собиқ  совет  мамлакати 

миқёсида тадқиқ қилган асарлар ҳам “коммунистик” мафкура асосида тадқиқ қилинган бўлсада ишда танқидий нуқтаи 

назардан  фойдаланилади. Жумладан.  Р.И.  Максимова,  В.  Бильшай,  Б.П.  Пальванова,  Г.М.  Грамовалар  китоблари 

тадқиқи ўша жамланмалар сирасига киради.

 

Ўзбекистонда  хотин

-

қизларни  “социалистик”  қурилишидаги  иштироки,  аёллар  саводхонлиги  учун,  маданий 

қурилиш соҳасидаги ҳамда мактаб

-

маориф, маданият соҳасидаги фаолиятларини ўша давр мафкураси андозасида 

очиб беришга харакат қилинганлигига қарамай шу учун катта аҳамият касб этувчи Х. Сулайманова, Т. Мельникова, Е. 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

135 

 

 

Ершова,  Ж.  Тожиева  ҳамкорлигидаги  китоб  ҳамда  К.  Оқилов,  Л.  Аббасова  тадқиқотларини  айтиб  ўтиш  жоиздир. 

Академик,  Т.Н.Қориниёзов  монографияси  Ўзбекистон  халқларини  энг  қадимги  даврдан  “социалистик”  тузум  даври 

маданиятининг умумлашган холда тахлили баён қилинганлиги билан алохида хусусиятга эгадир. Биз ёритаётган давр 

учун катта манба вазифасини бажариш билан алоҳида хусусиятга эга. Унда инқилобгача бўлган ва мустабид совет 

тузуми  даврида  “социалистик”  маданият  шаклланишида  хотин

-

қизларни  иштироки  масалалари  тадқиқи  берилгани 

билан ўз ахамиятига эгадир.

 

Шу  тариқа  20  –

 

30  йиллар  нашрларини  историографик,  нуқтаи  назардан  ўрганиш  бу  муаммога  боғлиқ 

билимларнинг  аста  –

 

секинлик  билан  ривожланиб  бориши  жараёни  ҳақида  тасаввур  туғдиради  ва  у  совет 

Ўзбекистонида тарих фанинг илк босқичи ҳамда унинг тарихий замин хақидаги муҳим ва салмоқли саҳифаларидан 

бири  бўлиб  хизмат  қилади.  Бу  даврдаги  манбалар  ва  адабиётлар  тадқиқотчиларни  хотин

-

қизларни  озод  этиш 

борасида ва ўша даврда жамиятнинг ижтимоий стратификациясида аёллар ферменти: анъанавийлик ва ўзгаришлар 

масаласини ёритишда асосий манба бўлиб қолади.

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: