Гормондардың секрециясының реттелуінің негізгі принциптері

160 
5.
Гормондардың рецепторлары, нысана-жасушалары. Жасушалардың 
гормондарға сезімталдығы.
Гормондардың рецепторы табиғаты жағынан белоктар. Олар гормондардан 
қабылданған сигналды жасуша iшiндегi метаболизмнiң (зат алмасуының) тiлiне 
аударады. Рецепторларды орналасқан орны, құрылысы, функциялары бойынша 
бӛлуге болады. Олар жасушаның әр жерiнде: цитоплазмада, ядрода, жасуша 
органелласының мембранасында орналасуы мүмкiн. 
Рецепторлар барлық жасушаларда кездеспейдi және де бiркелкi 
орналаспайды. Жасушаларда немесе тіндерде белгiлi бір гормондарға сәйкес 
рецепторлар бар болса, оларды 
нысана-жасушалар
(тіндер) немесе гормонға-
тәуелдi жасушалар деп атайды. Иерархиялық саты бойынша гормондар 
неғұрлым жоғары тұрса, олардың рецепторлары да соғұрлым аз болады, 
мысалы гипоталамус гормонының рецепторы тек қана гипофизде болады, ал 
шеткі эндокриндiк бездердің гормондарының рецепторлары кӛптеген тіндерде 
кездеседi. 
Белокты-пептидті гормондардың да, стероидты гормондардың да 
рецепторлары 2 функционалдық бӛліктен тұрады.: тану бӛлімі (гормон 
байланысатын), сигналды қабылдайтын және жасушаішілік қызметті 
ӛзгертетін. Гормональдық сигналдың берілуі (сигналдың трансдукциясы) 3 жол 
арқылы ӛтеді:

цАМФ, цГМФ, инозитолтрифосфат және (немесе) кальций иондары, 
тирозинкиназды каскад сияқты екіншілік делдалдар (мессенджерлер) арқылы. 
Бұл гормондар жасушаішілік ферменттердің молекуласын модификациялау 
арқылы олардың активтілігін жоғарылатады. 

Гендер экспрессиясын реттейтін фактор болып табылатын гормон-
рецептор комплексін түзу арқылы жүзеге асады. 

Гормон субстрат концентрациясын арттыру арқылы мембрана 
ӛткізгіштігіне 
тікелей 
әсер 
етеді,соның 
салдарынан 
жасушаішілік 
ферменттердің активтілігі артады. 
Плазма мембранасында орналасқан рецепторлар 3 бӛлімнен тұрады: 1)тану 
немесе лиганбайланыстырушы, 2) ілестіруші, трансмембраналық, 3)катализдік.
Кӛптеген гормондар плазма мембранасында орналасқан рецепторларымен 
байланысып, гормон-рецепторлы комплекс түзгеннен кейін интернализация 
процесіне немесе эндоцитозге ұшырап, эндосома (рецептосома) түзу арқылы 
жасуша ішіне енеді. Транслокация кезінде эндосома ацидофикация процесіне 
(ӛзгеріске) 
ұшырайды, 
нәтижесінде 
гормон-рецепторлы 
комплекс 
диссоциациялануы немесе гормонның ыдырауы жүруі мүмкін. Босап шыққан 
рецептор жасуша мембранасына қайта барып гормонымен байланысуы мүмкін. 
Рецептордың гормонмен бірге жасуша ішіне түсуі мен рецептордың жасуша 
мембранасына қайта оралуы рецептордың рециклдену процесі деп аталады. 
Рецептор қызмет ету барысында (рецептордың жартылай ыдырау периоды 
бірнеше сағаттан 24 және одан да кӛп сағатты құрайды) 50-150 осындай рецикл 
жасап үлгереді. Бұдан басқа, эндоцитоз кӛмегімен белоктық гормондардың 
деградациясы (лизосомаларда) және жасуша мембранасында рецепторлардың 

161 
саны азаю жолымен жасушаның десенситизациясы (гормонға деген 
сезімталдығының тӛмендеуі) жүреді. Гормон-рецепторлы комплекстің тағдыры 
эндоцитоз процесінен кейін әр түрлі болып келеді.
Стероидты және тироидты гормондардың рецепторлары цитоплазмада 
немесе ядрода орналасады. 
Сонымен, гормондардың биологиялық әсері тек оның қандағы мӛлшеріне 
ғана байланысты емес, рецептордың санына, функциональды жағдайына, 
сондай-ақ пострецепторлы механизмнің қызмет ету деңгейіне де қатысты. 
Жасуша рецепторларының саны да жасуша компоненттері сияқты үнемі ӛзгеріп 
тұрады. Рецепторлардың саны негізінен гормондармен реттеледі. Жасуша 
аралық сұйықтықтағы гормондардың деңгейі мен жасуша рецепторларының 
саны арасында кері тәуелділік бар. Органдар мен жасушалардың гормондарға 
сезiмталдығы рецепторлардың орналасу тығыздығына байланысты. Кӛптеген 
жасушаларда гормон рецепторларының саны 500-ден 30000-ға дейiн, ал 
инсулин рецепторларының саны май тіндерінде бір жасушада 50000-ға жетедi. 
Қандағы гормондардың концентрациясы қаншалықты жоғары болса, бос 
рецепторлардың соншалықты аз болады, егер гормондардың концентрациясы 
күрт тӛмендесе, бос рецепторлардың саны да артады. Қанда гормондардың 
мӛлшерi жоғарылағанда жасушада олардың рецепторларының синтезi де 
күшейедi. Рецепторлардың саны ӛте кӛп болғанда, олар бiр-бiрiмен бiрiгiп 
кластерлер немесе домендер түзуi мүмкін. Мұндай рецепторлар гормондармен 
байланыса алмайды, олар бӛгде зат ретiнде лизосоманың әсерінен ыдырап кетуі 
немесе оларға қарсы антиденелер түзілуі мүмкін. Осының нәтижесінде жасуша 
ешқандай да гормонның реттеуші сигналын қабылдай алмайды. Бұл жағдай 
белгілі бір бездің ұзақ уақыт гиперфункциясы немесе гормонның ратық 
мӛлшерін қабылдағанда әсерін жоюда байқалады. Кейбір гормондар тек ӛзінің 
рецепторына ғана емес, басқа да гормондардың рецепторларына әсер етуі 
мүмкін. Мысалы, прогестерон рецепторлардың санын бір мезгілде 
эстрогендерге және прогестеронға азайтса, ал эстрогендер арттырады. 
Сонымен, жасушалардың гормонға сезімталдығының тӛмендеуі келесі 
механизмдерден болуы мүмкін: 
1)
басқа гормондардың және гормон рецепторлық комплекстердің әсерінен 
рецептордың ӛз гормондарына сәйкестігінің тӛмендеуі; 
2)
олардың интернализациясы немесе мембранадан (жасушадан) тыс 
кеңістікке бӛлінуі нәтижесінде жұмыс істеуші рецепторлар санының 
тӛмендеуі; 
3)
конформациялық 
ӛзгерістердің 
нәтижесінде 
рецептордың 
инактивациялануы; 
4)
протеаза активтілігінің артуы немесе лизосома ферменттерінің әсерінен 
гормон-рецепторлы 
комплекстің 
деградациялану 
жолымен 
рецепторлардың бұзылуы; 
5)
жаңа рецепторлардың синтезінің тежелуі; 
6)
рецептормен байланысуға таласатын гормон антагонистерінің болуы. 

162 
6. 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: