бордигу ,  нимаям қилдик

421 
сартарош ғўзани тарашлаяпти дейсиз 
(ўтган замон).
 
(С.Аҳм.) 
Буни 
бошқа 
қ
исмга
 юбораяпмиз
(келаси замон). (А.Убай.) 
Бундай маъно кўчиши нутқий характерда.
 
Шахс-сон категорияси
. Шахс-сон категорияси кесимлик 
категорияси УГМсини «эга валентлигини муайянлаштириш орқали гап 
кесимини шакллантиришда иштирок этиш» тарзида хусусийлаштиради. 
Ҳозирги ўзбек адабий тилида шахс-сон кўрсаткичининг қуйидаги тури 
мавжуд: 
1. a) I. 
борган+
ман
борган+
миз
 бориб+
ман
бориб+
миз
 
II. 
борган+
сан
борган+
сиз
борган+
сан
бориб+
сиз
 
III. 
борган+
0
 борган+
(лар)
борган+ди+
0
 борган+ди
(лар)
б) I. 
боряп+
ман
боряп+
миз
 бора+
ман
бора+
миз
II. 
боряп+
сан
боряп+
сиз
бора+
сан
бора+
сиз
III. 
боряпти+
0
боряпти+
лар
боради+
0
 боради+(
лар)
 
в) I. 
бормоқчи+
ман
бормоқчи+
миз
II. 
бормоқчи+
сан
 бормоқчи+
сиз
III. 
бормоқчиҚ
0
бормоқчи+
(лар)
2. a) I. 
борди+
м
борди+
к
борган эди+
м
борган эди+
к
 
II.
 борди+
нг
 борди+
нгиз
борган эди+
нг
 борган эди+
нгиз
 
III. 
борди+
0
борди+
(лар)
 борган эди+
0
борган эди+
(лар)
 
б) I. 
борса+
м
 борса+
к
 
II. 
борса+
нг
 борса+
нгиз
III. 
борса+
0
 борса+
(лар)
 
3. а) I. 
борган+
им йўқ
борган+
имиз
 
йўқ
II. 
борган+
инг йўқ
 борган+
ингиз
 
йўқ
III. 
борган+
и йўқ
борган+
(лар)и
 
йўқ
б) I. 
бораётган+
им йўқ
бораётган+
имиз
 
йўқ
II. 
бораётган+
инг йўқ
 бораётган+
ингиз
 
йўқ
III. 
бораётган+
и йўқ
бораётган+
(лар)и
 
йўқ

422 
4. I. 
бор+
ай
 бор+
айлик
 
II. 
бор+
0
бор+
гин
бор+
инг(гиз)
III.
 бор+
син
бор+
син(лар)
 бор+
ишсин
Нутқда шахс-сон шаклининг кўчган маънода қўлланиши ҳам кўп 
учрайди. Буни қуйидагича тартиблаш мумкин: 
а) учинчи шахс шакли биринчи шахс маъносида: 
Камина айтди – 
Мен айтдим
.
б) учинчи шахс кўплик шакли иккинчи шахс бирлик («сизлаш») 
маъносида:
 Нима истаса бор. 
в) иккинчи шахснинг бирлик шакли ва бирлик маъносида «сизлаш» 
учун қўлланувчи шакли умумшахс маъносида қўлланади: 
Қайта-қайта 
ҳидлаганингда ер меҳрига тўйгандай 
бўласан.
(Сайёр.) 
г) гап ичида одам ёки киши сўзи қўлланганда учинчи шахс шакли ҳам 
умумшахс маъносида қўллана олади:
Ташаббускор ёшларни кўриб
одам 
қувонади
.
(«Қашқ.») 
Бундай қўлланиш соф нутқий табиатга эга.
Кесимлик категорияси от туркумида ўз моҳиятини чекланган 
даражада намоён қилади. У бу туркумда икки кўринишга эга бўлади: а) 
ҳозирги замон кўриниши; б) ўтган ва келаси замон кўриниши. Кўп ҳолда 
от туркумида кесимлик категорияси боғлама воситасида юзага чиқади.
Боғлама кесимлик категориясини от ва бошқа кесимлик вазифасига 
унчалик мослашмаган сўзда юзага чиқарувчи восита. Тўлиқсиз феъл, 
бўлмоқ, ҳисобланмоқ, саналмоқ, дейилмоқ
каби мустақил феъл боғлама 
вазифасини бажаради.
Кесимлик категориясининг от туркумидаги ҳозирги замон 
кўринишида қуйидаги тусга эга бўлади:

ишчи+
ман
ишчи +
миз
 
ишчи+
сан
ишчи +
сиз
ишчи+
0
ишчи +
()
-ман, -сан, -миз, -0, -лар 
кесимликнинг барча маъносини йиғиқ 
ҳолда бир аффиксда ифодалайди. Бўлишсиз шакли аналитик усулда юзага 
чиқади: 
ишчи эмасман, ишчи эмассан
. Эгага урғу берилганда, 
кесимликнинг барча маъноси ноль шакл орқали ифодаланади:
Мен ишчи 
(0)
. Мен яҳудий 
(0) каби.

423 
Ўтган замонда кесимлик маъноси боғлама вазифасида келувчи 
тўлиқсиз феъл ва боғламалашган сўз билан кесимликнинг аналитик 
ифодасини ташкил этади. 
ишчи+
эдим 
ишчи +
эдик
 
ишчи+
эдинг
ишчи +
эдингиз
ишчи+
эди
ишчи +
эди(лар)
Бунда икки шакл (
эди
ва шахс/сон) кесимликнинг тўрт тип маъносини 
ифодалайди. Тўлиқсиз феъл замон, тасдиқ, майл маъносини яхлит юзага 
чиқаради. 
Бўл
феъли боғлама вазифасида келиб уч замонни ҳам кўрсатиши 
мумкин: 
ишчиҚбўламан (бўлдим). 
Мисол: 
Мен шу заводда уч йил ишчи бўлдим 
(ўтган замон). 
Мен шу заводнинг таждрибали ишчиси бўламан 
(ҳозирги 
замон). 
Сен шу заводда ишчи бўласан 
(келаси замон). 
саналади, 
ҳисобланади
сўзи ҳам боғлама вазифасини бажариб отга кесимлик 
категориясини мослайди .
 
Кесимлик категорияси сифат туркумида ҳам ўз моҳиятини чекланган 
даражада намоён қилиб, икки кўринишга эга бўлади: а) ҳозирги замон 
кўриниши; б) ўтган ва келаси замон кўриниши. Кўп ҳолда сифат 
туркумида кесимлик категорияси боғлама воситасида юзага чиқади.
Боғлама кесимлик категориясини сифат ва бошқа кесимлик 
вазифасига унчалик мослашмаган сўзда юзага чиқарувчи восита. Тўлиқсиз 
феъл, 
бўл, ҳисобланмоқ, саналмоқ, дейилмоқ
каби мустақил феъл сифатда 
ҳам боғлама вазифасини бажаради.
Кесимлик категориясининг сифат туркумидаги ҳозирги замон 
кўринишида қуйидаги тусга эга бўлади:

Ёши каттаси+
ман
Ёши каттаси +
миз
 
Ёши каттаси+
сан
Ёши каттаси +
сиз
Ёши каттаси+
0
Ёши каттаси +
(лар)
-ман, -сан, -миз, -0, -лар 
кесимликнинг барча маъносини йиғиқ 
ҳолда бир аффиксда ифодалайди. Бўлишсиз шакли аналитик усулда юзага 
чиқади:
Ёши каттаси эмасман, Ёши каттаси эмассан
. Эгага урғу 
берилганда, кесимликнинг барча маъноси ноль шакл орқали ифодаланади:
 
Мен Ёши каттаси
(0) каби.

424 
Ўтган замонда кесимлик маъноси боғлама вазифасида келувчи 
тўлиқсиз феъл ва боғламалашган сўз билан кесимликнинг аналитик 
ифодасини ташкил этади. 
Ёши каттаси+
эдим 
Ёши каттаси+
эдик
 
Ёши каттаси+
эдинг
Ёши каттаси+
эдингиз
Ёши каттаси+
эди
 Ёши каттаси +
эди(лар)
Бунда икки шакл (
эди
ва шахс/сон) кесимликнинг тўрт тип маъносини 
ифодалайди. Тўлиқсиз феъл замон, тасдиқ, майл маъносини яхлит юзага 
чиқаради. 
Бўл
феъли боғлама вазифасида келиб уч замонни ҳам кўрсатиши 
мумкин: 
Ёши каттаси+бўламан (бўлдим). 
Мисол: 
Мен шу заводга ишга 
кирганларнинг энг ёши бўлдим 
(ўтган замон).
Мен шу завод ишчиларининг 
тажрибалиси бўламан 
(ҳозирги замон). 
Сен шу завод ишчиларнинг энг 
ёши бўласан 
(келаси замон). 
саналади, ҳисобланади
сўзи ҳам боғлама 
вазифасини бажариб, сифатга кесимлик категориясини мослайди. 
Кесимлик категорияси сон туркумида ҳам ўз моҳиятини чекланган 
даражада намоён қилиб, икки кўринишга эга бўлади: а) ҳозирги замон 
кўриниши; б) ўтган ва келаси замон кўриниши. Кўп ҳолда сон туркумида 
кесимлик категорияси боғлама воситасида юзага чиқади.
Боғлама кесимлик категориясини сон ва бошқа кесимлик вазифасига 
унчалик мослашмаган сўзда юзага чиқарувчи восита. Тўлиқсиз феъл, 
бўл, 
ҳисобланмоқ, саналмоқ, дейилмоқ
каби мустақил феъл сонда ҳам боғлама 
вазифасини бажаради.
Кесимлик категориясининг сон туркумидаги ҳозирги замон 
кўринишида қуйидаги тусга эга бўлади:

Биринчиси +

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: