Вопросы археологии

259

1  сур. 

Атасу  қонысы.  Тас  құралдар.  1  –  кетпен  тәрізді  құрал;  2  –  қолбалта;  3  –  руданы 

майдалауға арналған келі; 4 – төс; 5 – қайрауға арналған құрал; 6 – қайрақтар; 7 – ретушер; 

8-9 – 

шеңберлі дисктер.

а

тасу

 

ҚоНысыНаН

 

табылғаН

 

тас

 

Құралдары

 

меН

 

бұйымдары

А.Е. Ержанова

260

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

Магматикалық  процесс  жүрген  мине-

ралдардан  да  жасаған.  Себебі,  ондай 

минералдар қатты, әрі шыдамды болып 

келеді (1-сур., 4).

Қайрақтар  (1-cур.,  6).  Ата-

су  қонысынан  3  қайрақ  табылды. 

Негізінен  қайрақтың  қызметі  тура-

лы  әртүрлі  көзқарастар  бар,  мысалы, 

М.П. Грязов оны «культі» деп сипаттаса 

[Грязнов  М.П.,  1961,  б.  142],  А.Х.  Ха-

ликов  белдікке  қосымша  тағылатын 

өзіндік  бір  құрал  ретінде  қарастырады 

[Халиков  А.Х.,  1977,  б.158].  Ал  Ата-

су  қонысынан  жапырақ  бейнелі  және 

төртбұрышты, сонымен қатар үтік тәрізді 

қайрақтар  табылды.  Қарастырылып 

отырған үш қайрақ та майда қиыршықты 

құрылымды,  мықты  текстуралы.  Екі 

жағы мен қырлары пикетаж техникасы-

мен өңделген, беттері айнадай жылтыр, 

көзге көрінер көрінбес майда жіп тәрізді 

сызықтар  кездеседі.  Ол  сызықтар  тік 

және  көлденең  орналасқан.  Жоғарғы 

жақтарында 

айналдыра 

жасалған 

кертік кездеседі, ол жер айнадай жыл-

тыр.  Сірә,  құралды  байлап  өздерімен 

бірге ұстаған секілді. Мөлшері 9-7 х 3-1 

х 1,5-1 см. Бетінде кездескен сызықтар 

металл  бұйымдардың  іздері,  яғни 

қайрақты қайрау үшін пайдаланған.

Қайрауға 

арналған 

құрал 

(абразив). Нақты формасы жоқ, себебі, 

көбінде  майда  құмдақты  минерал 

пайдаланған. Атасу қонысынан көбінде 

дөңгеленіп келген қайрақтар кездеседі. 

Пикетаж 

техникасымен 

өңделгені, 

қырлары  тегістелгендері  де  кездеседі, 

кей  жағдайда  кез  келген  минералдың 

сынығын 

пайдаланған. 

Ұзындығы 

5-12 см, ені 3-8 см. Қара, қызғыш қоңыр 

түсті,  құрылымы  майда  қиыршықты, 

мықты текстуралы (1-cур.,

 

5).

Ретушер. 

Ретушерлардың 

көмегімен 

құйылған 

дайын 

бұйымдардың артық жерлері алынады. 

Жүзі  доғалданып  келген,  екі  жағынан 

де  жиі  емес  ретушь  байқалады.  Кесуге 

арналған  құрал  (1-сур.,  7).  Ұзындығы 

7 см, ені 6 см, қалыңдығы 1,3 см ұзақ 

пайдаланудың  салдарынан  жүзіндегі 

кертіктер мұқалған, кей жерлері сынған, 

пикетаж техникасымен өңделген құрал. 

Екінші  жағы  аздап  шығынқы,  ұрғылау 

әдісімен  өңделген.  Кварц  минералы 

пайдаланылған,  құрылымы  майда 

қиыршықты, мықты текстуралы. 

Балта-қайла.  Ашық  кеніштерде 

қолданылатын 

құрал. 

Атасу 

қонысынан  мұндай  3  дана  құрал 

табылды.  Қайлалардың  көмегімен 

тау-жыныстарындағы  минералдарды 

ұсақтауға  мүмкіндік  алған.  Олар 

конус  тәрізді  бір  жағы  жалпақтанып 

келеді, әрі жеңіл. Жалпақ болып келген 

жүзі  мүжілген,  мұқалған.  Қайланы 

тау-жынысының  жарығына  қойып, 

керек  минералдарды  бөліп  алуға 

пайдаланғаны  сырылған,  кертілген  ірі 

және  майда  сызықтардан  байқауға 

болады. Кертіктері түрлі минералдардың 

қалдықтарына  толы.  Ұзындығы  12-14 

см,  жалпақ  жүзінің  ұзындығы  7,5  см, 

ені  4,5  см.  базальт,  конгломерат 

минералы  пайдаланылған,  құрылымы 

майда  қиыршықты,  мықты  текстуралы 

(2-сур.,

  

1). 

Бұрғыға  арналған  мойынтірек. 

Шеңбер 

тәрізді 

болып 

келген 

мойынтірек 

қиыршықты 

кварцтан 

жасалған. 

Пикетаж 

техникасымен 

өңделген құралдың бір бөлігі дөңестеу, 

ал  екінші  жағы  жайпақ  болып  келген. 

Жұмыс  барысында  сынған  шетін 

тегістеген.  Екі  жағында  да  бұрғылауға 

арналған  ойықтар  бар,  дөңестеу  жағы 

ойық  кішірек,  жайпақ  бөлігіндегі 

261

2. сур.  

Атасу қонысы. Тас құралдар. 1 – балта-қайла; 2-4 – тері өңдеуге арналған жылтыратқыштар; 

5-6, 8-9 – 

тегістегіштер; 7 – тас ұршық басы; 10-13 – жебе ұштары.

а

тасу

 

ҚоНысыНаН

 

табылғаН

 

тас

 

Құралдары

 

меН

 

бұйымдары

А.Е. Ержанова

262

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

ойық  үлкенірек.  Ойықтарда  жанудың 

салдарынан  пайда  болған  іздер 

байқалады.  Ойықтардың  диаметрлері 

3-5 мм, ал мойынтіректің диаметрі 4,9 

см, қалыңдығы 2,9 см. 

Шеңберлі  дисктер.  Аталымыш 

дисктердің бір ерекшелігі - оларда күйе 

іздерінің болуы. Өзі мықты текстуралы, 

қиыршықты  құрылымды  құмдақты 

пайдаланған. Олардың кейбірі тегістеп, 

жылтыратылған 

болса, 

басқалары 

табиғи  түрінде  пайдаланылған,  тек 

қырларын  ұрғылау  әдісімен  формаға 

келтірген.  Шамасы,  бұл  дисктерді  қыш 

ыдыстарды  кептіру  кезінде  астына  қою 

үшін  немесе  ыдыс  бетіне  жабылатын 

қақпақ 

ретінде 

пайдаланған. 

Диаметрлері 5-7см (1-сур., 8-9). 

Үй  шаруашылығында  қолданы-

латын  құралдар.  Тұрмыста  көбінде 

тері өңдеуге, ыдыс бетін тегістеуге, ағаш 

өңдеуге арналған құралдар жатады. 

Тегістегіштер.  Қоныста  жиі  әрі 

көп  кездесетін  құралдардың  бірі  – 

тегістегіштер  (2-сур.,  5,  6,  8,  9).  Олар 

ірі  және  майда  болып  келеді.  Және 

екіге бөлінеді бірі металл бұйымдардың 

бетіндегі  кертіктерін  тегістеуге  арнал-

са  [Альбаум  Л.И.,  1965,  бб.161,164], 

екіншілері  қыш  ыдыстардың  сыр-

тын 

тегістеуге 

арналған. 

Құрал 

ретінде  көбінде  галька  сынықтарын 

пайдаланған,  оның  тегіс  жерімен 

тегістеген.  Олар  төртбұрышты,  кей 

жағдайда  үшбұрышты  да  болып 

келеді.  Кейбір  құралдарда  ішке  не-

месе  сырқа  қараған  бұрыштардың 

да  пайдаланылғанын  көзге  көрінер 

көрінбес  ұсақ  сызықтардың  іздері 

айғақтайды, бұйымдың қиын тұстарын 

тегістеуге  әрі  әдемілеуге  үшбұрышты 

галька  тастарды  пайдаланған.  Көп 

тегістегіштерде  2-3  жұмыс  участігі 

байқалады. Гальканың құрылымы май-

да қиыршықты, мықты текстуралы. 

Тас ұршық басы. Атасу қонысынан 

табылған  тас  ұршық  басынан  біз  осы 

қоныс  тұрғындарының  тоқу  өнерімен 

де  айналысқанын  айқын  айта  ала-

мыз (2-сур., 7). Шеңбер тәрізді ұршық 

басының  диаметрі  4,4  см,  қалыңдығы 

1,6 см. Оның ортасында ұршық таяғына 

арналған  ойық  бар.  Ойық  айна  тәрізді 

жылтыр және ұзақ уақыт пайдаланудың 

салдарынан  кеңдігі  үлкейген.  Бір  жағы 

жайпақ  болып  келсе,  екінші  жағы  аз-

дап  дөңестеу.  Жайпақ  бөлігінен  ұсақ 

сызықтарды байқауға болады. Ал екінші 

беті  жерде  ұзақ  уақыт  жатқанынан 

сорланған. Ойық диаметрі 1,7 см.

Құралдардың ішінде 

тері өңдеуге де 

арналған  жылтыратқыштар  (2-сур., 

2-4)  мен  тері  бетіндегі  талшықтарды 

тазартуға 

арналған 

қырғыштар 

кездеседі. 

Оған 

түрлі 

минерал 

сынықтары  пайдаланылған,  сынықтар 

ұрғылау  әдісімен  өңделіп,  белгілі 

бір  түрге  келтірілген.  Оның  тегіс,  әрі 

жалпақтау бетімен теріні май бөлігінен 

тазартқан,  сонымен  қатар  терінің 

жұмсақ  болуында  осы  құралдардың 

еңбегі зор. Олардың мөлшерлері 8-10 х 

4-7 х 1-2 см, микроскоптың көмегімен 

айнадай  жылтыратылған,  ұсақ,  терең 

емес сызықтарды байқауға болады. 

Бірақ,  ағаш  кесуге  және  аралауға 

арналған  бірлі  жарым  құралдардан 

нақты 

ағаш 

өндірісінің 

кеңінен 

қолданылмағанын  шамамен  айтауға 

болады.  Ал  алдағы  уақытта  ағаш 

өндірісінің 

құралдары 

табылған 

жағдайда  ол  мамандықтың  да  кең 

игерілгеніне дәлел келтіреміз деген ой-

дамыз.

Қару-жарақтар.  Атасу  қонысынан 

14 тас жебе ұштары табылған. Жапырақ 

263

тәрізді жебе ұштары қоңырқай және сұр 

кремень  тасынан  жасалған.  Ұшы  мен 

қыры  терең  ретушьпен  өңделген,  ре-

тушь іздері сақталмаған жебе ұштары да 

кездеседі.  Шегесі  қысқа,  ал  кейбірінің 

шегесі сынған. Биіктігі 6-6,5 см, кеңдігі 

2 см дейін барады (2-cур., 10-13).

РЕЗЮМЕ

А.Е. ЕРЖАНОВА

КАМЕННЫЕ ОРУДИЯ И ИЗДЕЛИЯ 

ПОСЕЛЕНИЯ АТАСУ

(РЕзУЛьТАТЫ ТРАСОЛОГИЧЕСКОГО 

АНАЛИзА)

В  статье  на  основе  методов  трасологиче-

ского анализа дана характеристика предметам 

орудийной  деятельности,  выявленным  на  по-

селении Атасу. В коллекции присутствуют ору-

дия  труда,  изготовленные  из  разных  матери-

алов - камня, кости, глины, применявшиеся в 

металлургии. Среди них особое место занима-

ет каменный инвентарь, служивший основным 

инструментом при добыче, обогащении и под-

готовке руды к плавке. В основном встречают-

ся орудия, приспособленные для дробления и 

растирания руд и шлаков, о чем свидетельству-

ют каменные молоты, кайла со следами силь-

ного износа.

Каменные орудия из поселения Атасу пока-

зывают довольно выразительные серии, отно-

сящиеся  к  производствам  и  занятиям  населе-

ния.  Используя  трасологический  анализ  мож-

но увидеть, что они применялись в металлур-

гии, переработке минералов, глины для хозяй-

ственных нужд, предоставляется возможность 

определить функциональное назначение ору-

дий, а также привести аргументы в пользу да-

тировки  предметов.  Первоначально  орудия 

изготавливались в стационарных условиях, да-

лее использовались по назначению. Также от-

мечается  тот  факт,  что  орудия  для  производ-

ства изготавливались из местного сырья. 

SUMMARY

ALBINA E. EZHANOVA 

STONE TOOLS AND PRODUCTS OF 

SETTLEMENT ATASU

(RESULTS OF THE TRACING ANALYSIS)

The  full  characteristic  of  leading  analysis 

tracing  research  of  tools  of  Atasu  settlement  is 

given in the article. On a basis of analysis of tracing 

research  it  was  reconstructed  and  revealed  all 

stages of technological process of manufacturing 

and processing of bronze products.

Numerous  different  tools  made  of  stone,  a 

bone and the clay, used in metallurgy were found 

at  Atasu  settlement.  Among  them  the  special 

place occupies the stone stock serving by the basic 

tool at extraction, enrichment and preparation of 

ore to melting. Except for that basically there are 

the instruments adapted to crushing and grinding 

of ores and slags to what testify stone hammers 

traces of strong deterioration.

Stone  instruments  from  settlement  of 

Atasu  show  rather  expressive  series  concerning 

manufactures and occupation of the population. 

Using  the  tracing  research  it  is  possible  to  see 

the analysis, that they participated in metallurgy, 

processing  of  minerals,  clay  for  economic 

needs,  the  opportunity  to  determine  functional 

assignment  of  instruments  is  given  and  also  to 

date  them.  In  the  conclusion  we  shall  note,  that 

instruments all over again were made in stationary 

conditions, and then applied to destination. As a 

whole,  characterizing  shape  of  manufacture  of 

inhabitants  of  settlement  of  Atasu,  it  is  possible 

to reconstruct their occupation by metallurgy, and 

also  that  fact,  that  instruments  for  manufacture 

were made of local raw material.

а

тасу

 

ҚоНысыНаН

 

табылғаН

 

тас

 

Құралдары

 

меН

 

бұйымдары

А.Е. Ержанова

264

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

Жұмысқа 

пайдаланылмаған 

бұйымдар

Металл өңдеуге  арналған құралда

Минералдарды ұнтақтауға  және майдалуға, тастарды  өңдеуге арналған құралдар

Әртүрлі құралдар 

мен бұйымдар

Ұнтақтауға  арналған  құралдар

Шар тәріз

ді бұйымд

ар

9

Қайр

ауға 

арналған 

құр

алд

ар сынығы

10

Шикіза

тты майд

ала

уға 

арналған  (с

аз, р

уд

а)

15

Өңд

еу

Үккіш

22

«Дискілер» 

15

Қайр

ақ

3

Бөлуг

е, үгіт

уг

е, майд

ала

уға 

ар

анлған  ор

таша 

құрылымды

7

Ағаш:

Қақпақт

ар

1

қаша

у

1

Сынған к

елі

Бөлуг

е, үгіт

уг

е, майд

ала

уға 

ар

анлған  ор

таша және ірі 

құрылымды

              

5

Өңд

еу

Тері

:

жылтыр

атқыш

18

Бұғығ

а арналғ

ан мойынтірек

1

ре

тушер

5

Қыш ыдысты  тегіст

еуг

е 

арналғ

ан

16

26

13

33

35

22

Бар

лығы:  129

Кесте 1

АТ

А

СУ ҚОНЫСЫНЫҢ Т

А

СТ

АН Ж

А

СА

ЛҒАН БҰ

й

ЫМДАРЫ МЕН ҚҰР

А

ЛДАРЫ

265

А.Н. Марьяшев, О.Н. Гумирова 

Институт археологии им. А.Х. Маргулана КН МОН РК,

г. Алматы, Казахстан 

Раскопки поселения Асы-I 

в 2008-2009 гг. 

П

оселение Асы-I находит-

ся  на  территории  Алма-

тинской  области  в  вер-

ховьях реки Асы, в 7 км от высокогор-

ной обсерватории (рис. 1).

Раскопки его были начаты в 1999 г. 

и продолжены в 2008-2009 гг. отрядом 

Семиреченской археологической экспе-

диции.  Отрядом  руководили  в  2000  г. 

А.Н.  Марьяшев  и  А.С.  Ермолаева,  в 

2001 г. А.Н. Марьяшев и С.А. Потапов.

За  этот  период  была  вскрыта  пло-

щадь более 300 кв. м. Были выявлены 

южная и западная стены большого жи-

лища, а также пристройка, вытянутая с 

юга  на  север  вдоль  западной  стены  на 

14 м.

Жилище  представляет  собой  зем-

лянку  подпрямоугольной  формы  и 

было  заглублено  в  землю  на  глубину 

1,4-1,6  м.  На  его  полу  было  обнару-

жено  несколько  фрагментов  каменных 

выкладок, очаги, зольные пятна, значи-

тельное  количество  фрагментов  кера-

мики, бронзовый двухлопастный литой 

втульчатый наконечник стрелы и фраг-

мент  бронзовой  нашивной  бляшки  и 

проколки, а также фрагменты двух зер-

нотерок. [Марьяшев А.Н., Горячев А.А., 

2001, с. 112-116].

Южная и западная стены были сло-

жены из больших у основания и сред-

них размеров камней на глиняном рас-

творе. Северная и восточная стены жи-

лища обнаружены не были (рис. 2).

Поселение  было  долговремен-

ным, о чем свидетельствуют значитель-

ная толщина культурного слоя, очаги и 

зольные пятна, перекрывшие друг дру-

га.  Это  было  стационарное  поселение, 

существовавшее длительное время.

Поселение  находится  на  высоте 

2 400 м над уровнем моря. Это самое 

высокогорное  поселение  эпохи  брон-

зы на территории Казахстана. Природ-

ные  условия  не  позволяли  населению 

заниматься  земледелием  в  этой  доли-

не.  Даже  летом  здесь  выпадает  снег, 

температура  ночью  в  августе  опускает-

ся до -2-4 градусов по Цельсию. Древ-

нее  население  занималось  скотовод-

ством. Среди костей на поселении пре-

обладали кости мелкого и крупного ро-

гатого скота.

Раскопки  1999-2001  гг.  были  пре-

рваны  на  7  лет  и  возобновились  толь-

р

аскопки

 

поселеНия

 а

сы

-I 

жүктеу/скачать 10,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: