«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

171 

 

 

 

СЕКЦІЯ:

 

ПЕДАГОГІКА

 

M.B. Qodirova 

(O`zbekiston, Namangan) 

 

O’QUVCHILARGA HUQUQIY TARBIYA BERISHNING PEDAGO

GIK ASOSLARI 

 

Respublikamizda  amalga  oshirilayotgan  ijtimoiy-iqtisodiy  islohotlarning  barchasi  inson  va  uning  manfaatlari  uchun 

yo’naltirilganligi nafaqat qabul qilinayotgan qonun hujjatlari, balki

,  amalga  oshirilayotgan  barcha  islohotlarning  asl  maqsadi 

e

kanligi  barchamizga  ma`lum.  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  ta`kidlaganlaridek:  “...biz  sog’lom  avlodni 

tarbiyalab voyaga yetkazishimiz kerak. Sog’lom kishi deganda faqat jismoniy sog’lomlik emas, balki, sharqona odob

-axloq va 

umumbashariy 

g’oyalar ruhida kamol topgan insonlarni tushunamiz. Oliy Majlis bu borada davr talablariga javob beradigan, 

eng qulay, ilg’or tajribalarga tayangan va uzviy bog’liq bo’lgan qator qonunlar qabul qilish kerak”

11

. 

Ta`kidlash  lozimki,  mustaqillikka  erishganimiz

dan  so’ng,  bozor  munosabatlari  sharoitida  fuqarolarning  iqtisodiy, 

siyosiy va ijtimoiy munosabat 

–

 lardagi ishtiroklari doirasi ancha kengaydi. Huquqiy munosabatlarda nafaqat voyaga yetgan 

fuqarolar, balki, 18 yoshga to’lmagan voyaga yetmaganlar ham o’zlar

ining subyektlilik maqomidan foydalanib ishtirok etishlari 

mumkin. Bu ishtirokni ta`minlash uchun Hukumat tomonidan barcha shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. 

O’zbekiston jahonning rivojlangan davlatlari qatoridan joy olishi uchun birinchi navbatda fuqaro

larning shu qatorda 

yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirish va ular orasida qonunlarni targ’ibot qilishni kuchaytirish lozim.

 

Prezidentimiz I.A.Karimov “Har bir fuqaro, har bir inson o’z haq

-huquqini yaxshi bilishi va uni himoya qila olishi zarur. 

Odamla

rning  huquqiy  bilimlar  bilan  qurollantirish  shart.  Toki,  jamiyatning  har  qaysi  a`zosi  o’z  huquqi,  o’z  burchi  va  o’z 

mas`uliyatini  puxta  bilmas ekan,  uni  hayotiy  ehtiyoj  sifatida anglamas  ekan,  bizning  islohotlar,  yangilanish  haqidagi  barcha 

so’zlarimiz, sa

`y-harakatlarimiz besamara ketaveradi

12

” –

 

deb aytib o’tgan edi. Demak, har bir kishining huquqiy madaniyatli 

bo’lmog’i jamiyat va farovon hayotimizning taqdiri bilan bog’liq masaladir. Bu esa joylarda yoshlarning huquqiy madaniyatini 

shakllantirish va takomillashtirishni taqozo etadi. 

Bugungi  kunda  voyaga  yetmaganlar  huquqbuzarliklarining  yangidan-

yangi  ko’rinishlarini  hamda  ularni  keltirib 

chiqaruvchi  sabab  va  sharoitlarni  vujudga  kelayotganligi  va  bu  boradagi  hamkorlik  barcha  joylarda  ham  to’g’ri  yo’lga 

q

o’yilmaganligi:

 



  voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarini oldini olish subyektlarining oila va ta`lim muassasalari bilan hamkorligini 

ta`minlovchi hamda tashkiliy asoslarini belgilovchi metodik qo’llanmalarni yetarli darajada emasligi;

 



  voyaga yetmaganlar huqu

qbuzarliklarining yakka tartibdagi profilaktikasi tashkil etish bo’yicha huquqni muxofaza 

qilish  organlari  o’rtasidagi  o’zaro  hamda  ularning  oila  va  ta`lim  muassasalari  bilan  hamkorligini  tashkil  qilish  sohasida 

muammolarning mavjudligi va hal etilmaganligi; 



 

jinoyat sodir etgan yoki bunga moyil bo’lgan voyaga yetmaganlar, farzandining tarbiyasiga salbiy ta`sir etayotgan 

ota-

onalar,  ularning  o’rnini  bosuvchi  shaxslar  ustidan  samarali  ijtimoiy

-

huquqiy  nazoratni  yo’lga  qo’yish  va  uzluksiz 

takomillashtirib  bori

sh  maqsadida,  ushbu  hodisalar  va  ular  bilan  bog’liq  jarayonlarning  kelgusidagi  ko’rinishlari  hamda 

yo’nalishlarini bashorat qilish zarurligi va xokozolar.

 

Yoshlar  o’rtasida  huquqiy  tarbiya  ishlarini  tashkil  etish  va  sodir  etiladigan  huquqbuzarliklarni  oldi

ni  olish  borasida 

pedagoglar faoliyatini yanada kuchaytirish uchun quyidagi amaliy ishlarni amalga oshirishimiz kerak: 

1. 

Umumiy ta`lim maktablarida huquqiy bilimlarni targ’ib qiladigan xonalar tashkil etish.

 

2.  Bilim  maskanlarining  sud,  prokratura,  advokatura,  birinchi  navbatda  esa  voyaga  yetmaganlar  inspektsiyasi  va 

voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug’ullanuvchi komissiyalar bilan aloqalarni mustahkamlash.

 

3. 

Doimiy ravishda yangi tajribalarni o’rganish, umumlashtirish va ularni hayotga keng tadbiq etish. To’pla

ngan ilmiy 

bilimlardan pedagogik tajribalarda foydalanish, o’sib kelayotgan yosh avlodga davlatimiz qonunlariga muntazam rioya qilish 

ko’nikmalarini singdirish. Bularning barchasi huquqiy tarbiyaning samarali amalga oshirishning muhim omilidir.

 

Har bir ped

agog ta`lim bilan tarbiya berishga jiddiy e`tibor qaratishi lozim. Bunda maktabda o’qitiladigan fanlarni o’ziga 

hos  ahamiyati  va  imkoniyatlari  bor.  Ana  shu  imkoniyatlardan  o’z  o’rnida  to’g’ri  foydalanish  o’qituvchining  bilim,  tajriba  va 

mahoratlariga, izla

nishiga bog’liq. Hozirda maktab dasturlarida mavjud bo’lgan “Tarix”, “Davlat va huquq asoslari”, “Inson va 

jamiyat”,  “Konstitutsiya  asoslari”,  “Milliy  istiqlol  g’oyasi”,  “Vatan  tuyg’usi”,  “Odobnoma”  darslarini  o’qitish  jarayonida 

o’quvchilarga huquqiy tarb

iyaga oid bilimlar berib borilmoqda. 

Belgilangan  rejalarni  amalga  oshirishda  turli-

tuman  tarbiyaviy  tadbirlar:  “Qonun  hammamiz  uchun  majburiydir”, 

“Davlatimiz  ramzlari”,  “Burch  va  Vijdon”,  “Qonun  va  biz”,  “Hayot  qonun  bilan  go’zal”,  “Men  ozod  yurt  farzandiman”  kabi 

mavzularda  yig’ilishlar,  kechalar  munozaralar  uyushtirish,  huquq

-

tartibot  organlari  hamda  harbiy  bo’linmalar  bilan  doimiy 

aloqalarni o’rnatish,  ular  yordamida  “Yosh  posbonlar”,  “Militsiyaning  yosh  do’stlari”  guruhlarini  tuzish  kabilardan  ham  keng

 

foydalanish mumkin. 

Xulosa va tavsiyalar shundan iboratki, pedagogik-olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, huquqiy tarbiyaga doir ishlar 

quyidagi sharoitlarda bajarilsa, uning samaradorligi yanada oshadi: 



 

Ta`lim muassasasi o’zining ta`sirlari majmuini ko’proq huquqiy tarbiya jarayoniga izchil yo’naltirsa;

 



 

O’qituvchilar jamoasi oila bilan o’zaro hamkorligi davrida o’zlarining axloqiy tarbiyaviy talablarini to’g’ri tashkil eta 

olsalar; 



 

Xalq ta`limi bo’limi va ta`lim muassasalari ota

-onalarni tarbiyaviy jarayoniga faol jalb qilsalar; 



 

O’qituvchilar o’quvchilarga huquqiy tarbiya berish ishlarini oiladan boshlashsa va bu ish ularning barcha o’quv 

yillarida davom ettirilsa; 

Xalqimizda yoshlikda olingan bilim toshga o’yilgan naqshga qiyoslanadi. Bu hayotiy haqiqat. Bolalikning beg’ubor 

murg’ak qalblariga ekilgan har qanday ezgulik urug’i katta bo’lgach, o’z mevasini berishi shubhasiz. Bugun kuchli huquqiy 

davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari dadil odimlayotgan yurtimizda yosh avlod istiqboli yo’lida qilinayotg

an ishlar behisob. 

Bu kishini quvontiradi, zero, mustaqil fikrli, o’zining mustahkam fuqarolik pozisiyasiga ega, intellektual salohiyatli va huq

uqiy 

madaniyatli yoshlar bizning bor umid va ishonchimizdir. 

                                                           

11

 

Karimov I. A O’zbekiston siyosiy

-ijtimoiy iqtisodiy istiqbolining asosiy  tamoyillari. -

Toshkent: O’zbekiston, 1997. 

-137 b. 

12

 Karimov I.A. Asosiy maqsadimiz 

–

 

yurtimizda erkin va obod, farovon hayot barpo etish yo’lini

 qat`iyat bi

lan davom ettirishdir. G `Xalq so’zi. 

2007 yil 8 dekabr’

 

 

172 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1.  I.A. 

Karimov O’zbekisto

n siyosiy-ijtimoiy iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. 

–

 

Toshkent: O’zbekiston, 1997. –

 137 b. 

2.  I.A. Karimov Asosiy maqsadimiz 

–

 

yurtimizda erkin va obod, farovon hayot barpo etish yo’lini qat`iyat bilan davom ettirishdir. 

Xalq so’zi. 2007 yil 8 dek

abr. 

 

 

А.К.

 

Абаева

 

(

Тараз қаласы, Қазақстан

) 

 

ОТБАСЫНАН ТЫС ТӘРБИЕЛЕНЕТІН БАЛАНЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

 

Балалар үйлерінде тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын көп жылдар бойы зерттеген психологтар 

И.Лангмейер мен З.Матейчик «психикалық депривация» түсінігін енгізді. Олар мұны ұзақ уақыт бойы субъектіге кейбір 

негізгі  өмірлік маңызды  психикалық  қажеттіліктерін  жеткілікті  мөлшерде қанағаттандыру  үшін  мүмкіндік  берілмейтін 

өмірлік жағдаяттардың нәтижесінде туындайтын псхикалық жағдай ретінде түсіндіреді.Баланың зияткерлік дамуының

 

жеткіліксіздігі  танымдық  процестердің  дамымағандығынан,  әлсіреуі  немесе  қалыптаспағандығынан,  ойлаудың 

(көрнекілік

-

бейнелік, абстрактілі

-

қисындық, ауызшалық және т.б.) нашар дамуынан, есте сақтаудың нашарлығынан, 

назар  аударудың  тұрақсыздығынан,  білімдарлықтың  төмендігінен,  пәндер  мен  оқиғаларға  ұзаққа  созылмайтын 

қызығушылықтың нәтижесінде басталған істі аяқтай алмаушылықтан, танымдық уәжделудің төмендеуінен және т.б. 

көрінуі  мүмкін.  Психологиялық  зерттеулер  тәрбиеленушілерде  көңіл  бөлу  мен  есте  сақтау  даму  деңгейінің  орташа 

статистикалық нормадан ауытқымайтынын дәледейді. Алайда ішкі күштерді, тірексіз іс

-

тәжірибелік әрекеттерді талап 

ететін  міндеттерді  шешудегі  қабілетсіздіктен  көрінетін  жағдайда  аса  тәуелділік,  абстрактілік

-

қисындық  ойлау  мен 

ауызша

-

қисындық  ойлау  дамуының  төмендеуі  айқындалды.  Бұл мәліметтер  балалар  үйлерінде  тәрбиеленушілерді 

зияткерлік дамудағы төмендеудің негізгі себептері туа біткен тұқым қуалаушылық факторлары, орталық жүйке жүйесі 

жұмысының  анатомиялық

-

физиологиялық  бұзушылықтары  емес,  ортаның  ықпалы,  педагогикалық,  жаңсақтықтар 

болып  табылатынын  дәлелдейді.  Себептердің  біреуі  ересектермен  сапалы,  мазмұнды  қарым

-

қатынастың  жоқтығы 

болып табылады.

 

Барлық  зерттеушілер  балалар  үйлері  тәрбиеленушілерінің  жеке  тұлғасының  қалыптасуындағы  көп 

қиындықтар эмоциялық

-

еріктік салада: әлеуметтік өзара әрекеттестіктің бұзылуынан, өзіне деген сенімсіздіктен, өзін

-

өзі  ұйымдаструшылық  пен  мақсатқа  ұмтылушылықтың  төмендеуінен,  дербестіктің  жеткіліксіз  дамуынан,  өзін  өзі 

барабар  емес  бағалауынан,  айналасындағылармен  қалыпты  өзара  қарым

-

қатынастар  жасауға  қабілетсіздіктен, 

ынтымақтасу үрдісінің мүлдем жоқтығынан көрініс табатынын атап көрсетеді. Осы тектес бұзылушылықтар көбінде 

аса алаңдаушылықтан, эмоциялық ширығудан,

 

психикалық қажудан, эмоциялық торығудан, әр текті кедергілерге аса 

сезімталдықтан,  қиындықтарды  жеңуге  дайын  еместіктен,  жетістіктер  мен  табысты  қажетсінудің  төмендеуінен, 

сенімсіздіктен, қызбалықтан, ұстамсыздықтан, шамадан тыс импульстік белсенділіктен,

 

эмоциялық салқындықтан, өзін 

өзі күштеуден, айналасындағылармен эмоциялық қарым

-

қатынастардың бұзылуынан, енжарлықтан, торығудан және 

т.б. байқалады.

 

Балалар  үйлерінің  жасөспірімдеріндегі  бірқатар  ерекшеліктер  олардың  айналасындағы  адамдармен  өзара 

қарым

-

қатынастарынан

 

көрініс табады. Он жасқа жеткенде жасөспірімдерде олардың ересектермен, құрдастарымен 

бала  үшін  іс  жүзіндегі  пайдалылығына  негізделген  қатынастары  орнайды,  «жақындыққа  тереңдемеу»  қабілеттілігі, 

сезімдердің үстірттігі, моральдық арамтамақтық

 

(нұсқау бойынша өмір сүру әдеті), өзінің зияндылығын, қажет еместігін 

ойлап, күйзелу қалыптасады.

 

Араласа  білмеу  мінез

-

құлықтың  барабар  емес  ниеті  түзулік  немесе  озбырлық  (мысалы,  барлығы  үшін 

айналасындағыларды  кінәлау,  өз  кінәсін  мойындай  алмауы  мен  оған  ниет  білдірмеуі  және  басқалары)  сияқты 

қорғаныстық формаларының басымдыққа ие болуына себеп болады. Бір жағынан, балаларда ересек адамның назар 

аударуы мен достық пейілін, адамдық жылуды, мейірім мен оңды эмоциялық қарым

-

қатынастарды қажетсінуі артады, 

екінші жағынан бұл қажетсінуге толықтай қанағанттанбау байқалады: ересектер тарапынан балаларға аз көңіл бөлінуі, 

бұл  қатынастарда  жеке  тұлғалық  мәселелер  сөз  болуының  аздығы,  олардың  эмоциялық  жұтаңдығы  мен  негізінен 

мінез

-

құлықты тәртіптеуге бағытталған мазмұнды бір сарындылық, ересектердің жиі алмасуы. Ересектермен қарым

-

қатынастағы  санамаланған  ерекшеліктер  балаларды  біріншіден,  толыққанды  жеке  тұлға  қалыптасуының  негізінде 

жатқан  өзінің  керектігін  сезінудің  маңыздылығынан,  екіншіден,  басқа  адамның  құндылығына  тілектес  болудан, 

адамдарға терең байланып

-

маталудан айырады.

 

Мектеп  оқушылары  мен  балалар  үйлерінде  тәрбиеленушілердің  арасындағы  айырмашылықтар  басқа 

балалармен  араласуда  да  байқалады.  Балалар  үйлерінде  тұратын  балалардың  бәрі  толып  жатқан  құрдастарына 

бейімделуге  мәжбүр  болады.  Балалар  санының  көптігінде  эмоциялық  ширығуды,  алаңдаушылықты,  күшейіп  келе 

жатқан озбырлықты жасайтын ерекше әлеуметтік

-

психологиялық жағдайлар жасырулы болады. Балалар үйіндегі өмір 

жағдайлары: балалар мен ересектердің арасында тәулік бойы болу, көңілсіздік, үй

-

жайларда оңаша болуға жеткілікті 

кеңістіктің жоқтығы; жеке заттары мен өз орнының жоқтығы оның жеке тұлғалық дамуына ықпал етеді,өзін жеке тұлға 

ретінде сезінуін қиындатады.

 

Балалар үйіндегі балалар еріксізден ересектермен және құрдастарымен тұрақты қарым

-

қатынаста болатын 

жағдаят ерекшелігін есепке алатын болсақ, балалардан қарым

-

қатынас дағдыларын тиімді қалыптастыруды, ұжымдық 

міндеттерді  шеше  білуді,  қақтығыстардан  шығар  жолдарды  табуды  күткендей  боламыз.  Алайда,

 

балалар  үйлері 

тәрбиеленушілерінің  мектеп  оқушыларымен  салыстырғанда  ересектермен,  құрдастарымен  қарым

-

қатынастағы 

жанжалдарды шешуде көбінде жолы бола бермейді. Балалар үйінің жасөспірімдерінде өзіндік сананың қалыптасуында 

да өз ерекшеліктері бар.

 

Балалардың  дербестігі  дамуындағы  кемшіліктерге  олардың  айналасындағы  ересектердің  тарапынан 

жасалатын аса қорғаншылық, шамадан тыс қамқорлық себеп болады деп есептеу қабылданған. Жас кезінен балалар 

үйінде  тұрып  келе  жатқан  балалар  көбінде  қорғаншылықтың  жоқтығы,  ересектермен  қарым

-

қатынастардың 

тапшылығы  жағдайдарында  өседі.  Оларды  дербес  болуға  мәжбүрлейтін  жағдайларда  балалардан  өзін

-

өзі 

ұйымдастыру,  өз  мінез

-

құлқын  жоспарлау  икемділіктері  дамуының  салыстырмалы  түрдегі  жоғары  деңгейін  күтуіміз 

керек  еді.  Алайда  мінез

-

құлық  еркіндігі  дамуының  бұл  элементтері  тәрбиеленушілерде  олардың  отбасындағы 

құрдастарымен  салыстырғанда  анағұрлым  төменгі  дәрежеде  қалыптасқан.  Балалар  үйіндегі  балалардың 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

173 

 

 

ересектермен  шектеулі,  көпшілік  жағдайларда  топтық  қарым

-

қатынасы  іс

-

жүзінде  балаға  дербестік  бермейді, 

керісінше,  оны  қатаң  күн  режимімен,  «қандай»  да  бір  сәттерде  ересектер  үнемі  жасайтын  нұсқаулар,  ересектер 

тарапынан жасалатын бақылаумен қатты шектеледі, сөйтіп қадам басқан сайын бөтендердің нұсқауларын орындау 

әдеті  қалыптасады.  Отбасында  тәрбиеленетін  бала  талап  етулер  мен  бақылау  жасаудың  неғұрлым  жұмсақтау 

жағдаятына  тап  болады,  ересектермен  бірге  күрделі  қызметке  қатысады,  жекелеген  жұмыстарды  орындауды  ғана 

емес,  жоспарлаудың,  қызметті  ұйымдастырудың,  бақылаудың  жеткілікті  дәрежедегі  күрделі  бағдарламаларын 

меңгеруге де үйренеді.

 

Отбасында бұл күрделі қызметтік элементтердің бәрін меңгеру арнайы оқыту жағдаятында өтпейді, қызметтің 

алуан түрлерінің аясына табиғи түрде еніп кетеді. Балалар үйлерінің тәрбиеленушілері қызметтің алуан түрлерінде 

ересектермен  өзара  әрекеттестіктің  мұндай  саналуандылығынан  айырылған,  осының  нәтижесінде  оларда  мінез

-

құлықты ерікті түрде реттеудің, жоспарлау, өзіне өзі бақылау жасау, және т.б. сияқты басты элементтері жеткіліксіз 

қалыптасқан болып шығады.

 

Өзінің қазіргі жағдайын өткенмен және болашақпен салыстыра білу қабілеті –

 

дамушы жеке тұлғаның өзіндік 

санасындағы  аса  маңызды  оңды  білім.  Балалар  үйлері  тәрбиеленушілерінің  эмоциялық  қолайсыздықтары,  өткені, 

бүгінгі күні мен болашағына қатысты алаңдаушылық олардың санасына өзіндік із қалдырады.

 

Отбасы  мен  балалар  үйлерінде  тәрбиеленуші  жасөспірімдердің  уақытша  перспективасын  кезінде  А.М. 

Прихожан мен Н.Н. Толстых

 

егер мектеп оқушылары үшін іске асуы жеткілікті дәрежеде алыс болашақпен (институтқа 

түсуге,  отбасын  құруға  ұмтылу,  кәсіптік  қызметте  табыстарға  жетуге  және  т.б.)  байланысты  сарындардың  көптігі 

сипатты  нәрсе  болса,  онда  тәрбиеленушілерде  бүгінгі  күннің  немесе  жуырдағы  болашақтың  сарындары  (футбол 

ойнау, ертеңгі болатын бақылауды «4»

-

ке

 

жазу және т.б.) басым болатынын, алыстағы перспектива сарындарының іс

-

жүзінде білдірілмегенін анықтайды.

 

Балалар үйі тәрбиеленушілерінің отбасы туралы түсініктерінде еркек пен әйел бейнелері неғұрлым ұстамды 

орын  алады,  жұтаңдығымен,  абстрактілігімен  және

 

жағымды  сипаттамалардың  сұлбалығымен  және  жағымсыз 

сипаттамалардың егжей

-

тегжейлілігімен, эмоцияға толы екендігімен ерекшеленеді.

 

Отбасындағы жасөспірімдерде әйел мен еркек бейнелерінде көп орынды отбасы туралы түсініктер алады, 

оның үстіне бұл түсініктер

 

толып жатқан нақты сипаттамалармен толықтырылған. Адамдар өз отбасында әдете ата

-

аналық отбасының үлгісін қалпына келтіріп, мінез

-

құлықтарында тікелей немесе «керісіншіге дейінгі дәлдікпен» әке 

немесе  ана  ролін  қайталайды.  Психологтар  ешқандай  тәжірибе  жоқтан  гөрі,  тіпті  өте  нашар  болса  да  ертеректегі 

отбасылық  тәжірибенің  болғаны  жақсы  деп  есептейді.  Отбасылық  жағымсыз  тәжірибе  балаға  сәйкестіктің  даму 

процесінде одан бойын аулақ салуға және өзі жөнінде еркек ретінде немесе әйел ретінде «қарама

-

қайшылық» үлгісінің 

қағидаты  бойынша  өзіндік  түсінік  құруға  мүмкіндік  береді.  Балалар  үйіндегі  өмір  мұндай  тәжірибені  де  бермейді, 

осының салдарынан шатастырылған, анықталмаған жеңсітік сәйкестілік туындайды.

 

Отбасы бағасының жоғарылығы тәрбиеленушілер үшін отбасындағы өзара қатынастарды, үй иесі бейнесін 

дәріптеушілікке жағдай жасайды. Олардың оңды үлгісі көмескі, нақты бөлшектермен толықтырылмаған. Мұнымен бір 

мезгілде күйеу, әйелі қандай қасиеттерге ие болмауы тиістігі туралы басқа –

 

жағымсыз үлгі, нақты бейне де бар. Екі 

бейненің қақтығысы талаптардың қақтығыстық жүйесін туындатады, ол еркек немесе әйел ретінде өзі туралы барабар 

түсініктердің  қалыптасуына  жағымсыз  әсер  етеді  және  соңғы  есепте  психологиялық  –

 

жеңсіктік  сәйкестік 

қалыптасуының қалыпты процесін бұрмалайды. А.М. Прихожан былай деп жазады: «жетім балалардың озбырлығы

, 

айналасындағыларды айыптауға ұмтылысы, өз кінәсін мойындағысы келмеу және қолынан келмеуі, яғни қақтығыстық 

жағдаяттарда мінез

-

құлықтың  қорғаныстық формаларының  басым  болуы  мен осыған  сәйкес қақтығысты сындарлы 

шешуге  қабілетсіздігі  бірден  көзге  түседі».  Мойындаудағы  қажетсінулерді  іске  асырудың  мүмкін  еместігі  қызба 

әрекеттерге,  жегідей  жеген  ширығу  сезіміне,  мазасыздануға,  жанкештілікке  әкеледі.  Бұл  балалардың  мінез

-

құлқы 

ашуланшақтықпен

 

ашу

-

ыза  көріністерімен,  агрессиямен,  оқиғалармен  өзара  қатынастарға  шамадан  тыс  жауап 

берумен,  ренжігіштікпен,  құрдастарымен  қақтығыстарда  ұрынумен,  олармен  қарым

-

қатынас  жасай  білмеуімен 

сипатталады.

 

Әлеуметтік  мойындауды  қажетсіну  жетекші  қажеттіліктердің  біріне  айналады,  ал  оның  жүйелі  түрде 

қанағаттандырылмауы  толыққанды  еместіктің  тұрақты  кешені  қалыптасуының  көзіне  және  көптеген  жеке  тұлғалық 

жағымсыз  құрылымдар  пайда  болуының  себебіне  айналады.  Баланың  әлеуметтік  дамуындағы  қиындықтар  заңды 

түрде өз

 

соңына жеке тұлғалық өзіндік сананың дамуындағы ауытқушылықтарды ертеді, баланың өзін өзі бағалауына, 

әлеуметтік ортамен қатынастарына ықпалын тигізеді.

 

Соңғы жиырма жылдың ішінде Нидерландыда  құзыреттілік моделі әзірленіп, сынақтан өткізілді. Әлеуметтік 

құзыреттілік моделі жетім балалар мен ата

-

аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды оңалтумен диагностика 

бойынша жұмыс тәжірибесінде қолданылады.

 

Құзыреттілік  туралы  адам  көмегімен  күнделікті  өмірде  оның  алдында  тұрған  міндеттерді  барабар  сипатта 

орындай

 

алатын  дағдылардың  жеткілікті  көлемін  игерген  кезін  айтуға  болады.  Жасқа  байланысты  міндеттер  –

 

дамудың  әрбір  кезеңінде  балалардың  алдында  жас  ерекшеліктеріне  байланысты  тұратын  міндеттер.  Баланың 

алдында  тұрған  міндеттер  нақтырақ  аталған  сайын  әлеуметтік

 

қызметкерге,  психологқа,  тәрбиешіге  балалар  ие 

болған,  оларда  әлі  де  жоқ  және  оларды  қалыптастыруға  тиісті  дағдылар  мен  икемділіктерді  бөліп  алу  соншалық 

оңайырақ болады.

 

Әлеуметтік  құзіреттілік  жасқа  байланысты  міндеттер  мен  қажетті  дағдылардың  арасындағы  тепе

-

теңдік 

жағдайы ретінде қарастырылады. Біз егер жеке адам күнделікті өмірде өзінің алдында тұрған міндеттерді іске асыру 

үшін  жеткілікті  дағдыларға  ие  болған  кезде  құзіреттіліктің  бар  екендігі  туралы  айтамыз.  Егер  жасқа  байланысты 

міндеттер  өте  күрделі  немесе  өте  көп  болып  кетсе  немесе  адам  дағдылар  мен  икемділіктердің  жеткіліксіз  санын 

меңгерсе тепе

-

теңдіктің бұзылуы мүмкін –

 

ол кезде адамның қызметі құзіретті болмайды.

 

Міндеттер –

 

бұл адам қоғаммен күнделікті қатынасында соқтығысатын нәрселер.

 

Дағдылар –

 

бұл нақты міндеттерді орындау үшін қажетті мінез

-

құлық формалары. Дағдылар адамға белгілі бір 

міндеттерді орындауға мүмкіндік береді. Адам когнитивтік, әлеуметтік және іс

-

тәжірибелік дағдыларды меңгереді.

 

Жасқа  байланысты  міндеттер  мен  қажетті  дағдылардың  арасындағы  тепе

-

теңдікке  оңды  әсер  етететін 

факторлар: икемділік және қорғаныстық қасиеттер.

 

Икемділік  –

 

бұл  адамның  оған  тәуекел  мен  сәтсіздіктерге  қарамастан  ойдағыдай  бейімделе  білуге 

көмектесетін жеке қасиеттері.

 

Қорғаныстық қасиеттер –

 

бұл жеке адамның айналасындағы оны тәуекелдер мен сәтсіздіктерден қорғайтын 

жайттар: жақын туыстарының қолдауы, жақсы қарым

-

қатынастар.

 

174 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

Тепе

-

теңдікке жағымсыз ықпал ете және бұза алатын факторлар: патология мен титықтау жағдаяттары.

 

Патология –

 

аталған мәдениетте қабылданбаған, қорқынышпен, қайғы

-

қасіретпен, мұңмен немесе қиналумен 

қатар жүретін мінез

-

құлық үлгісі.

 

Титықтау жағдаяттары –

 

адамның жол тауып шығуы қиын және оның қызметіне жағымсыз әсер ететін: сүйікті 

адамынан  айырылу,  ата

-

аналарының  ажырасуы  мен  қайта

 

некелесуі,  созылмалы  аурулар,  табиғи  зілзалалар  мен 

апаттар жағдаяттары.

 

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: