ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

Сүріи ҕЮғЮлЮпы. кеЯскічсеЯгі рҲз естден бҰЯън беЯсін келе ҕазаҕ фалҕън ҕҰЯаған 
сайпалъҕ біЯлерсіксеЯдің сҰЯмър-сіЯчілігі, әлетмессік ҲміЯі жайънда біЯеЯ рҲз айса 
кеселік. ұйскені “Ҳз ҲміЯіндегі ҕоғамдъҕ ҲндіЯірсе адамдаЯ ҲздеЯінің дегендеЯіне ҕаЯа-
майсън, белгілі біЯ, ҕажессі ҕасънарсаЯда — ҲндіЯірсік ҕасънарсаЯда боладъ, бҰл 
ҕасънарсаЯ олаЯдъң масеЯиалдъҕ ҲндіЯгіч күчсеЯі дамтънъң белгілі біЯ расъръна рай 
келеді. Оръ ҲндіЯірсік ҕасънарсаЯдъң жиънсъғъ ҕоғамнъң акономикалъҕ ҕҰЯълъмъ, 
Яеалдъҕ базирі болъп сабъладъ, оръған келіп заңдъҕ және раьри ҕондъЯма оЯнайдъ 
және бҰған ҕоғамдъҕ рананъң белгілі біЯ уоЯмалаЯъ рай келеді. МасеЯиалдъҕ ҲміЯдін, 
ҲндіЯір әдірі жалпъ ҲміЯдегі әлетмессік, раьри және Ятфани пЯохерсеЯді стғъзадъ. 
АдамдаЯдъң ранаръ олаЯдъң болмърън билемейді, ҕайса кеЯірінче, олаЯдъң ҕоғамдъҕ 
болмъръ олаЯдъң ранарън билейді”.
1 
ОЯса Азиь мен ҕазіЯгі Ҕазаҕрсаннъң кең-байсаҕ даларън алғачҕъ ҕатъмдъҕ кҰЯълър 
сҰрънда-аҕ аңчълъҕ, егінчілік және мал чаЯтачълъғъмен айналърасън сүЯлі сайпалаЯ 
мекен ескені саЯифсан жаҕръ мә- 
1
К. МаЯкр пен Ф. Энгельр. Саңдамалъ чъғаЯмалаЯънън, үч сомдъғъ, Алмасъ, 1976, 1-
сом, 522—523 бессеЯ. 
22 
лім. БҰл Ҳлкенің сабиғасъ, ата Яайъ, кең-байлъғъ ежелгі адамнъң сіЯчілігіне ҕолайлъ 
болған. Ронат ҕола -дәтіЯінін, Ҳзінде сүЯкі сайпалаЯдан мал ҲріЯтчілеЯдің бҲлініп 
чъғтън У. Энгелыр ҕоғамдъҕ алғачҕъ іЯі еңбек бҲлінірі деп асадъ. 
Біздің заманъмъздан бҰЯънғъ 1-мъң жълдъҕсъң бар кезінде-аҕ ҕазіЯгі Ҕазаҕрсан 
жеЯінің оңсүрсік және чъғър аймаҕсаЯън мекендеген, саЯифса раҕсаЯ деген асиек белгілі 
сайпалаЯ ҲздеЯінің ҕоғамдъҕ дамт дәЯежері - жағънан мемлекессік ҕҰЯълър расъръна 
саьп ҕалған еді. ОлаЯда мал ҲріЯт және егінчілікпен ҕасаЯ семіЯ ҕоЯъст біЯчама дамъған 
боласън. Рол кезде-аҕ ҕъзъл, ҕоңъЯ және магниссі семіЯ Ятдарън кеңінен пайдаланған 
раҕсаЯ ҕола мен семіЯден сүЯлі ҕаЯт-жаЯаҕ (найза, ремреЯ, айбалса, радаҕ жебелеЯі, 
дтлъға. с. б.), үй чаЯтачълъғъна ҕажессі және зеЯгеЯлік бҰйъмдаЯ жараған. 
Роңғъ жълдаЯъ Ерік маңънан (Алмасъ облъръ) сабълған раҕ кҲремінің киіміндегі алсън 
ҲЯнексеЯ, раҕсаЯдъң “Алсън обарънан” (Цъмкенс облъръ) чъҕҕан әчекей-рәндік 
бҰйъмдаЯ, Саңбалъ сар (ҔаЯасат) пен Раймалсач (ҔъЯғъзрсан) жаЯсарсаЯъна ойъп 
ралън-ған оЯаран үлкен ртЯессеЯ — раҕсаЯдъң кҲЯкемдік салғамъ, бейнелет ҲнеЯі, 
месалдъ Ҳңдет сәрілі едәтіЯ жоғаЯъ болғанън аңғаЯсадъ. 
РаҕсаЯда бүғъ, аЯҕаЯ, аЯърсан, рамҰЯъҕ ҕҰр ртЯесін ралт мен олаЯдъң бейнерін алсъннан 
кҰйъп жарат рсилінің Ҳзіндік еЯекчеліксеЯі баЯ. ЖоғаЯъда айсълған “Алсън обадан” 
сабълған зеЯгеЯлік-әчекей бҰйъмдаЯдъң кейбіЯ бҲлчексеЯі мен ртЯессеЯінің Ҳсе кічі әЯі 
нәзік есіп жаралғанъ рондай, онъ сек үлкейскіч чънъ аЯҕълъ ғана айҕън кҲЯтге 
боладъ. 
ҔазіЯгі Ҕазаҕрсан жеЯінде раҕсаЯдан кейін жараған ежелгі алғачҕъ сайпалъҕ біЯлерсіксеЯ 
— үйріндеЯ мен ҕаңлълаЯ детге боладъ. ОлаЯдъҕ чекаЯаръ басърънда Цт мен Салар 
ҲзендеЯі, чъғърънда Сьны-Цаны асъЯатлаЯъ, ролсүрсігінде Балҕач келінен барсап, 

ЫрсъҕкҲлдің оңсүрсік жағалатъна дейінгі Ҳлкені алъп жассъ. ҮйріндеЯ негізінен Іле 
алҕабън жайлағанъмен, оЯдаръ “Ҕъзъл алҕап” ҕаларъ ЫрсъҕкҲл маңънда болдъ. 
ҔаңлълаЯ — ҔаЯасат ҲңіЯі мен РъЯдаЯиьнъң оЯса раларън мекен ессі. Ежелгі 
раьфасчълаЯ Ҕаңлъ сайпалъҕ біЯлерсігін кҲчпелі ел әЯі ҕалалаЯъ баЯ үлкен мемлекес 
Яесінде рипассап жазадъ. РъЯ Ҳзенінің, оЯса ағъръ (Цач, ОсъЯаЯ, ҔаЯасат) аймағън 
23 
мекендеген ҕаңлълаЯдъң мәдениесі саЯифи әдебиессеЯде Жесірай, Ҕатънчъ, ОсъЯаЯ. ал 
кейде ҔаЯасат мәдениесі деп асаладъ. Асаҕсъ саЯифчъ Р. П. Солрсов кезінде 
аЯфеологиьлъҕ және жазба деЯексеЯге оүзглг мпырын, ЯҰй ҲңіЯдің масеЯиалдъҕ және 
Ятфани мәдениесі рол кез үчін Ҳсе жоғаЯъ болғанън еЯекче асап кҲЯрессі. 
ҔазіЯгі Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиьрънда әтелгі сапсъҕ ҕоғамдаЯдъң ҕалъпсартъна 
евЯопалъҕсаЯға “ғҰндаЯ” деген аспен мәлім кҲчпелі сайпалаЯ біЯлерсігінің ъҕпалъ да 
күчсі болдъ. Біздің заманъмъздъң біЯінчі ғаръЯънда ғҰндаЯ АЯал сеңізі мен Карпий 
маңъна чъғъп, ондағъ аландаЯ мен аралаЯдъ басърҕа ҕаЯай ъғър-съЯъп жібеЯді. 
КейініЯек олаЯ Цъғър және ОЯсалъҕ ЕвЯопаға баръп кіЯді. 
РҲйсіп, “фалъҕсаЯдъң Ұлъ ҕонър атдаЯтъ” Ҕазаҕрсаннъң, ОЯса және Алдъңғъ Азиьнъң, 
рондай-аҕ ЕвЯопанъң асникалъҕ және раьри каЯсарън едәтіЯ дәЯежеде ҲзгеЯссі. 
Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиьрънда жеЯгіліксі сҰЯғъндаЯдъң ансЯопологиьлъҕ сипіне монғол 
сипсер алеменссеЯдің жайълтънъң алғачҕъ күчсі солҕъндаЯънън біЯі және, бәлкім, 
Ҳлкенің бүкіл сеЯЯисоЯиьрънда сүЯкі сілдеЯінің кеңінен саЯалтъ ғҰндаЯдъң ҕъръмъмен 
болған чъғър сайпалаЯънъң мигЯахиьръмен байланърсъ болра кеЯек”.
1 
ОЯса Азиь мен Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиьрънда біЯсе-біЯсе пасЯиаЯфалдъ-уеодалдъҕ 
ҕасънарсаЯ ҕалъпсаръп, ежелгі уеодалдъҕ мемлекессеЯ ҕҰЯъла барсадъ. ОЯсалъҕ 
Азиьдағъ кҲпсеген сайпалъҕ одаҕсаЯдан біЯігіп пайда болған оръндай ежелгі уеодалдъҕ 
мемлекессеЯдің біЯі С ү Я і к ҕ а ғ а н д ъ ғ ъ (552—745 жълдаЯ) еді. БҰл ҕағандъҕҕа 
енген сайпалаЯ алғачса Алсай мен Жесіртдъң біЯ бҲлігін мекендеді. 
“СүЯік” деген сеЯмин сҰңғъч Яес 542 жълъ асаладъ. “СүЯік” аснонимі алғачҕъ кезде 
белгілі біЯ адамнън асасегі чонжаЯ сопсан немере әркеЯи аҕрүйексеЯден чъҕҕанън 
білдіЯген. КейініЯек бҰл рҲздің ремансикаръ біЯсе-біЯсе Ұлғайъп, билік жүЯгізтчі, 
үрсемдік естчі, ьғни “пасча” чъҕҕан сайпанъң римволъ болған. БеЯсін келе рол билік 
естчі сайпаға бағънъчсъ болъп ҕалған сайпалаЯдъ да кеЯчілеЯі сүЯіксеЯ деп асап 
кескен. СүЯік ҕағандъғънъң әлетмессік, раьри және ҕоғам- 
1
Ҕазаҕ РРР саЯифъ. Алмасъ, 1980, 1-сом, 297-бес.
24 
дъҕ ҲміЯінде әркеЯи ірсеЯ ара маңъздъ оЯън алъп, үлкен Яолы ойнағанъ саЯифсан жаҕръ 
мәлім. СүЯіксеЯдіх алғачҕъ кҲремдеЯінің біЯі Бтмън ҕаған болдъ, Онъң, билік жүЯгізген 
кезінде кҲпсеген кҲЯчі елдеЯ сүЯік Ҳкімесіне бағъндъ. Ҕағандъҕсыш оЯдаръ ОЯфон 
Ҳзенінің (Монғолиь) жоғаЯғъ рағарънда болдъ. Бтмъннъң інірі Ірсемі ҕаған VI ғаръЯдън, 

оЯса кезінде ОЯса Азиьдағъ аусалиссеЯ мемлекесін күйЯесе жеңді. СүЯік кағандъғънъң 
сеЯЯисоЯиьръ бҰЯънғъдан да Ұлғайъп, әркеЯи ҕтасъ аЯса сүрсі. 
БіЯаҕ бҰл Ұзаҕҕа розълған жоҕ. СүЯік аЯирсокЯасиьръ жатлап алған ҲлкелеЯді әЯҕайръръ 
жеке-жеке бҲліп алъп, деЯбер барҕаЯтға съЯърсъ. Оръдан раьри дағдаЯър стъп, билікке 
саларҕан ҲзаЯа къЯҕър роғърсаЯ барсалдъ. АҕъЯъ СүЯік ҕағандъғъ біЯ-біЯімен 
жатларҕан екі ҕағандъҕҕа бҲлініп кессі: БіЯі — Цъғър сүЯік ҕағандъғъ (ОЯсалъҕ Азиь), 
ал екінчірі — Басър сүЯік ҕағандъғъ (ОЯса Азиь, Жесірт, Цъғър СүЯкірсан). 
Басър сүЯік ҕағандъғъ ьки ҕағанасъ — сүЯік ҕаған-дъғънъң~негізінде 603 жълъ 
ҕҰЯълған еЯседегі уеодалдъҕ мемлекес. БҰл ҕағанассъң сеЯЯисоЯиьръ Жесірт мен 
Цъғър СүЯкірсандъ, Сьны-Цанынъң басър бескейі мен ОЯса Азиьнъ алъп жассъ. 
Ҕағанассъң оЯсалъғъ Цт Ҳзені алҕабъндағъ Ртьб ҕаларъ еді. Ҕағанассъң біЯінчі 
барчъръ — ҕаған, жоғаЯғъ әміЯчі әЯі әркеЯ 
баръ болдъ. 
Басър сүЯік ҕағанасънъң негізін ҕалаған Бтмън ҕағаннъң інірі Ірсемі — ҕаған болдъ. 
СүЯіксеЯ 558 жълъ аваЯлаЯдъ Басърҕа ъғърсъЯъп, Еділ мен Жайъҕ бойън Ҳзіне ҕаЯасъп 
алдъ. Білге ҕаған мен онъң інірі Күлсегін оръ Ұлан-ғайъЯ ҕағанассъң сәтелріздігін Сан 
импеЯиьрънан ҕоЯғат үчін күЯеркен. 
Кезінде Басър сүЯік ҕағандъғън ҕҰЯаған сүЯлі сайпалаЯ кейіннен ҕазаҕ фалҕънъң 
ҕҰЯамъна еніп кескені мәлім. 
Басър сүЯік ҕағандъғънан кейін Жесірт ҲңіЯінде ҕҰЯълған уеодалдъҕ мемлекес — 
СүЯкеч ҕағадафъ (704—766) ж.) болдъ. Ал бҰдан кейін ҔаЯлҰҕ ҕағанассъ (766—940 ж.) 
ҲміЯге келді. Ол Жесірт мен—ҔачғаЯдан барсап, УеЯғана мен РъЯдъң оЯса ағъръна 
дейінгі ҲңіЯге билік жүЯгізді. 
РъЯдаЯиьнъң оЯса және сҲменгі ағърънда және роған жаҕън жасҕан Басър Ҕазаҕрсан 
жеЯінде сүЯкі фалъҕсаЯънъң аЯғъ асалаЯънъң біЯі — оғъз сайпалаЯъ біЯлерсігі — Оғысз 
ме.млекесі
25 
(IX—XI ғаръЯ) болдъ. Оғъз мемлекесінің арсанаръ РъЯ бойъндағъ Янгикенс ҕаларъ еді. 
БҰлаЯ негізінен кҲчпелі сайпалаЯ раналған, рондай-аҕ осъЯъҕчъ оғъздаЯ да болдъ. ОлаЯ 
РъЯ Ҳзені алҕабъндағъ Рүскенс, Ръғанаҕ, ҔаЯнаҕ риьҕсъ ҕалалаЯдъ мекен ессі. 
КейініЯек ҕъпчаҕсаЯдъң ҕъръмъна чъдай алмаған оғъздаЯдъң кҲпчілігі Цъғър 
ЕвЯопа мен Кічі Азиьға ъғъръп кессі. 
СүЯік мҰрълмандаЯънъң алғачҕъ уеодалдъҕ мемлекесі—ҔаЯафан мемлекесі (940—1212 
ж.) болдъ. ҔаЯафан әтлесі басърънда АмтЯдаЯиь мен РъЯдаЯиьнъң сҲменгі ағърънан 
барсап, чъғърънда Жесірт мен ҔачҕаЯға дейінгі Ҳлкеде екі ғаръЯ бойъ билік жүЯгізді. 
Арсанаръ — Баларағүн ҕаларъ. ¥лан-ғайъЯ аймаҕсъ алъп жасҕан ҔаЯафан мемлекесінде 
акономикалъҕ, әлетмессік және мәдени жағънан едәтіЯ ҲЯлет болдъ. 

Басър сүЯік ҕағанасъ ъдъЯай барсаған кезде олаЯдан ҕимаҕсаЯ мен ҕъпчаҕсаЯ 
оҕчатланъп бҲлініп чъҕсъ. ҔъпчаҕсаЯ — еЯсе кезден-аҕ ОЯсалъҕ Азиьнъ мекен ескен 
кҲне сайпалаЯдъң біЯі екені мәлім. 
Ҕъпчаҕ ҕоғамъ — еЯседегі уеодалдъҕ мемлекес біЯлерсіп Яесінде ҲміЯге келген. ОлаЯ 
ЕЯсір Ҳзенінен барсап, ронат Дтнайға дейінгі Ұлан-ғайъЯ кең алҕапсъ мекен ессі. ҔазіЯгі 
ҕазаҕсаЯдъң аЯғъ асалаЯънъң біЯі раналасън ҕъпчаҕсаЯдъ ЕвЯопада — ҕтмандаЯ;, ал 
Рорриьда — половехсеЯ деп асаған. 
Ронъмен, VI—VII ғаръЯлаЯда кҲчпелі және жаЯсълай кҲчпелі ҲміЯ рүЯген ҕаңлълаЯ, 
ҕаЯлҰҕсаЯ, чігілдеЯ, стфрилеЯ. ьгмалаЯ, оғъздаЯ, ҕимаҕсаЯ, ҕъпчаҕсаЯ, с. б. сайпалаЯ 
беЯсін келе сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң асникалъҕ ҕҰЯамъна негіз болъп ҕаландъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: