Вопросы археологии
жүктеу/скачать 10,67 Mb. Pdf көрінісі
|
| часть
сосудов
(87%) орнаментирована. Орнамент располагался в основном (79,6%) под венчиком, а также по его краю (2% — рис. 4, 5) и по срезу (6,2% — рис. 1, 8, 9), по тулову сосуда (8,2%) и в при- донной части (4% — рис. 7, 2, 3). На- бор элементов незначителен — пересе- кающиеся (29%) и наклонные (10,2%) отрезки, «сетка» (3% — рис. 1, 4, 5), горизонтальный однорядовый зигзаг (3% — рис. 3, 3; рис. 4, 4), треуголь- ник, заполненный ногтевыми вдавле- ниями (1,4% — рис. 2, 4), «жемчужи- ны» (4,3% — рис. 3, 4; рис. 4, 1, 2), желобки (4,3% — рис. 5, 1), «ёлоч- ка» (1,4%), ряды вдавлений: ногтевых (18,8%), пальцевых (17,4%) и прочих (7,2% — рис. 1, 8, 9; рис. 3, 18). При- мерно на четверти орнаментирован- ных сосудов (23,4%) из этих элемен- тов были составлены несложные ком- позиции (рис. 3, 3, 5-9, 11, 13; рис. 4, 1, 3, 4; рис. 5, 1). Орнамент наносился гладким (36,2%) и гребенчатым (5,8% — рис. 2, 5) штампами, а также прочер- чиванием (8,7%), выдавливанием па- лочкой (4,3%) и вдавлениями (45%). Под самым венчиком 27,8% сосу- дов располагались валики, как неор- наментированные, так и орнаментиро- ванные — наклонными или пересекаю- щимися отрезками. Валики узкие, сла- бо выступающие, округлые в разрезе. Расположение и форма валиков, а также облик некоторых фрагмен- тов (рис. 1, 8, 9; рис. 3, 10, 12; рис. 4, 5) приближают керамику поселения к донгальскому типу. С целью анализа исходного сырья и формовочных масс были изучены фрагменты от 27 сосудов обеих групп. В первой группе (23 экз.) зафик- сировано два вида исходного сырья (табл. 1). слабоожелезненная глина — 13 %, среднеожелезненная глина — 87 %. В формовочные массы добавлялись следующие виды примесей: органиче- ские — навоз травоядных животных в различной концентрации; минераль- ные — песок (91,4 %), шамот (12,9 %), дресва (4,3 %). Выявлено четыре рецепта формо- вочных масс (табл. 1): глина + песок + навоз — 82,8 %, глина + шамот + навоз — 4,3 %, глина + дресва + навоз — 4,3 %, глина + песок + шамот + навоз — 8,6 %. При выяснении связи размерности минеральных примесей с их концен- трацией было установлено, что песок (табл. 2) применялся средний (62%), в концентрации 1:3–1:5 и крупный (38%), в концентрации 1:4 и 1:5. Дрес-
246 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. Рис. 1 . Керамика поселения Кекиликты-1. 247 Рис. 2
. Керамика поселения Кекиликты-1. к ерамика поселеНия Эпохи поздНей броНзы к екиликты -1 А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан 248 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. Рис. 3 . Керамика поселения Кекиликты-1. 249 Рис. 4
. Керамика поселения Кекиликты-1. к ерамика поселеНия Эпохи поздНей броНзы к екиликты -1 А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан 250 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. Рис. 5 . Керамика поселения Кекиликты-1. 251 Рис. 6
. Керамика поселения Кекиликты-1. к ерамика поселеНия Эпохи поздНей броНзы к екиликты -1 А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан 252 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. Рис. 7 . Керамика поселения Кекиликты-1. 253 ва встречена в одном случае (рис. 8, 3), мелкая, в концентрации 1:3. Способы конструирования были из- учены по обломкам от 25 сосудов. По фрагментам придонных частей от 13 сосудов выявлено наличие трех техно- логических схем (табл. 3): 1 — донно-ёмкостный спирально- жгутовой начин и спирально-жгутовое полое тело (46,2%); 2 — донно-ёмкостный лоскутно- комковатый начин и
комковатое полое тело из одного слоя лоскутов (30,8 %); 3 — донно-ёмкостный лоскутно- комковатый начин
и лоскутно- комковатое полое тело из двух слоёв лоскутов (23 %). Фрагменты верхних частей 12 со- судов дали дополнительные сведения о способах изготовления полого тела (табл. 4): 50% было изготовлено из глиняных жгутов по спиральной тра- ектории, 25% — лоскутно-комковатым способом из одного слоя лоскутов, 25% — лоскутно-комковатым способом из двух слоёв лоскутов. Различия в способах конструиро- вания полого тела указывают на то, что саргаринско-алексеевское населе- ние, оставившее данный памятник, со- стояло из нескольких групп, обладав- ших своими культурными особенно- стями. Таких групп было, по меньшей мере, две, если конструирование по- лого тела лоскутно-комковатым спосо- бом в один или в два слоя считать ва- риантами в рамках одной гончарной традиции. При этом керамика поселе- ния фиксирует формирование культур- ной однородности его жителей, о чём, помимо общего внешнего облика посу- ды, свидетельствует предпочтение обе- ими группами гончаров одной и той же искусственной примеси к глине – песка (табл. 3, 4). К импортной керамике относятся фрагменты не менее 6–7 сосудов (рис. 5, 2–5; рис. 6; рис. 7, 4) с лощёной по- верхностью, украшенной желобками, заштрихованными треугольниками и зигзагообразными лентами, выполнен- ными гребенчатым и гладким штам- пами. Вершины некоторых треуголь- ников заканчиваются ямками, что ха- рактерно для ирменской посуды (рис. 5, 4, 5; рис. 7, 4). Четыре сосуда дан- ной группы были подвергнуты технико- технологическому анализу. Выявлены следующие технологиче- ские схемы: (рис. 6, 1, 3) — исходное сырьё: сред- неожелезненная глина рецепт формовочной массы: мелкий песок в концентрации 1:5 + навоз способ конструирования полого тела: спирально-лоскутный обработка поверхности: лощение. (рис. 5, 2) — исходное сырьё: среднео- железненная запесоченная глина рецепт формовочной массы: средний среднеожелезненный шамот в концен- трации 1:5 + навоз способ конструирования полого тела: ленты, наложенные по кольцевой тра- ектории
обработка поверхности: лощение. Следует отметить, что признаки вто- рой технологической схемы наблюда- лись в поселенческой керамике Цен- трального Казахстана, имевшей ирмен- ские аналогии [Бейсенов А.З., Ломан В.Г., 2009, с. 240]. Вероятно, ирмен- ским влиянием объясняется и наличие шамота в формовочной массе отдель-
254 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. ных саргаринско-алексеевских сосудов поселения Кекиликты-1 (рис. 3, 12), в том числе в составе смешанного рецеп- та (рис. 3, 4, 5). На тесные контакты на- селения поселка Кекиликты-1 с «ирмен- цами» указывают также некоторые осо- бенности внешнего облика керамики, в том числе большой процент сосудов с «воротничками». Эта деталь характер- на, например, для керамических ком- плексов ирменских поселений Барабы [Молодин В.И., 1985, с. 119; рис. 59]. Табл. 1 . Поселение Кекиликты-1. Соотношение видов исходного сырья и рецептов формовочных масс (саргаринско-алексеевская керамика, стенки сосудов). исходное сырье (глина) рецептура формовочной массы (искусствен- ные минеральные примеси) Всего
% песок
шамот песок+шамот дресва слабоожелезненная 2 - 1 - 3 13 среднеожелезненная 17 1
1 20 87 Всего 19 1 2 1 23 100 % 82,8 4,3 8,6
4,3 Табл. 2. Поселение Кекиликты-1. Соотношение размерности и концентрации песка (саргаринско-алексеевская керамика, стенки сосудов). размерность концентрация Всего
% 1:3
1:4 1:5
средняя 3 4 6 13 62 крупная - 5 3 8 38 Всего 3 10 9 21 100 % 14,2
42,9 42,9
Табл. 3. Поселение Кекиликты-1. Соотношение технологических схем
конструирования сосудов и рецептуры формовочной массы (саргаринско- алексеевская керамика, придонные части сосудов). технологическая схема рецептура формовочной массы (ис- кусственные минеральные примеси) Всего
% песок
шамот донно-емкостный начин + спирально-жгутовое полое тело 6 - 6 46,2
донно-емкостный начин + лоскутно-комковатое полое тело в один слой 3 1 4 30,8
донно-емкостный начин + лоскутно-комковатое полое тело в два слоя 2 1 3 23 Всего 11 2 13 100 % 84,6 15,4 255 Табл. 4 Поселение Кекиликты-1. Соотношение способов конструирования полого тела и рецептуры формовочной массы (саргаринско-алексеевская керамика, стенки сосудов). способ
конструирования рецептура формовочной массы (искус- ственные минеральные примеси) Всего
% песок
шамот песок+шамот лоскутно-комковатый в один слой 2 - 1 3 25 лоскутно-комковатый в два слоя 2 1 - 3 25 жгуты по спиральной траектории 6 - - 6 50 Всего 10 1 1 12 100 % 83,4
8,3 8,3
ТҮЙІН А.з. БЕйСЕНОВ, В.Г. ЛОМАН СОҢҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ КЕКІЛІКТІ-1 ҚОНЫСЫНЫҢ ҚЫШЫ (СОЛТҮСТІК-ШЫҒЫС ЖЕТІСУ) Кекілікті кешені Алматы облысы Сарыо- зек кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 12 км жерде, Майтөбе өзенінің сол жағасында, таудың оңтүстік беткейінде орналасқан. Ке- шен құрамына 2 қоныс, 4 қорым мен 2 жеке оба және көне петроглифтер шоғыры кіреді. Мақалада Кекілікті-1 қонысынан алынған қыш ерекшеліктерін зерттеудің қысқаша қорытындылары берілген. Ауданы 54 ш. м қазбадан түскен 500-ден астам қыш бөлшектері 60 ыдысты құрайды. Сыртқы ерекшеліктері бойынша (формасы, өрнегі) 54 ыдыс жергілікті ыдыстарға жатады, бұл сарғара типтес қыш. Қалғандары импорттық ыдыстар, сипаты жағынан Батыс Сібірдің Бараба өлкесіне тән ир- мен мәдениетіне жақын. Сарғаралық қыштың бірен-саран кейбір даналары сипаты жағынан Орталық Қазақстанның доңғал қышына жақындайды. Ескерткіш қыш ыдыстың анало- гиялары бойынша б.д.д. 12-9 ғ. мерзеімделді. SUMMARY ARMAN Z. BEYSENOV, VALERIE G. LOMAN
(NORTHEAST ZHETYSU) Complex Kekylykty is in 12 km to the south- east from the modern settlement of Saryozek, on the left coast of the Majtobe River, on a southern slope of the mountain. The complex includes 2 settlements, 4 burial grounds, 2 single barrows and a group of petroglyphs. Brief results of studying of a ceramic complex of settlement Kekilikty-1 are considered in the article. There were found at the area over 500 fragments of ceramics from 60 vessels in total at the excavation with territory of 54 sq. m. By external features 54 vessels were related to the local group, they enter into a ceramics circle of Sargarinsky type. The others types related to the import ware close to ceramics of Irmen culture of region of Baraba in Western Siberia. Some of Sargary numbers of samples by its indications designated as to be close to Dongal type of ceramics of the Central Kazakhstan. Monuments are dated 12-9 centuries BC by analogies of a ceramic complex.
256 в опросы археологии к азахстаНа . Выпуск 3. А.Е. Ержанова Ә.Х. Марғұлан атындағы археология Институты, Алматы қ., Қазақстан Атасу қонысынан табылған тас құралдары мен бұйымдары (трасологиялық талдау нәтижелері) Қ азіргі уақытта қарқынды даму алып отырған қазақ археологиясының зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай, тастан жасалған құралдар мен бұйымдарды барлық тарихи-мәдени қабаттардан табуға болады. Қола дәуірінде өз шаруашылық-экономикалық ерек-
шеліктеріне сай тасты өңдейтін арнайы өндіріс ошақтарының да болғаны белгілі болып отыр. Жалпы тас өз маңызы жағынан материал ретінде ерекше орынға ие. Егер тасты өңдесек, ол бастапқы шикізат қалпынан онша
айырмашылығы болмайды, ал металл мен балшық өңделген кезде өз қасиеттерін жояды. Сондықтан, тасты өңдеуіне қарай ол түрлі құралдарға айналып, тұрғындардың шаруашылықта пайдалануына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, өңделген тастың бетіндегі тозған белгілерінен қандай шаруашылықта пайдаланылғанын трасологиялық әдіс арқылы, яғни микроскоптын көмегімен анықтауға болады [Коробкова Г.Ф., 1987, б. 17]. Атасу қонысынан табылған тас құралдарына техника-морфологиялық сараптау әлі күнге дейін толығымен жүргізілмеген. Атасуға жүргізілген зерттеу кезінде
тас құралдарын іріктеп алған, сол себепті ол аймақтан 200 дана құрал есепке алынып отыр. Тас құралдарының көп болған жағдайда біз техника-морфологиялық белгілерін толығымен қамтып, ашып көрсете аламыз. Тас құралдарының типологиялық жағынан
әртүрлілігі себепті, олардың мәдени кешендердің дерек көзі болуына толық мүмкіндігі бар [Коробкова Г.Ф., 1987, б. 47]. Біз қарастырып отырған Атасу
қонысындағы тас
құралдарын типологиялық жағынан салыстырғанда мәлімет беретін дерек көзі ретінде қыш ыдыстарымен қатар қоюға болады. Бір жақты әрі бедерінің сай келетін ыдыстар секілді тас құралдар біркелкі емес. Соған қарамастан, тас құралдары мен бұйымдарының маңызы өте жоғары. Бұл мақалада тастан жасалған құралдарға типологиялық және
функционалды сараптау жұмыстары жүргізіліп отыр. Құралдардың әртүрлі 257 а тасу ҚоНысыНаН табылғаН тас Құралдары меН бұйымдары А.Е. Ержанова болуынан, біз микросараптау әдісін қолдана отырып, жаңаша мүмкіндіктерге жетіп отырмыз. Зерттеліп отырған коллекция негізінен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының қазба
барысында жинақтаған материалдары болып
табылады. Негізінен функционалды типологиясын толығымен анықтауға Атасу қонысына жүргізілген қазба барысында мәдени қабаттардан алынған материалдар және кездейсоқ табылған құралдар жаратылды, олардың 150 данасында жұмыс барысында тозған белгілері бар. Сонымен бірге, негізгі дайындамалар (20 дана), тозу белгілері кездеспеген және өндіріс қалдықтары (5 дана) және жұмыс барысында сынған құрал сынықтары (25 дана) кездеседі. Тас құралдарының функционалды қызметін анықтағанан кейін оның шаруашылықта қандай салада пайдаланылғанын айтуға болады. Осындай құралдарды өңдеу үшін типпарақ әдісі қолданылды, ол сыныптарға, топтарға, типтерге бөлуге мүмкіндік береді (кесте 1). Құралдың типі құралдың көмегімен жүргізілген белгілі бір операцияны анықтауға, топта қандайда бір өндірісте пайдаланылған құралдарды топтастыруға, сыныптауда шаруашылық ерекшелігін анықтау үшін өндірістік салаларды біріктіруге мүмкіндік береді [Ширинов Т., 1986, б. 35].
Тас құралдарын жүйелеуде өзіндік
қиындықтар туындайды. Қола дәуіріндегі тас бұйымдарының сыныпталуы трасологиялық және
эксперименталды әдістің
қолдану негізінде пайдалану ортасына қарай өңделуі мүмкін
деген қағиданы ұстанады. Құралдың тозуын зерттеу, орналасуын, пайдалануын, түрін зерттей отырып, қандай қызмет атқарғанын анықтауға болады. Бұйымның жұмыс атқаруына байланысты өзіндік із қалдырады, соның арқасында көп нәрсені білуге болады. Қола дәуірінде құралдың көпқызметтілігі нақты
сыныптауды құрастыруға мүмкіндік бермейді. Соған қарамастан, тас құралдарын жүйелемесек, олар туралы толық мәлімет ала алмаймыз. Осы мәселелерді шешу үшін Атасу қонысынан табылған материалдарды өңдеуге алып отырмыз. Атасу қонысы Қарағанды облысы Шет ауданы Қызылтау ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 35 шақырым жерде орналасқан. Ол Мыңбайсай өзенінің сол жағалауында биікте орналасқан, одан 1 шақырым жерде Атасумен мен Мыңбайсай өзендері тоғысады, сонымен қатар, қонысты үш жағынан таулар қоршап тұр [Қадырбаев М.Қ., Құрманқұлов Ж. 1992, б. 25]. Қонысты алғаш Ә.Х.Марғұлан 1955 жылы ашып, зерттеген. Кейін 20 жылдан соң 1975 жылы Атасу қонысында М.Қадырбаев бастаған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын жалғастырды [Курманкулов Ж., Загородний А.С., Жауымбаев С.У., Волошин В.С., 1977, б. 2-3]. Қоныстың жалпы аумағы 15 мың шаршы метр. Орталығында Орталық Қазақстан экспедициясының қазба жұмыстары нәтижесінде 3688 шаршы метр зерттелінді [Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. 1992, б. 25]. Қазба барысында көптеп тас құралдары мен бұйымдары жинақталғанымен, оның ішінен тек қана көрнекті құралдар жиналып алынған, сондықтан, Мемлекеттік Орталық мұражай
қорында 200 дана тас құралдары сақталған. Сол себепті, трасологиялық талдаудан тек қана 200 данасы өтті.
|