Вопросы археологии

400

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

ди) и особая татуировка на правой руке 

женщины,  которую  С.И.  Руденко  даже 

назвал  китайской  принцессой  [Руден-

ко С.И., 1953, с. 235; 1960, с. 236]. Ав-

торы публикации по татуировкам из Па-

зырыка-5, справедливо отмечая своео-

бразие татуировки у женщины на пра-

вой  руке,  видят  ближайшие  аналогии 

в  культурах  Северного  Китая  и  верхо-

вьев Янцзы [Баркова Л.Л., Панкова С.В., 

2005, с. 57-58]. Помимо этого, в хро-

нологически близком Пазырыке-6 най-

дены  сбруйный  роговой  набор,  лак  и 

китайское  зеркало  типа  цинь.  Как  ви-

дим, во всех поздних Пазырыках-3, 4, 

5, 6 фиксируется не только импорт, но 

и влияние Древнего Китая, а в Пазыры-

ке-5,  возможно,  была  погребена  жен-

щина  из  кочевого  племени  Северного 

Китая. 

Аналогичные  процессы,  очевидно, 

происходили в рамках всей горной си-

стемы Алтая от Верхней Оби до Гоби. На 

наш взгляд, видимая в Пазырыке резкая 

переориентация  с  Передней  Азии  на 

Китай демонстрирует глобальный пере-

ход прилегающих территорий от тради-

ционных связей с Передней Азией к ак-

тивным контактам с Северным Китаем. 

Причиной  тому,  видимо,  было  паде-

ние  Персидской  империи.  Около  330-

325 гг. до н.э. греки разрушили устояв-

шиеся  торговые  и  политические  отно-

шения  между  сакским  миром  и  наро-

дами  северо-западной  Индии,  Перед-

ней Азии, юга Средней Азии. Резко со-

кратившийся импорт престижных това-

ров,  был  за  20-30  лет  компенсирован 

поставками  из  Северного  Китая.  Если 

принять последние данные по датиров-

кам пазырыкских курганов Укока, Бере-

ля, Чуи и Монголии (около 326-275 гг. 

до н.э.) [Слюсаренко И.Ю., 2010, с. 30], 

то близкие им во времени курганы Па-

зырыка-1,  2  были  сооружены  около 

340-325  гг.  до  н.э.  –  до  полного  кра-

ха прежней структуры Персидской дер-

жавы. Пазырыки-5, 6 устраивались че-

рез  50  лет  –  около  280  гг.  до  н.э.  Со-

ответственно, к 300 г. до н.э. в Горный 

Алтай  начинают  поступать  из  Древне-

го  Китая  отсутствовавшие  ранее  шёлк 

(Пазырыки-3,  5;  Башадар-1,  Катан-

да,  Уландрык-1;  Ак-Алаха-3)  и  лаки-

рованные изделия (в том числе, в «ря-

довых» курганах Пазырык-6, 7). На за-

вершающем этапе скифской эпохи по-

являются китайские изделия и в сосед-

ней Тыве [Хаврин С.В., 2009]. По имею-

щимся данным, примерно в это же вре-

мя или чуть раньше фиксируется китай-

ский импорт и в Синьцзяне. 

Отметив  все  эти  факты,  мы  не  мо-

жем  обойти  уже  неоднократно  подни-

мавшийся  вопрос 

о путях проникно-

вения китайского импорта в Горный 

Алтай. Исходя из расположения позд-

нее проложенного шёлкового пути, ло-

гично  было  бы  предположить  контак-

ты  через  Ганьсуйский  коридор  и  Жон-

гарию,  как  это  сделала  в  одной  из  ра-

бот Э.  Банкер [Bunker, 1992, p. 104], но 

имеющиеся данные этого не подтверж-

дают. Вместе с тем, имеется много фак-

тов  указывающих  на  миграции  и  опо-

средованные контакты между культура-

ми Алтая и восточной общности, зани-

мавшей  пространства  от  Хуанхэ  до  За-

байкалья.  Осуществлялись  они  через 

Монголию  и  Тыву.  Так,  примерно  с  се-

редины VI по V вв. до н.э. на Алтай про-

никают группы людей, оставивших по-

гребения  «коргантасского»  типа  с  че-

репами  животных  [см.:  Кубарев  В.Д., 

Шульга П.И., 2007; Шульга П.И., 2010 

б]. Около середины VI в. до н.э. подоб-

401

П.И. Шульга

о 

сходстве

 

и

 

различиях

 

памятНиков

...

ные  погребения  появляются  и  в  Тыве 

[Полторацкая В.Н., 1966; Кушакова, Чу-

гунов, 2010]. В Синьцзяне ж этот обряд 

не  зафиксирован.  На  опосредованные 

связи  «восточной  общности»  с  Алтаем 

определённо  указывают  бабочковид-

ные поясные бляшки и другие не столь 

ярко выраженные изделия, распростра-

нившиеся в VI-V вв. до н.э. даже в таёж-

ной зоне от Забайкалья до Оби. Затем, 

в IV-III вв. до н.э. на Алтае и восточнее 

до  Ордоса  распространяются  изобра-

жения «копытных грифонов», сходство 

которых  сразу  же  привлекло  внима-

ние [Bunker, 1992, Ковалёв А.А., 1999]. 

Между  тем,  в  Синьцзяне  не  встречено 

бабочковидных  бляшек,  а  найденные 

в  Хами  (Дунхэйгоу)  «копытные  гри-

фоны»  представлены  необычными  ти-

пами,  указывающими  на  совершенно 

иную  обособленную  линию  развития 

образа [Шульга П.И., 2010 а]. 

Итак,  первые  заметные  контакты 

общности  культур  на  Востоке  с  куль-

турами на Алтае и Верхней Оби появ-

ляются  сразу  после  эпохальной  сме-

ны культур в середине VI в. до н.э. По-

стоянные связи пазырыкской культуры 

Горного Алтая с Северным Китаем уста-

новились  только  в  конце  IV  в.  до  н.э., 

что  было  обусловлено,  прежде  всего, 

разрушением традиционного торгово-

го пути с Передней Азией и югом Сред-

ней Азии. Новый торговый путь с Древ-

ним  Китаем,  видимо,  пролегал  через 

Ордос  и  почти  по  прямой  вдоль  се-

верных предгорий Гобийского и Мон-

гольского Алтая, до легко проходимо-

го хребта Сайлюгем. Там путь раздваи-

вался: один пролегал через Укок и по р. 

Бухтарма в степи Восточного Казахста-

на; другой – по Чуе вглубь Горного Ал-

тая. Именно поэтому, дорогой шёлк мог 

оказаться  на  окраинах  пазырыкской 

культуры  в  малом  кургане  Уландрыка, 

среднем кургане Ак-Алахи-3 (Укок), и 

в Пазырыке. Все они располагались на 

торговом пути или поблизости от него. 

В связи с этим, присутствие верблюдов 

на Укоке, можно объяснить не столько 

связями  с  Синьцзяном,  сколько  нали-

чием на Укоке одного из торговых пу-

тей, связывавших казахстанские степи 

с Тывой, Монголией и Северным Кита-

ем.  Что  же  касается  народов,  прожи-

вавших в Синьцзяне (точнее по горным 

системам Тянь-Шань, Алтай и Жетысу-

ский Алатау (Джунгарский Алатау)), то 

для жителей Северного Китая их окру-

жённые  пустынями  кочевья  и  оази-

сы были не более доступны, чем пазы-

рыкцы Горного Алтая. 

402

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

ТҮЙІН

П.И. ШУЛьГА

ПАЗЫРЫҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ (АЛТАЙ) 

ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН ЦЗЯОХЭ 

ГОУБЭЙ (ШЫҢЖАҢ) ҚОРЫМЫ 

АРАСЫНДАҒЫ ҰҚСАСТЫҚТАР МЕН 

ӨЗГЕШЕЛІКТЕР ЖАЙЛЫ

Ұсынылып  отырған  мақалада  Таулы 

Алтайдағы  пазырық  мәдениеті  мен  Шыңжаң 

тұрғындарының  арасында  б.д.д.  V-III  ғ. 

қалыптасқан  байланыстар  жайлы  болжам-

дар  қарастырылады.  Бұрын  ғылымда  бұл 

өлкелер мәдениеттері арасындағы ұқсастықтар 

негізінен киім түрлері мен кейбір шаруашылық 

бұйымдары тұрғысынан ғана сөз болған еді. 

Цзяохэ  Гоубэй  қорымының  материалда-

рына  автор  тарапынан  жасалған  сараптама 

өлкенің  Алтайға  жерлеу  ғұрпы,  ат  әбзелдері 

мен  ою-өрнек  бойынша  да  біршама  жақын 

екендігін нақтылауға мүмкіндік беріп отыр. 

Жаңа  зерттеулер  негізінде  көне  дәуірде 

пазырық  типтес  ауқымды  тарихи-мәдени 

қауымдастықтың өмір сүргендігі жайлы болжам 

жасалды, аумақтық тұрғыдан бұл қауымдастық 

б.д.д. V-III ғ. Таулы Алтайды, Жоңғарияны және 

ішінара Батыс Монғолия өлкелерін қамтыған.

Пазырықтықтардың  қазіргі  ҚХР  жерінде 

көне заманда өркендеген мәдениеттермен екі 

арадағы  ең  жақын  байланыстары  б.д.д.  IV  ғ. 

соңына  таман,  яғни,  б.д.д.  330-325  ж.  Пар-

сы  империясының  талқандалуы  нәтижесінде 

дәстүрлі  сауда  жолының  күрт  нашарлаған 

уақытында  нығаяды.  Осы  тұста  Таулы  Алтай 

тұрғындары  Жоңғария  жерімен  екі  арадағы 

байланыстарды  күшейте  түседі,  бірақ,  шама-

мен  б.д.д.  300-ж.  қарай  қалыптасқан  Көне 

Қытаймен екі арадағы сауда жолы енді Шыңжаң 

арқылы  емес,  Ордос,  Моңғолия  арқылы  Ал-

тай тау жүйесінің солтүстік беткейлері бойымен 

өтеді.

SUMMARY

PETR I. SHULGA 

ON SIMILARITIES AND DIFFERENCES 

BETWEEN THE MONUMENTS OF 

PAZYRYK CULTURE (ALTAI) AND 

BURIAL GROUNDS JIAOHE GOUBEI 

(xINJIANG)

A question of possible contacts of the Pazyryk 

culture  (Mountain  Altai)  with  the  population  of 

Xinjiang in the Vth – IIId centuries B.C. has been 

considered  in  the  article.  Earlier  only  similarities 

in clothes and some household objects have been 

noticed.  The  author’s  analysis  of  the  materials 

from the burial grounds Jiaohe Goubei

 allowed to 

observe  similarities  with  Altai  burial  ritual,  horse 

equipment and ornament. On that ground it was 

supposed  that  there  existed  a  historical-cultural 

entity of Pazyryk type which occupied Zhungaria, 

Mountain  Altai  and  partially  western  part  of 

Mongolia  in  the  Vth  –  IIId  centuries  B.C.  The 

closest ties between the Pazyryks and the cultures 

on  Chinese  territory  were  established  since  late 

IVth century B.C. when after the downfall of the 

Persian Empire in 330 – 325 B.C. the traditional 

trade route was damaged. The population of the 

Mountain Altai activated contacts with Dzungaria 

but the trade route established by 300 B.C. with 

ancient  China  (silk,  vanished  items,  mirrors) 

did  not  go  across  Xinjiang  but  across  Ordos  and 

Mongolia along the northern Altai foothills.

О

РТА ҒАСЫРЛАР

С

РЕДНЕВЕКОВьЕ

404

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

Е. Ақымбек 

Ә.Х. Марғұлан атындағы археология Институты, 

Алматы қ., Қазақстан 

Шу-Талас өңірлерінің ортағасырлық 

қалалары мен қоныстарының зерттелу 

тарихы (1991-2009 жж.)

Ж

ібек 

жолы 

бой-

ында 

орналасқан 

Қазақстан  жеріндегі 

қалалар  мен  қоныстарды  зерттеу  әлем 

назарын  өзіне  аудартты.  Сауда  керу-

ен  бағытын  зерттеу,  оның  бойында 

орналасқан  қалаларды,  қоныстарды, 

керуен  сарайларды,  бекіністер  мен 

мұнараларды  зерделеу  ел  тарапы-

нан  қызығушылық  тудырды.  1991  ж. 

сәуір  айында  «Жібек  жолы»  жобасын 

жүзеге асыру ойымен Қазақстан Респу-

бликасы Ұлттық комитеті құрылды. Ко-

митет  ЮНЕСКО-мен  біріге  отырып  бір 

уақыттарда  қазақ  жері  арқылы  өткен 

«Жібек жолы» бағытымен халықаралық 

экспедиция  ұйымдастырды.  ЮНЕСКО-

ның  мұраларды  қорғау  және  сақтау 

құрамына  көрнекті  ескерткіштеріміз 

кіріп, бірқатарына зерттеулер жүргізілді. 

Отырықшылық 

пен 

көшпенді 

мәдениеттердің өзара байланысындағы 

қалалар рөлінің маңызын ашып көрсету 

басты  мақсатта  тұрды.  Осы  мәселе 

төңірегінде 1991 ж. Алматы қаласында 

«Взаимодействие  кочевых  и  осед-

лых  культур  на  Великом  Шелковом 

пути»  атты  тақырыпта  әлемнің  атақты 

ғалымдары  бас  қосқан  халықаралық 

конференция өткізілді.

Ортағасырлық 

ескерткіштердің 

түрлері  кеңінен  қарастырылып,  тарихи 

топографиялық  құрылымдары  толық 

қарастырыла бастады. 

2004  ж.  Мемлекеттік  «Мәдени 

мұра» 

бағдарламасы 

бойынша 

тарихи-мәдени  ескерткіштерді  қайта 

жаңғырту, мәдени мұраны зерделеу іс-

шаралар  жоспарын  іске  асыру  бастал-

ды.  Мәдени  мұраның  алуандығы  мен 

байлығы  өркениетті  қоғамның  негізгі 

сипаты,  мемлекеттік  және  ұлттық  са-

наны  біріктіретін  құрамасы  болып  та-

былды.  Бұл  бағдарламаның  археоло-

гия саласы бойынша зерттеудегі негізгі 

міндетіне, 

бұрынғы 

зерттеулерден 

айырмашылығы,  қазылып  зерттелген 

нысандарды сақтау және қорғау, соны-

мен қоса қалпына келтіріп, ашық аспан 

астындағы музейге айналдыру енгізілді.

1991 ж. Оңтүстік Қазақстан кешенді 

археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) 

Қостөбе  қаласы  цитаделінде  екі 

нысанның  Х–ХІІ  ғ.  қабаттарына  қазба 

405

ш

у

-т

алас

 

өңірлеріНің

 

ортағасырлыҚ

 

Қалалары

 

меН

 

ҚоНыстарыНың

 

зерттелу

 

тарихы

Е. Ақымбек

жүргізіп,  Құлан  қаласындағы  Луговое 

Г  нысанындағы  қазбада  13  бөлмелі 

құрылыс  орнын  ашты.  Сондай-ақ, 

Құлан  қаласының  зираты  зерттеліп, 

мұндағы  ең  ерте  жерлеу  орындары 

III–V  ғ.  кейінгілері  Х–ХІІ  ғ.  жататынын 

анықтады.  Және  де  Өрнек  қаласы  мен 

Талас өңіріндегі төрткүлдердің (Оққұм, 

Түймекент)  тарихи  топографиясы  мен 

құрылымын  зерттеді  [Байпаков  К.М., 

1991].

1992  ж.  ОҚКАЭ-ның  Тараз  тобы 

Тараз  қаласы  цитаделінің  оңтүстік-

батыс  бөлігіне  көлемі  15  х  15  м 

стратиграфиялық  қазба  салып  VІ 

қабаттан (3 м) Х–ХІХ ғ. аралығындағы 

заттай мәдениетті анықтаса, Құлан тобы 

ортағасырлық Құлан қаласының әуеден 

түсірілген  суретін  оқуда  цитаделін, 

шаруашылық 

аймағын, 

қаланың 

сыртқы  қорғаныс  қабырғасын  және 

тағы басқа да нысандарды анықтап, Лу-

говое Г-дегі қазбаны жалғастырды. 

«Великий 

Шелковый 

путь: 

взаимодействие  кочевых  и  оседлых 

культур»  бағдарламасын  орындауда 

қазақ-француз  тобы  Луговой  және 

Жамбыл 

аудандарында, 

нақтырақ 

Өрнек аймағында, онымен қоса, Талас 

өңірінде  барлау  жүргізуде  суландыру 

жүйелеріне, 

керуен 

жолдарына, 

бірқатар  қоныстарды  зерттеуге  көңіл 

аударды [Байпаков К.М., 1993]. 

1991-1993  ж.  Университет  архе-

ологиялық 

экспедициясы 

(УАЭ) 

(жетекшісі 

У.Х.  Шәлекенов) 

Шу 

өңіріндегі тарихи жер атаулары туралы 

мағлұматтар жинап, Ақтөбе қаласында 

жыл сайын қазба жүргізіп, нәтижесінде 

ІХ–ХІІ  ғ.  жататын  жеті  бөлмеден 

тұратын  тұрғын  үйдің  орнын  ашты. 

Сонымен  қатар,  1993  ж.  цитадельден 

1  км  қашықтықта  орналасқан  қала 

зиратындағы 

қазба 

нәтижесінде 

алынған  деректер  бойынша  зираттың 

төменгі  қабатының  заттарын  V–VІІІ  ғ. 

түргеш  уақытына,  үстіңгі  қабаттың 

бұйымдарын 

қарахан 

дәуіріне 

жатқызды [Шәлекенов У.Х., 1994]. 

1994  ж.  УАЭ  Ақтөбе  қаласындағы 

Төрткүл-4 құрылыс орнына және оның 

шаруашылық аймағына қазба жүргізіп, 

Төрткүл  4-ті  Х–ХІІ  ғ.  мерзімдеді,  ал, 

шаруашылық  аймағында  VІІІ–Х  және 

Х–ХІІ ғ. жататын құрылыс қалдықтарын 

ашты. 

Осы 

жылы 

экспедиция 

Мойынқұм  ауданында,  Қаратаудың 

оңтүстік беткейінде зерттеу жұмыстарын 

жүргізді [Шәлекенов У.Х., 1994].

1994 

ж. 

Жамбыл 

облыстық 

сессиясының шешімімен және облыстық 

әкімшілік  пен  қалалық  әкімшілік 

рұқсатымен 

ҚР 

ҰҒА 

археология 

Институтының  ОҚКАЭ  Тараз  қаласы 

орнының  ішкі  қамалына  (цитаделіне) 

салынған  көлемі  20  х  20  м  болатын 

қазбасы  6  метр  тереңдікке  дейін 

жүргізіліп, І–ХІІІ ғ. аяғы аралығындағы 

мәдени  қабаттар  анықталды,  қаланың 

2000  жылдық  өмір  сүру  кезеңі 

айқындалды [Байпаков К.М., 1995].

1996  ж.  ОҚКАЭ  Ақыртас  сарай 

кешенін  зерттеп,  Тараз  қаласына  қазба 

салу жұмысының алдына қойған басты 

мақсаты  қаланың  жасын  анықтауға 

көмектесетін  заттай  деректер  жинау 

болды. Қазба Тараз қаласы орнындағы 

базар 

алаңының 

оңтүстік-шығыс 

бөлігіне  көлемі  8  х  8  м  жүргізілді. 

Нәтижесінде үш бөлме анықталып, VІІ–

ХІІ  ғ.  аралығындағы  археологиялық 

заттар  жиналды.  Тараз  тобы  сонымен 

бірге  Төменгі  Барысхан  (Төрткүл) 

қаласына  көлемі  10  х  10  м  қазба 

салып,  іргесі  тастан  қаланған  күрделі 

құрылыс  орнын  ашып,  оны  Х–ХІІ  ғ. 

мерзімдеді [Байпаков К.М., 1997]. 

406

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

1998  ж.  ОҚКАЭ  Ақыртас  сарай 

кешенінен,  негізгі  сарайдан  30  м 

солтүстіктен  ХІІІ  ғ.  жататын  жеті 

бөлмеден  тұратын  керуен  сарайдың 

орнын ашты [Шарденова З.Ж., 1997, с. 

115-119].

1999 

ж. 

сарайдың 

оңтүстік-

батыста  бұрыштарындағы  мұнараның 

іздерінен  есептегенде  аралары  50 

м  екі  төртбұрышты  төбенің  көлемі 

60х60  м  болатын  біреуіне  қазба 

салынды. Нәтижесінде көлемі 19  х  17 

м  төртбұрышты  құрылыстан  сегіз 

бөлменің  орны  ашылды.  Құрылыс 

маңындағы  жылғадан  табылған  бес 

түргеш  тиынына  қарап,  ол  VIII–X  ғ. 

жатқызылды [Байпаков К.М., 1999].

2000  ж.  М.  Елеуов  Шу-Талас 

өңірлерінде екі бағытта зерттеу жүргізді. 

Біріншіден,  Тараз  қаласы  аймағында 

орналасқан Кішібуырыл, Ботамойнақ 1, 

Ботамойнақ  2  қарауыл  мұнараларына 

қазба 

жүргізілсе, 

екіншіден, 

Мойынқұм, 

Шу 

аудандарындағы 

ортағасырлық  қалалардың  жинағын 

жасау  мақсатында  жұмыстар  жасалып, 

бірқатар  ескерткіштер  қайта  зерттелді. 

Қазба нәтижесінде алынған мәліметтер 

бойынша  Кішібуырыл  мұнарасы  VIII–

ІX  ғ., Ботамойнақ 1 және 2 мұнаралары 

Х–ХІ  ғ.  мерзімделді.  Онымен  қоса, 

ғалым  Талас  өзенінің  оң  жағалауында 

орналасқан  Жасөркен  төрткүлін  зерт-

теп, оны Х–ХІІ ғ. жатқызды [Елеуов М., 

2000]. 

2000–2001  ж.  Заттай  мәдениет 

ескерткіштерін  ғылыми-зерттеу  және 

жобалау  институты  (ЗМЕ  ҒЗЖИ)  (Г.  Ка-

малов,  Н.Н.  Мухамедиева,  Г.  Киса-

медин)  мен  Ә.Х.  Марғұлан  атындағы 

Археология 

институтының 

(К.М. 

Байпақов,  А.М.  Досымбаева,  Д.А. 

Лобас) 

экспедициялары 

Жамбыл 

облысының  археологиялық,  сәулет, 

мәдениет,  өнер  ескерткіштері  бойын-

ша  құжаттық  деректерді  толықтырып, 

анықтау 

жұмыстарын 

жүргізді. 

Бірнеше  ірі  мекемелердің  зерттеу 

мәліметтері жинақталып, 2002 ж. Жам-

был  облысының  тарихи  және  мәдени 

ескерткіштерінің  Жинағы  шықты  [Свод 

памятников..., 2002]. 

2002-2004  ж.  «Қазқайтажаңғыр-

ту» институтының Тараз филиалы Айша 

бибі  кесенесіне  жөндеу  жұмыстарын 

жүргізіп,  кесенені  толық  қалпына 

келтірді.

2003  ж.  ОҚКАЭ  Ақыртас  сарай 

кешеніндегі қабырғалары әлемнің төрт 

тарабына  бағытталған,  қабырғалары 

жал болып жатқан бекініс құрылысына 

зерттеу  жүргізді.  Көлемі  39  х  40,5  м 

құрылыстың  оңтүстік-батыс  бұрыш 

мұнарасына 

жақын 

қорғаныс 

қабырғасы  жағынан  қазба  салынды. 

Нәтижесінде  қорғаныс  қабырғасының 

ені және құрылыс ішінен үш бөлме орны 

толық, ал бір бөлме жартылай ашылды 

[Байпаков К.М., 2004].

2004  ж.  Мемлекеттік  «Мәдени 

мұра» 

бағдарламасына 

Шу-

Талас  өңірлерінен  тек  Ақыртас  са-

рай  кешені  кіріп,  оған  ОҚКАЭ  зерт-

теу  жұмыстарын  жүргізе  бастады. 

Ақыртас 

сәулеттік-археологиялық 

ескерткіштер  кешеніндегі  әр  түрлі 

уақыттарға  мерзімделетін  алуан  сипат-

ты ескерткіштер б.д.д. VІ ғ. бастап ХVІ–

ХVІІ  ғ.  дейінгі  хронологиялық  шекті 

қамтиды.  Осы  жылы  негізгі  бекініс 

сарайының жалпы топографиялық жо-

басы  арнайы  құрал  арқылы  түсіріліп, 

оңтүстік-батыс  және  оңтүстік-шығыс 

бөлігі  зерттелініп,  әуе  суреті  түсірілді. 

407

жүктеу/скачать 10,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: