Заттар алмасуыныѕ реттелуі

167 
Кальций-кальмодулин және фосфатидилинозитолды жҥйе 
Гормондардың жасушаiшiлiк «делдалдарының» бiрi кальций ионы. Олар 
ӛзiнiң концентрациясын ӛзгерте отырып, реттеушi рӛл атқарады. Қалыпты 
жағдайда цитозольде Са
2+
ионының концентрациясы тӛмен, /10
-7
моль/л-ден 
артпайды/, ал жасуша сыртында (10
-3
моль/л) жоғары болады. Мұндай 
концентрациялық градиент кальций каналдары, насостар, тасымалдаушылар, 
сондай-ақ басқа иондардың (натрий) қабаттасып тасымалдануы арқылы 
тұрақты сақталады. Жасуша ішіндегі бос Са
2+
концентрациясының ӛзгеруі 
ферменттердің активтенуі немесе ингибирленуі үшін маңызды сигналдардың 
бірі болып есептеледі. Ол бұлшық еттердің жиырылуын, секреторлық 
активтілікті, жасушадағы метаболиттік процестерді, адгезияны және 
жасушаның ӛсуін реттейді. Са
+2
иондары жасуша сыртындағы сұйықтықтан 
жасуша ішіне мембарандағы арнайы кальций каналы арқылы түседі, ал оның 
жасуша ішіндегі қоры эндоплазмалық ретикулум (бұлшық етте саркоплазмалық 
ретикулум) және митохондрия болып есептеледі. Цитоплазмаға түскен бос 
кальций иондары кальмодулин деп аталатын ерекше белокпен әрекеттесіп, Са
+2
– кальмодулин комплексін түзеді. Кальмодулиннің әр молекуласында кальций 
немесе магнийді байланыстыратын 4 орталығы болады. Ол қалыпты жағдайда 
ӛзiнiң 4 орталығымен магний иондарымен байланысқан күйде болады. Са
2+
жасушаға кӛптеп түскенде кальмодулиннің активті орталықтарынан магний 
иондарын ығыстырып шығарып, Са
2+
-кальмодулин комплексін түзеді. 4Са
2+
-
кальмодулин 
комплексі 
гуанилатциклазаны 
және 
цАМФ-тәуелді 
фосфодиэстеразаны активтейді. Ал Са
2+
-дiң концентрациясы тӛменiрек 
болғанда, Са
2+
-Mg
2+
-кальмодулин 
комплексi түзіледі, бұл комплекс 
аденилатциклазаны активтейді.
Гормондардың кальций иондары арқылы әсер етуі делдал ретінде 
фосфатидилинозитолдың туындыларын қолданумен байланысты. Мұндай 
жағдайда рецептор G–белокпен комплекс түрінде болып, рецептор гормонмен 
әрекеттескенде (мысалы, ТТГ, пролактин, СТГ) мембранамен байланысқан 
белок фосфолипаза С-ны активтендіреді. Активтенген фосфолипаза С 
мембранадағы фосфолипидтердің құрамына кіретін фосфатидилинозитол-4,5-
бисфосфатқа 
(ФИФ
2
) 
әсер 
етіп, 
диацилглицерин 
(ДАГ) 
және 
инозитолтрифосфат (ІР
3
немесе ИФ
3
) түзеді. ДАГ пен ІР
3 
сәйкес гормондардың 
екіншілік делдалдары болып табылады. ДАГ мембраналық Са
2+ 
-тәуелді 
протеинкиназа С-ны (ПКС) активтейді. Бұл фермент ядро белоктарын 
фосфорландырады, сӛйтіп нысана-жасушалардың пролиферациясын күшейтеді. 
ІР
3
әсерінен 
кальцийдің 
жасшаішілік 
депосынан 
(эндоплазмалық 
ретикулумнан) кальцийдің цитоплазмаға шығуын стимульдейді.
Бiрiншiлік механизм бойынша инсулиннен басқа табиғаты белокты-
пептидтік гормондар және катехоламиндер әсер етеді, бұл гормондар қажет 
боғанда тез түзіліп, қүшті биологиялық эффект кӛрсетіп, тез ыдырап отырады. 
Оларды стресс гормондары деп атайды.

168 
ІІ. Стероидты және тиреоидты гормондардың рецепторлары жасуша 
ішінде орналасады. Бұл гормондар жасуша ішілік рецепторлармен байланысып 
(цитоплазмада, ядрода ) белгілі бір гендердің транскрипциясына әсер етіп 
белоктар мен ферменттердің синтезделу жылдамдығын ӛзгертеді. 
ІІІ. Кейбір гормондар жасуша мембранасының ӛткізгіштігін ӛзгерту 
жолымен зат алмасуға әсер етеді. Бұл гормондар плазматикалық мембрана 
рецепторларымен байланысып, ӛз әсерлерін тирозинкиназа-фосфатаза жүйесін 
пайдалану арқылы іске асырады. Бұл кезде белок-транспортерлер және иондық 
каналдардың белсенді болуынан жасуша ішілік ферменттердің белсенділігі 
ӛзгереді. Мұндай гормондарға инсулин, СТГ, ЛТГ, АДГ жатады.

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: