«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

302 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

 

Мұндайда сабақтың негізгі мақсат

-

мазмұнына қарай балаға қойылатын сұрақтардың маңызы зор. Тәрбиеші

-

мұғалім  сабақты  жоспарлау  барысында  осыған

 

баса  назар  аудару  керек.  Сондай

-

ақ  әр  түрлі  ойын,  жаттығу 

жұмыстары оған қажетті материалдар болуы (өлең, тақпақ, жұмбақ, мақал, мәтел, жеке сөздер, суреттер), күнделікті 

сабаққа мұқият дайындалуы қажет.

 

Сабақта балаға қойылатын сұрақтар алуан түрлі болуы

 

мүмкін. Мысалы, Қалай? Неліктен? Не себепті? Тағы 

қалай айтуға болады? Не істер едің? Оны қалай білдің? Сен қайтер едің? Тәріздес сұрақтар қоя отырып, тәрбиеші

-

мұғалім сабақ мазмұның баланың жан

-

жақты түсінуіне, өздігінен ойланып жауап табуына мүмкіндік береді. Заттардың 

өзара қатыс байланыстарын, оқиғаның себеп

-

салдарын анықтайды.

 

6 жастағы баланың сөздік қорында айналадағы өмірді сипаттайтын, күнделікті тұрмысқа қажетті сөздердің 

едәуір екені белгілі. Бірақ оларда сөзді түрлендіріп қолдану (сын есім), сөзді жіктеп, септеп, тәуелдеп айту, антоним, 

синоним, көп мағыналы сөздерді ажыратып, сөз түрлендіру дағдылары қалыптаспаған болады

 

Балалардың білімін анықтау әр тоқсанның аяғында және май айының екінші жартысында жүргізіледі. Ол үшін 

балаларға қойылатын сұрақтар, бақылау материалдары (оқитын, жазатын текстер, есептер) күні бұрын даярланады. 

Баланың білімін анықтау олардың әрқайсысымен жеке

-

жеке жүргізіледі.

 

Даярлық  топтағы  балаларды  грамматикалық  форманы  дұрыс  қолданып  сөйлей  білуге  үйреткенде  сөздің 

морфологиялық  (сөз  түрлендіру,  сөз  тудыру),  синтаксистік  (сөз  тіркестіру,  сөйлем  құрау)  жақтарын  меңгерту 

көзделеді.

 

Мектепке  дейінгі  жаста  балалардың  қарым

-

қатынас  шеңбері  кеңи  түседі.  Балалар  біраз  есейе  түскен  соң 

шағын семьялық байланыстар шегінен шығып, адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа 

бастайды. Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым

-

қатынас құралын толық 

меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар

 

қояды.

 

Тілдің дамуына бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде оны іш жүзінде қолдану жетіле 

түседі, сонымен бірге тіл психикалық процестерді қайта қараудың негізі, ойлау құралы болып табылады.

 

Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай тәрбиелеудің белгілі бір жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен 

маңызы бар, тілді тек пайдаланып қана қоймай, оның құрылысын да ұғына бастайды.

 

Заттық іс

-

әрекеттен алынып, жинақталған әсерлер баланың тілін дамытудың негізі болады. Сөздің артында 

ақиқат дүниенің бейнелері тұрған жағдайда ғана, сол сөзді игеру жемісті болады. Сөйлеуді игеру нәрестелік шақтан

-

ақ  басталған  қарым

-

қатынас  қажеттілігінің  әрі  қарай  дамуына  байланысты  жүзеге  асады.  Сөздік  қарым

-

қатынас 

баладан қатынасу қабілетін талап еткен жағдайда, яғни үлкендер оны түсінікті сөйлеп, өз ойын айқын сөздермен құра 

білуге  көндірген  жағдайда  пайда  болады.  Егер  үлкендер  баланың  әрбір  тілегін  қағып  отырса,  онда  оның  тілінің 

дамуына ешқандай түрткі болмай қалады. Ерте сәбилік шақ тілді дамыту үшін өте сезімтал кезең болып табылады: 

нақ осы кезде сөйлеуді игеру аса тиімді өтеді. Егер бала қайсыбір себептермен осы жылдарда тілді дамыту қажетті 

жағдайлардан айырылып қалса, онда кейін жіберілген қателіктердің орнын толтыру өте қиын болады. Сондықтан екі

-

үш жаста баланың тілін дамытумен қарқынды шұғылдану қажет.

 

Үлкендермен бірлескен іс

-

әрекет үстінде бала ерте сәбилік шақта

-

ақ болмыстың арасындағы байланыстарды 

аңғара  бастайды.  Сөздерді  олар  белгілейтін  заттар  мен  іс

-

әрекеттерге  апарып  жатқызу  бірден  бола  қоймайды.

 

Үлкендердің сөзі мен өз іс

-

әрекеттерінің арақатынасын белгілеу қабілеті де ұзақ дамып, оның өмірінің бірінші жылында 

қалыптасады.  Үш  жасқа  қарай  сәбидің,  үлкендердің  сөзін  түсінуі  сапалық  жағынан  өзгереді.  Бала  бұл  мезгілде 

жекеленген  сөздерді  ғана  түсініп,  үлкендердің  нұсқауы  бойынша  заттық  әрекеттер  жасауға  ғана  қабілетті  болып 

қоймайды. Сәби үлкендердің тікелей өзіне бағытталмаған кез

-

келген сөздерін қызыға тындай бастайды. Үлкен адам 

мен баланың тікелей қарым

-

қатынас жасау ситуациясынан тысқары хабарларды тындау мен түсіну маңызды жетістік 

болып саналады.  Ол  сөйлеуді  баланың  тікелей  тәжірибесінің  өресі  жетпейтін  болмысты  тыңдаудың  негізгі  құралы 

ретінде пайдалануға мүмкіндік жасайды.

 

Ерте сәбилік балалық шақ балалық белсенді сөйлеуінің қалыптасу кезеңі.

 

Бір жарым жасқа дейін бала 30 –

 

40-

тан 100

-

ге дейін сөз үйренеді және оларды өте сирек қолданады. Ол әлі тым мүдіріп сөйлейді. Тілді меңгеруді 

елеулі  өзгеріс  шамамен  біржарым  жаста  жүзеге  асады.  Сәби  бастамашыл  болады.  Ол  заттардың  аттарын  атап 

отыруды үздіксіз талап ете бастайды. Сөйлеудің даму қарқыны арта түседі. Екі жастың аяғында бала 300

-

ге дейін, ал 

үш жастың соңына 1500

-

ге дейін сөздер қолданады.

 

Ана тілін үйренудің заңдылығын, жоғарыда айтып өткеніміздей, бірқатар қабілеттерінің дамуы процесінде ішкі 

сезім арқылы (саналы емес) жүзеге асырылады: 1) өзінің сөйлеу органы бұлшық еттерін адамның жұмыс істете білу 

қабілеті –

 

сөздің дыбысын артикулдеу, интонация элементтерін, просодемаларды модулдеу және оларды істеу; 2) 

дыбыс комплекстері мен интонацияны

 

тілден тыс шындықпен салыстыру қабілеті, яғни оларды сөйлеу элементінің 

мағынасы ретінде түсіну; 3) сөздің мағыналық элементін өз сезімімен салыстыра білу қабілеті, яғни оларды бағалау; 

4) араласу, тану, сөзді және адамның мінез

-

құлқын тәртіптеу процесінде сөздің мағыналық үйлесімділік дәстүрін және 

бағалау элементін есте сақтау қабілеті.

 

Егер  тәрбиеші  баланың  табиғи  сөйлеуі  неғұрлым  қарқынды  болатын  жағдай  жасаса,  онда  баланың  тілі 

неғұрлым  тезірек  баийды  және  оның  психикасы  жан

-

жақты  дамиды.  Лингвистикалық

-

дидактикалық  принциптерге 

құрылған тіл үйретудің түрлі әдістерін қолдану тілді дамытуды жеделдетудің негізгі шарты болып табылады.

 

Оқыту әдісі деп білімді бір адамнан екінші адамға беру мақсатымен орындалатын үйренуші мен үйретушінің 

іс

-

әрекетін айтады.

 

Мектепке  дейнгі  кезеңдегі  тілдің  дамуына  мынадай  практикалық  әдістер  тән:  еліктеу  әдісі,  сөйлесу 

(әңгімелесу) әдісі, қайталап айту әдісі, әңгімелеп беру әдісі (құрастыру) әдісі.

 

Еліктеу әдісі. Еліктеу әдісінде үйретуші мен үйренуші екеуі де бір сөзді, бірақ әр түрлі етіп айтады: үйретуші 

ересек  адамдармен  сөйлескендегіден  гөрі  біршама  қарқындырақ,  сөздің  дыбысын  артикулдеп  және  сөзінің  дауыс 

ырғағын мәнерлеп сөйлейді, ал үйренуші тыңдайды да, қайталайды, оның сөзіне еліктейді, сөйлеу қимылын үйренуге 

(дауыстың  артикуляциясы  мен  модуляциясы)  және  мағынасын  түсінуге  тырысады  (затты,  қимылды  және  т.б. 

көрсететін дыбыс комплекстерінің мәліметін салыстырады) мұндайда тәрбиеші үшін орфоэпиялық норма деңгейінен 

төмен түспеу және баланың сөзіне еліктемеу («сақауланбау», «шолжандамау») аса маңызды.

 

Бұл әдісті қолдануды сәби шағынан бастап, кейінгі шақтарда (тек балалар бақшасында ғана емес, мектепте, 

тіпті есейгенде де) жалғастырып отырады.

 

Еліктеу  әдісіне  тұрмыстық  іс

-

әрекеттерді  атқару  кезінде,  айталық,  баланы  шомылдыру  кезіндегі  баламен 

қатынас процесінде еріксіз түрде болуы мүмкін.

 

Еліктеу әдісі бұдан гөрі ересек балаларды тілге үйрету кезінде кез

-

келген ойын үстінде пайдаланылады.

 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

303 

 

 

 

Сонымен, сөйлесу әдісі бұл үйретуші үйренушіні өзінің сөздік қорын орынды пайдалануға және сол арқылы 

тілін жетілдіре түсуге үйретілген әдіс. Сөйлесу әдісі еліктеу әдісінің тәсілдерімен сондай

-

ақ әр түрлі сұрақ тапсырма 

тәсілін қолдану арқылы орындалады.

 

Сөйлесу әдісін теориялық материалды берудің бір тәсілі болып табылатын әңгімелесудің

 

мектептік әдісімен 

шатыстыруға болмайды, сөйлесу әдісі ережесіне қарай практикалық әдіс екендігін аңғарамыз.

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

 

1. 

Қазақстан  Республикасының  2015  жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту  тұжырымдамасы  Егемен  Қазақстан. 

26.12.2003. 

–

 

№ 332.

 

2. 

Бұқабаева Б. Алғашқы сөйлеу әрекеті және оның қалыптасу ерекшеліктері Қазақстан мектебі, 2006, №1.

 

3. 

Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы., 1992.

 

4. 

Қоянбаев Ж. Қоянбаев Р. Педагогика. Астана: Е

YY, 1998. 

 

 

 

304 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

 

 

СЕКЦІЯ:

 

СОЦІОЛОГІЯ

 

Нафиса Валиева

 

(

Наманган, Узбекистон

) 

 

ЎЗБЕКИСТОНДА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИНИ

 

ЯРАТИШНИНГ АСОСИЙ ОМИЛЛАРИ

 

 

Мамлакатда оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлар фуқаролар хусусан, ёшларнинг сиёсий маданият ва 

ҳуқуқий  саводхонликларини  ошишига  туртки  бўлди.  Бу  эса,  ўз  навбатида  уларнинг  ижтимоий  тузумга,  ҳокимиятга, 

давлат амалга ошираётган ички ва ташқи сиёсатга муносабатини акс эттирибгана қолмай, балки сиёсий онги билан 

сиёсий фаолияти бирлигини ҳам ифодалай бошлади.

 

Давлатимизда  белгиланган  устивор  йўналишлар  қаторида  давлат  қурилиши  ва  фуқаролик

 

жамиятини 

шакллантириш  жараёнини  эркинлаштириш  ҳам  бўлиб,  унда  давлат  ҳокимияти  органларининг  ваколатларини 

нодавлат  ва  жамоат  ташкилотларига,  фуқароларнинг  ўзини  ўзи  бошқариш  органларига  босқичма

-

босқич  ўтказа 

бориш,  уларнинг  ҳақ

-

ҳуқуқлари  ва  эркинликларини  муҳофаза  этишни  кучайтириш  асосий  вазифалар  сифатида 

кўрсатиб ўтилади. Биз учун фуқаролик жамияти

-

ижтимоий макон. Бу маконда қонун устивор бўлиб, у инсоннинг ўз

-

ўзини камол топтиришига монелик қилмайди, аксинча ёрдам беради. Шахс манфаатлари, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари 

тўла даражада рўёбга чиқишига кўмаклашади. Айни вақтда бошқа одамларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари камситилишига 

йўл қўйилмайди. Яъни эркинлик ва қонунга бўйсуниш бир вақтнинг ўзида амал қилади., бир

-

бирини тўлдиради ва бир

-

бирини тақозо қилади. Бошқача айтганда, давлатнинг қонунлари инсон ва фуқаро ҳуқуқларини камситмаслиги лозим. 

Шунинг баробарида барча одамлар қонунларга сўзсиз риоя қилишлари шарт.

 

Чунки қайси мамлакатда нодавлат ва жамоат ташкилотлари ривожланса, тўғри фаолият юритса, шу  ерда 

давлат  ва  фуқаролар  муносабатида  одилона  мувозанат  вужудга  келади,  фуқароларнинг  ҳуқуқлари  тўлароқ 

таъминланади.  Бу  ташкилотлар  доимо  давлат  тизимларига  муқобил  куч  сифатида  фаолият  кўрсатиши, 

фуқароларнинг сиёсий фаоллигини оширишга ёрдам бериши, уларнинг жамиятдаги муҳим ўрнини белгилаши лозим.

 

Бу ташкилотларга катта умид билан қаралаётган экан, барча фуқаролар, жумладан ёшлар ҳам фуқаролик 

жамияти институтлари таркибига кирувчи ташкилот ва муассасалар ҳақида батафсил маълумотга эга бўлишлари, 

уларнинг мақсад ва вазифаларини англаб етишлари талаб этилади.

 

Бугунги  кунда  мамлакатимизда  жамият  ҳаётининг  турли  соҳаларида  5100  дан  зиёд  нодавлат  нотижорат 

ташкилотлари фаолият юритмоқда ва бу кўрсаткич 2000 йилга қараганда 2,5 баробар кўпдир. Фуқаролар йиғинлари 

ва ўзини ўзи бошқариш органлари

-

маҳаллалар сони 10 мингдан ортиқни ташкил этади. Булар қаторида “Камолот” 

ёшлар ижтимоий ҳаракати, Ўзбекистон хотин

-

қизлар қўмитаси, “Соғлом авлод учун”, “Нуроний” жамғармалари, “Ижод” 

фонди, Нодавлат нотижорат ташкилотлар миллий ассоцияси ва бошқа жамоат ташкилотларини санаб ўтиш мумкин. 

Кейинги  ўн  йиллик  давр  аҳолининг  кенг  қатламлари  қўллаб

-

қувватлайдиган  турли  хил  фуқаролик  жамияти 

институтлари, нодавлат нотижорат ташкилотларнинг жадал шаклланиши ва ривожланиши даври

 

бўлди.

 

Фуқаролик институтлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ҳозирги кунда демократик қадриятлар, инсон 

ҳуқуқ  ва  эркинликлари  ҳамда  қонуний  манфаатларини  ҳимоя  қилишнинг  муҳим  омилига  айланмоқда,  фуқаролар 

хусусан бу ўринда ёшларнинг ўз салоҳиятларини рўёбга чиқариши, уларнинг ижтимоий, социал

-

иқтисодий фаоллиги 

ва  ҳуқуқий  маданиятини  ошириш  учун  шароит  яратмоқда,  жамиятда  манфаатлар  мувозанатини  таъминлашга 

кўмаклашмоқда.

 

Фуқаролик  жамияти  институтларининг  давлат  ва  ҳокимият  тузилмалари  фаолияти  устидан

 

таъсирчан 

жамоатчилик назоратини амалга оширишдаги роли жамиятимизда тобора ортиб бормоқда.

 

Ҳозирги вақтда жамоатчилик ва фуқаролик назорати институти жамиятнинг давлат билан ўзаро самарали 

алоқасини таъминлаш, одамларнинг кайфиятини, мамлакатда кечаётган

 

ўзгаришларга муносабатини аниқлашнинг 

муҳим воситаларидан бирига айланмоқда. Бу борада мамлакатимизда Омбудсман, Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий 

марказ,  “Ижтимоий  фикр”  жамоатчилик  маркази,  амалдаги  қонун  хужжатлари  мониторинги  институти  каби  инсон 

ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар ва бошқа қатор ташкилотлар фаолият кўрсатмоқда.

 

Ўтган давр мобайнида мамлакатимизни демократик янгилаш жараёнида фуқаролик институтлариниг роли ва 

аҳамиятини кучайтиришга, фуқароларнинг энг муҳим социал

-

иқтисодий муаммоларини ҳал этишга қаратилган 200 

дан  ортиқ  қонун  ҳужжатлари  қабул  қилингани  ҳам  бу  соҳа  ривожига  бўлган  катта  эътиборни  кўрсатади.  Юртимиз 

тараққиётининг  ҳозирги  босқичида  нодавлат  нотижорат  ташкилотлари  ва  бошқа  фуқаролик  институтлари  ролини 

янада  кучайтириш  фуқаролик  жамиятини  шакллантириш,  демократлаштириш  ҳамда  мамлакатимизнинг  жаҳон 

ҳамжамиятига интеграциялашуви бўйича ўз олдимизга қўйган мақсадимизни рўёбга чиқаришда ҳеч бир муболағасиз 

ҳал қилувчи омил ҳисобланади.

 

Шуни  айтиш  керакки,  мамлакатимизда  ҳар  томонлама  салоҳиятли,  замон  билан  уйғун  қадам  ташлай 

оладиган ёш авлодни шакллантиришга хизмат қилувчи қонунчилик базаси ва сиёсий асосларини чуқурлаштиришга 

мислсиз  катта  эътибор  қаратиб  келинмоқда.  Жумладан,  Президентимизнинг  “Ўзбекистон  ёшлари  ишлари  бўйича 

Республика кенгаши тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги (1993 йил 15 июнь), “Ёшларнинг ҳуқуқий таълимини 

такомиллаштириш комплекс дастури тўғрисида”ги (1994 йил 13 июнь), “Ўзбекистон ёшларининг “Камолот” ижтимоий 

ҳаракати фаолиятини ташкил этишга кўмаклашиш тўғрисида”ги (2001 йил 30 май) қарорлари мамлакатимиз ёшлари 

манфаатларини умумжамият миқёсида ҳар томонлама таъминлашда тамал тоши бўлиб хизмат қилмоқда.

 

Дарҳақиқат,  мамлакат  иқтисодий  жиҳатдан  қанчалик  ривожланмасин,  аҳолининг  турмуш  даражаси  юқори 

бўлмасин,  фуқаролар  сиёсий  ҳаётда  эркин  ва  кенг  иштирок  этиш  имкониятига  эга  бўлмасалар,  иқтисодий 

фаровонликдан  қониқишнинг  ўзи  етарли  бўлмайди.  Шунингдек,  мамлакатимизда  фуқаролик  жамиятини 

ривожлантиришда  Ўзбекистон  Республикаси  Олий  Мажлиси  Қонунчилик  палатаси  ва  Сенати  Кенгашлариниг 

“Нодавлат  нотижорат  ташкилотларини,  фуқаролик  жамиятинингбошқа  институтларини  қўллаб

-

қувватлашни 

кучайтириш чора

-

тадбирлари тўғрисида”ги қўшма қарори ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Ўз навбатида, Олий Мажлис 

ҳузурида  Жамоат  фонди  ҳамда  таркибига  нодавлат  нотижорат  ташкилотлари  ва  жамоат  ташкилотларининг 

ваколатли  вакиллари  билан  бирга  депутатлар,  молиявий  тузилмаларнинг  масъул  ходимлари  кирган  Парламент 

комиссиясининг ташкил қилиниши ҳам эътиборга сазовордир.

 

Мазкур  комиссиянинг  фаолияти  “учинчи  сектор  деб  олган  фуқаролик  жамияти  институтларини  қўллаб

-

қувватлашга давлат бюджетидан ажратилган маблағларни янада очиқ, ошкора, аниқ йўналтирилган ва энг муҳими, 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

305 

 

 

 

демократик  асосда  тақсимлашни  таминлаш  имконини  бермоқда.  Бу  эса  нодалат  нотижорат  ташкилотлари 

фаолиятининг ташкилий

-

техникавий ва иқтисодий негизини мустаҳкамлашга самарали таъсир кўрсатмоқда.

 

Фақат кейинги уч йилнинг ўзида фуқаролик жамияти институтлари тақдим этган турли ижтимоий лойиҳаларни 

амалга  ошириш  учун  Олий  Мажлис  ҳузуридаги  Жамоат  фонди  томонидан  11  миллиард  сўмдан  ортиқ  маблағ 

ажратилди.

 

Юртимиз  тараққиётининг  ҳозирги  босқичида  нодавлат  нотижорат  ташкилотлари  ва  бошқа  фуқаролик 

институтлари  ролини  янада  кучайтириш  фуқаролик  жамиятини  шакллантириш,  демократлаштириш  ва

 

мамлакатимизнинг  жаҳон  ҳамжамиятига  интеграциялашуви  бўйича  ўз  олдимизга  қўйган  мақсадимизни  рўёбга 

чиқаришда ҳеч бир муболағасиз ҳал қилувчи омил ҳисобланади.

 

Фуқаролик  жамияти  институтларининг  янада  ривожланишига  эришиш,  амалга  оширилаётган 

ислоҳотларимизнинг  очиқ

-

ошкоралиги  ва  самарадорлигини  таъминлашда,  уларнинг  ролини  кучайтиришда 

“Ижтимоий шериклик тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши муҳим аҳамият касб этади. Ушбу қонунда ижтимоий

-

иқтисодий  ривожланиш  дастурларини  амалга  ошириш,  гуманитар  муаммоларни  ҳал  этиш,  мамлакатимиз  аҳолиси 

турли  қатламларининг  ҳуқуқ  ва  эркинликлари,  манфаатларининг  ҳимоя  қилишда  нодавлат  нотижорат 

ташкилотларининг давлат тузилмалари билан ўзаро муносабатларидаги аниқ чегараларни белгилаш ва ташкилий

-

ҳуқуқий механизмларини такомиллаштириш каби масалалар бўйича ҳуқуқий нормалар кўзда тутилиши даркор.

 

Фуқароларни  ўзини  ўзи  бошқариш  институти

-

маҳалла  фаолиятининг  ташкилий  асосларини  янада 

такомиллаштириш, унинг вазифалари кўламини кенгайтириш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан ўзаро 

яқин муносабатларни таъминлаш алоҳида долзарб аҳамият касб этмоқда.

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: