За бележки

Материали за VIII международна научна практична конференция 

 

60 

cupies a special position in the life of American society. The film industry panders to 

the active operation of the military topic, to the formation of the «correct» image of 

the American Armed Forces and it constantly supports patriotic moods in the Ameri-

can society. 

After passing rather short way of development the USA represents the mixture 

of many nations, which found here the native land. As a result of such training, a spe-

cial perceptibility to the national prestige, to entire American, the faithfulness to their 

country regardless of the fact if it is right or not, are formed. 

 

Literature: 

1 Karasik V.I. Language circle: personality, concepts, discourse. Monograph. – 

Volgograd: Peremena, 2002. – 477 p. 

2 Lihachev D.S. Conceptosphere of Russian language // News of Russian Acad-

emy of Sciences. Ser. lit. and lang. Vol. 52. 1993, №1. – P. 3-9.  

*122535* 

 

 

Абазов А.А. 

 

О СЕМАНИЧЕСКИХ СВОЙСТВАХ ИМЕНИ ЯПШИ  

И АДЫГСКОГО «АПШИ» 

   

В  современном  сравнительно-историческом,  сопоставительном  и  типоло-

гическом  языкознании  выявление  и  анализ  языковых  параллелей  лексико-

семантического и лингвокультурологичекого уровней относятся к наиболее ак-

туальным  направлениям  языковой  теории.  Сема́нтика  (от  др.-греч. – обозна-

чающий) – раздел языкознания, изучающий значения единиц языка. В качестве 

инструмента изучения применяют семантический анализ. Проблемы семантики 

затрагиваются  и  этимологической  наукой  (от  греч. «Etymon» – «истина»  и 

«logos» – «слово», «учение» ), поскольку, разъясняя образование одних слов от 

других,  она  принуждена  и  регистрировать  и  разъяснять  изменения  значений 

слов.  Именно  этимология  занимаясь  происхождением  слов,  в  частности  выяс-

няет,  по  какому  признаку  названы  предмет,  явление,  действие.  Этимологии 

доступны  хронологические  уровни,  недостижимые  для  письменной  истории, 

она служит наряду с археологией важнейшим инструментом изучения истории 

человеческого общества.  

  Вопрос происхождения человечества и собственного народа всегда был в 

центре  большинства  космогонических  концепций  любой  религии.  Согласно 

библейского текста Ной (Нух) имел трех сыновей: Сима, Хама и Иафета (вари-

анты прочтения имени: Яфет, Афет). Последний и считается обычно прароди-

тельством европейцев и части жителей Азии. 

«Бъдещето въпроси от света на науката – 2012» • Том 26. Филологични науки 

 

45

өнерін қасиет пен кие санаған əрі ерекше құрмет тұтқан би-шешендер сұлулық 

əлемін  қабылдауда  жəне  оны  тыңдаушы  санасына  сіңіруде  өнерге  биік 

эстетикалық  талғаммен  қарады.  Адам  жанының  əсемдігін,  кіршіксіз  тұнық 

əлемін  жоғары  қойды.  Табиғат  перзенті  көшпенділердің  өмір  мен  өнер 

үйлесіміндегі жан əлемінің кіршіксіздігін киелі Отан, қасиетті ата-ана, сүйкімді 

жар,  сымбатты  апа-қарындас,  иман  жүзді  аға-бауыр,  тəлім-тəрбиелі  ұрпақтың 

ар-ождан  биігіндегі  сұлулық  сипаттарына  тəн  эстетикалық  мəн-мағынасы  Қаз 

дауысты  Қазыбек  бидің  шешендік  сөздерінде  кең  өріс  тауып  жатады [2, 180]. 

Сұлулық  пен  ұсқынсыздық,  асқақтық  пен  таяздық  сынды  эстетикалық 

категориялар  халықтық  эстетика  тұрғысында  байыпталады.  Мысалы, «Жаман 

бала  көрінгеннің  мазағы,  жаман  ат  шыбын  жанның  азабы,  жаман  қатын 

жалғанның  тозағы  болса,  жақсы  бала  тəн  мен  жанның  шырағы,  жақсы  ат 

дүниенің  пырағы»  деген  өрелі  эстетикалық  талғаммен  қарайды.  Би-шешендер 

шешендік  өнердің  эстетикалық  тəрбиедегі  маңызына,  өмір  мен  өнер 

жарасымындығы  үйлесіміне  ерекше  мəн  беріп  отырды.  Төле  би  Тайкелтір 

шешенге «Ей, Тайкелтір, шырағым! Бейбіт елде сəн болар, Сəн болған жерде əн 

болар. Бүлінген елде дау болар» деп ұлттық береке-бірлігі жарасқан елдің əсем 

үйлесімдегі жарасымды өмірін эстетикамен байланыстырады. 

  Тіл бейнелілігі – шешендік өнерде заман ағысы, қоғам тынысының дəуір 

заңғары өрінде шынайы өрілуі тіл бейнелілігі шеберлігінінен айқын танылады. 

Қазақ би-шешендерінің сөз дестесі мен ой кестесіндегі ой өрімі, тіл тазалығы, 

əуезді  ырғағы  табиғи  əсем  үйлесімдегі  бейнелі  сипатымен  поэтикалық  күшке 

ие.  Сөздің  мағыналық,  суреттілік  қуатын  еселеуде,  тіл  ұстартуда  би-

шешендердің  тіл  бейнелілігі  көркемдік  ойлау  жүйесінің  қуатын  айшықтайды. 

Қуатты  ойдан  құралған  би-шешендер  сөзі  қарапайым  сөзден  көркемдігі, 

бейнелілігімен  ерекшеленеді.  Шешендік  сөздерге  тəн  көркемдік  поэтикалық 

сипат  тіл  арқылы  əралуан  айшыққа,  əуезділікке  ие  болады.  Би-шешендер  сөз 

құдыретінің  эстетикалық  əсерленудегі  мањызын  басты  орынға  қойды.  Сөздің 

мағыналық,  суреттілік  қуатын  еселеуде,  тіл  ұстартуда  би-шешендердің  тіл 

бейнелілігі  көркемдік  ойлау  жүйесінің  қуатын  айшықтайды.  Қазақ  билерінің 

сөйлеу  мəдениетіндегі  тіл  бейнелілігіне  синтаксистік-ырақтық  параллелизм, 

суреттегіш-бейнелегіш, мəнерлегіш құралдарды шебер қолдану тəн [3, 205]. 

  Шешендік  өнерде  қара  сөзбен  ақ  өлең  ырғағының  үйлесімінде  сөз 

саптаған  би-шешендер  əдебиеттегі  дəстүрлі  айшықтау,  құбылту  түрлерін 

шеберлік биігінде қиыстыра отырып қолданды. Би-шешендер поэтикалық ойға 

құрылған  қуатты  тасқындағы  сөзін  əсерлі  етіп  беруді  ұстанды.  Мысалы, 

Қазыбек  би  «Жасына  қарай  отырып,  жағына  қарай  сөз  сөйлей  береді,  өзімнен 

үлкен  ағаларым  төрде  отырса,  маған  төбеде  отырғанмен  бірдей», «Атадан  ұл 

туса,  құл  боламын  деп  тумайды,  анадан  қыз  туса,  күң  боламын  деп  тумайды» 

деп  поэтикалық  тіл  көркемдігінде  ойын  өрбітеді.  Мұнда  сөздің  көркемдік 

əсерін  арттыру  мақсатында  дауыссыз  (аллетрация),  дауысты  дыбыстардың 

(ассонанс) үндесе қайталануы, бір сөздің бірнеше қайталанып берілуі (эпифора) 

Материали за VIII международна научна практична конференция 

 

46 

поэтикалыќ  тіл  иіріміндегі  шеберлік  қарымын  танытады.  Қазыбек  би  өсиет-

ақыл,  ғибрат  түріндегі  дидактикалық  сарында  адамның  психлогиялық  күйін 

динамикалық  үдерісте  беруде  баққан,  таққан,  басынбаған,  асырмаған, 

асқақтаған, қарпысқалы, еріткелі, теліткелі, шабысқалы, алысқалы, жарысқалы, 

жабысқалы  т.б.  образды  сөздерді  орынды  қолданады.  Динамизм  есімшенің – 

ған,  көсемшенің – қалы, – келі  жұрнағымен  берілген. «Найза  ұстады», «Берсе 

қолынан,  бермесе  жолынан»  т.б.  фразеологизмдерді  қолдану  қағидаларын 

«Найзаға  үкі  таққан  елміз», «Берсең  жөндеп  бітімді  айт,  Бермесең  дірілдемей 

жөніңді  айт»  деген  тұрғыдан  ұстартты.  Қоғамның  саяси-əлеуметтік,  құқықтық 

жүйесіне  қатысты  сөздердің,  сөз  тіркестерінің  поэтика  тіліне  сабақтасырыла 

отырылып  қолданылуымен  көркемдік  құралға  айналуы  би-шешендер  тілінің 

ерекшелігін құрайды.  

  Ойды  астарлап,  басқа  нəрсені  суреттеу  арқылы  жасалатын  нақтылы 

сипаты  бар  балама  бейне  символ.  Сөз  өнерінде  символ  нақтылы  бір  затты, 

нəрсені  екінші  нəрсенің,  не  ұғымның  жай  баламасы  ретінде  алу  арқылы 

жасалады.  Би-шешендер  қолданысындағы  сивол  сөзге  байсалды  астар  береді. 

Ойды  ашық  айтпай  тұспалмен  астарлап  сөйлеу  шешендік  өнерге  тəн  басты 

көркемдік  сипат.  Мысалы,  Қаз  дауысты  Қазыбек  би  «Сен  қабылан  да,  біз 

арыстан Алысқалы келгенбіз, Жаңа үйреткен жас тұлпар, Жарысқалы келгенбіз, 

Тұтқыр  сары  желімбіз  Жабысқалы  келгенбіз»  деп  астарлы  мағынада  сөз 

саптауы,  сондай-ақ  Төле  бимен  астарлап  сөйлескен  əңгімесіндегі  «Алысың 

қандай?», «Тəттіңіз қандай?» жəне «Несиеңіз өне ме?» деп көз жанары, ұйқысы, 

балаларының  қарайласуын  балама  ретінде  алуы  символ  қолданысындағы 

шеберлікті көрсетеді [4, 20-50]. 

  Би-шешендер  тіліндегі  бейнелілік  сипатын  ауызша  əдеби  тіл, 

жалпыхалықтық  сөздік  қорда  ғасырлар  бойы  қолданылып  келген  асыл  қазына 

фразеологизмдер  барынша  үстей  түскенін  көреміз.  Шешендік  өнерде 

фразеологизмдердің  қолданылуы  сөздіњ  поэтикалық  сипатын  еселеуде 

көркемдік  қуатқа  ие [5, 21-25]. Шешендік  сөздерде  «Ағайынды  қоңыр  ќаз», 

«Аѓызып  сµйледі», «Аѓын  судай  екпіндеді», «Адалынан  жолыќтыр», «Ай, 

əлеумет,  жарандар!», «Айыбын  жуды», «Аққжол», «Ақ  иіліп  сынбайды», «Ақ 

пен қара», «Ақ сөйле», «Аузы дуалы», «Басқа шауып, төске өрледі», «Бассауға 

сұрады», «Басын  кессе  де,  шындықпен  өлді», «Бата  алды», «Бата  берді», 

«Бетінен  иманы  тамған», «Билігін  бұрмады», «Ғибрат  сөз», «Даты  бар», «Дау 

айтты», «Дау  қуды», «Дəм-  тұзын  ақтады», «Екі  дүние», «Екі  ауыз  сөз», «Екі 

сөйлемес болар», «Ел билеп, жұрт ұстады», «Ел іргесін сақтады», «Ердің құнын 

екі  ауыз  сөзбен  бітірді», «Ердің  құны,  нардың  пұлы», «Ешкімнің  ала  жібін 

аттамады», «Жабы  емеспіз,  тұлпармыз,  құлын  емес,  сұңқармыз», «Жағы 

қарысты», «Жаза басты», «Жазасын тартты», «Жақсының шарапаты», «Жалаға 

ұшырады», «Жалына аузында», «Жаны күйді», «Жауырды жаба тоқыды», «Жер 

қылды», «Иманы  бетінде  үзіліп  тұр», «Иманын  сатты», «Ит  терісін  басына 

қаптады», «Кек  кернеді», «Кең  дүние  тар  болды», «Қақпанның  қанды  аузын 

«Бъдещето въпроси от света на науката – 2012» • Том 26. Филологични науки 

 

59

For the outlining of the concept it is necessary to separate some signs, and do 

some actions with the objects, and their final goals, and the estimation of such ac-

tions. But knowing the role of all these factors, cognitive linguists nevertheless can-

not answer a question, how concepts appear, just showing the process of forming the 

senses in the most general sense. 

In the linguistics the term «concept» is an old one and a new one simultane-

ously. S.A. Askoldov-Alekseev in 1928 published the article called «The concept and 

the word», but till the middle of XX century the notion «concept» was not a scientific 

term. In spite of the number of speeches of S.A. Askoldov-Alekseev on this theme, 

the question, that he set, wasn’t being studed [2]. 

Thus, concept is a semantic meaning of the name or the word, it is the unit of men-

tal-conceptual sphere, which reflects the peculiarities of thinking, world view, culture of 

people, concept is the element of culture, and it is possible to penetrate in the essence of 

the national culture of people, to reveal its components, only through it [1]. 

Concept has a complex structure. Studying the structure it is possible to obtain 

many-sided information about the concept. The structure of concept is represented by 

3 main parts: value, conceptual and descriptive. In the conceptual component it is 

possible to isolate three layers: the urgent basic sign, additional or several additional 

signs and internal form. Among the methods of describing the concept it is possible 

to isolate the following: the method of the definition of literal sense or internal form 

(study of the etymology of concept), the historical method (how concept functions in 

the society) and experimental methods. 

Conceptosphere – is a field of cognitive means, units of the universal object 

code, which are the structured knowledge of people, their information base, and the 

semantic field of language – is a part of conceptosphere, which was expressed in the 

system of lingual signs. 

Concept «patriotism» in American linguoculture can be estimated as ultra-

patriotism. The reasons lie in the historical development of American society. A 

number of state, social- philosophical, political concepts are assumed as the basis of 

the complex of American principles, values and ideas of military, political, economic, 

moral-psychological and purely ethical nature. First of all this is the concept of the 

«superiority of the American way of life». It is called to contribute to the production 

of a feeling of pride for its country, its achievements. Concept considers «the best» 

the number of the USA moral standards, national nature, and traditions. It contributes 

to formation in the Americans «the religion of the American way of life», which re-

quires protection, including the protection with the Armed Forces. 

It should be noted that American patriotism is characterized by the fact that it is 

directed not toward the territory of living, not to the people, but to the system of the 

ideas, which are concerned public life. 

For the purpose of training patriotism, in the USA all the channels of informa-

tion-psychological influence are widely used. However, the film industry of the USA 

– Hollywood, undoubtedly, is beyond comparison, since the cinema traditionally oc-

Материали за VIII международна научна практична конференция 

 

58 

Литература: 

1.  Берестенев, Г.И. Мифология пространства сквозь призму языка // Кате-

горизация мира: Пространство и время. – М.: «Диалог МГУ», 1997. – С. 76-78. 

2.  Линдер, С. То, что движется вверх (up), не обязательно может следовать 

вниз (down): сопоставление in и out // Исследования по семантике предлогов. – 

М.: Русские словари, 2000. – С. 55-82 

3.  Рахилина, Е.В. Когнитивный анализ предметных имен: семантика и со-

четаемость / Е.В. Рахилина. – М.: Русские словари, 2000. – 413 с.  

4.  Топорова, Т.В. Семантическая структура древнегерманской модели ми-

ра. Монография / Т.В. Топорова. – М.: Радикс, 1994. – 190 с. 

5.  Wahrig G. Deutsches Wörterbuch. – München: Bertelsmann Lexikon Verlag 

GmbH, 1991. – 1492 S. 

6.  Fallada H. Kleiner Mann – was nun? / H. Fallada. – Aufbau-Verlag Berlin 

und Weimar, 1982. – 422 S. 

7.  Zweig S. Der Zwang // Novellen / S. Zweig. – Aufbau-Verlag Berlin und 

Weimar, 1960. – S. 255-286.  

8. 

Strittmatter 1 E. Der Wundertäter / E. Strittmatter. – Bd. 1. – Aufbau-Verlag 

Berlin und Weimar, 1973. – 502 S.

 

*122300* 

 

 

Master Student Diachenko A.S., 

North-Caucasian Federal University, Russia 

 

THE REALIZATION OF THE CONCEPT «PATRIOTISM»  

IN AMERICAN LINGUOCULTURE 

 

All the cognitive human activity (cognition) can be considered as the one that 

develops men’s skills of orientation in the world, and this activity is combined with 

the need to identify and distinguish the objects: concepts appear for the operations of 

this kind. Consequently, the formation of concepts is connected with the knowledge 

of peace, with molding the ideas about it. 

Toward the end of XX century linguists understood that the informant – is the 

bearer of the specific conceptual systems. Concepts are mental essences. Each con-

cept cares the important knowledge for a man about the world and at the same time 

all the unessential ideas are rejected. The system of concepts forms the world-image 

(view of the world), where the understanding of reality, its special conceptual «fig-

ure» are reflected on basis of which a man understands the world. The explication of 

the process of conceptualization and the content of concept is available for the lin-

guist only, the informant himself. Thus, on the boundary of millennia the problem of 

mentality comes to the foreground in linguistics, since concepts are mental essences. 

«Бъдещето въпроси от света на науката – 2012» • Том 26. Филологични науки 

 

47

басты», «Қамшы  боп  тиді», «Қанын  кешті», «Құн  сұрады», «Құнын  алды», 

«Масқарасы  шықты», «Мойнына  артты», «Нақақ  жала», «Намазға  ұйығандай 

тыңдады», «Намысын  жоқтады», «Ниеті  ақ», «Нұр  жайнады», «Нұрлы  сөз», 

«Нысап  жоқ», «Обал  болды», «Ой  түкпірін  ақтарды», «өкпесін  аузына  тістеп 

айтты», «өкім  қылды», «өлген  артық», «өтірік  сөз  жанға  байлау  болмайды», 

«Пара  берді», «Пара  жеді», «Парқына  жетпеді», «Рай  бермеді», «Сабыр  суы 

сарқылды», «Сес  көрсетті», «Сөз  атасы», «Сөзге  жығылды», «Сөзі  дуалы», 

«Таба болды», «Тақымы толмады», «Тезге салды», «Төбе би», «Тура сөзүрінген 

жоқ», «Тілі мірдің оғындай», «Улы сөз», «ұятқа қалды», «үкім айтты», «Хақын 

жеді», «Хасіл  болды», «Шабына  от  салды», «Шақпа  тілді», «Шаң  жұқпайды», 

«Шариғат  жолын  тұтты», «Шарт  сынды», «Шорт  кесті», «Шырғасы  берік», 

«Шырмау  сөз», «Ымыраға  келді», «Ініне  су  құйды», «Іс  насырға  шапты»  т.б. 

тұрақты сөз тіркестері жиі қолданылады. Мысалы, Қаз дауысты Қазыбек бидің 

шешендік  сөздерінде  «Ақ  сүтін  кешті» («Айналып-толғанып  өсірсем,  Ақ 

сүтімді кешірсем»), «Шыбын жан» («Атың жаман болса, Шыбын жанның азабы 

емес пе!»), «Дəм-тұзын ақтады» («Досымызды сақтай білген елміз, дəмін, тұзын 

ақтай білген елміз»), «ұшқан құс, жүгірген аң» («Уа, əлеумет, құс ұшса, қанаты 

талатын,  жүрсе  тұяғы  күйетін  ит  арқасы  қиян  қашық  жерден  келіп 

отырсыңдар»)  т.б.  фразеологизмдердің  қолдануымен  қазақ  тілінің  көркемдік 

нəрін еселеуге зор үлес қосты.  

  Түйіп  айтқанда,  ұлттық  шешендік  өнерді  даралайтын  би-шешендер 

тілінің  бейнелілігі  көркемдік  қуатымен  ерекшеленеді.  Олардың  сөз  өнері  мен 

ой  кестесіндегі  ой  өрімі,  тіл  тазалығы,  əуезді  ырғағы  табиғи  əсем  үйлесімдегі 

бейнелі сипатымен тыңдаушысын ерекше əсерге бөлейді. Ойды астарлап, басқа 

нəрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне символ, 

сонымен  қатар  сөз  өнерінің  бейнелілік  сипатын  фразеологизмдер  барынша 

үстей түскенін көреміз.  

   

 

 

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 

1. Əдебиеттану  терминдерінің  сөздігі. / Құрастырушылар:  З.Ахметов, 

Т.Шанбаев. Алматы, 1996. 

2. Қаз дауысты Қазыбек би. Энциклопедия. Алматы, 2011. 

3. Жұмағұл С. Тіл бейнелілігі // Қаз дауысты Қазыбек би. Энциклопедия. 

Алматы, 2011. 

4. Шешендік сөздер. / Құраст. Адамбаев Б. Алматы, 1990. 

5. Негимов С. Шешендік өнер. Алматы, 1997. 

Материали за VIII международна научна практична конференция 

 

48 

 

ТЕОРЕТИЧНИ И МЕТОДОЛОГИЧНИ ПРОБЛЕМИ  

НА ПРОУЧВАНЕ НА ЕЗИК 

*119887* 

жүктеу/скачать 1,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: