Ўзбекистон республикаси
Ўзбек миллий тилшунослигининг шаклланиши ва совет
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| 4. Ўзбек миллий тилшунослигининг шаклланиши ва совет
даври тараққиёти . Бу босқич (1940–1990- йил) том маънода замонавий ўзбек морфологик таълимотининг ривожланиш ва кенг оммалашиш даври бўлиб, у бевосита профессор Айюб Ғуломов (1914–1986) номи, илмий дунёқараши ва илмий фаолияти билан чамбарчас боғланган. Шунинг учун ўзбек морфологиясининг бу босқичдаги талқинини кўришдан олдин бу илмий талқиннинг бунёдкори ва ҳаракатлантирувчи кучи бўлган олимнинг илмий дунёқараши манбаи – рус туркийшунослигида замонавий туркий тилнинг синхроник формал тавсифи методи нинг шаклланилиши ва оммалашиши билан танишиб ўтиш лозим. Бу методнинг бош тамойили шаклдан/лисоний бирликдан → мазмунга . Гносеологик асоси интуитив материализм – эмипиризмга асосланиб, умумийликни бевосита кузатишда берилган ҳодисанинг барча кўринишдаги воқеланиши учун хос умумий белгиси сифатида талқин этувчи бу тавсиф методи (жумладан, ХIХ–ХХ аср рус тилшунослиги яхлитлигича – Ф.Ф.Фортунатовдан (1848–1914) В.В.Виноградовгача 19 (1894–1969) жаҳон тилшунослигида ф о р м а л т и л ш у н о с л и к деб юритилади 1 . Бундай ёндашишда таянч, бошланғич нуқта шакл бўлганлиги сабабли шаклан фарқли, лекин мазмунан (мазмун сифатида, табиийки, вазифа ҳам тушунилади) яқин ҳодиса осонликча парадигмага – грамматик категорияга бирлаштирилади. Шу билан бирга, масалан, Китобни акамга/ акам учун олдим каби қурилмада - га ва учун бирлиги семантик-функционал яқин бўлса ҳам, соф шаклий (формал) тамойил асосида – бири аффикс, иккинчиси ёрдамчи сўз бўлганлиги учун – у синоним ва бир хил парадигма бирлиги деб саналмайди. Лекин қўшимчанинг фонетик хусусият билан боғлиқ бўлган кўриниши (чунончи, бобом, бобоси , ва китобим, китоби каби сўзидаги -м ва -им , -си ва -и , ёздирмоқ ва ишлатмоқ каби сўздаги -дир ва -т ), ҳамда грамматик маъно ва функция жиҳатидан умумий бўлиб, шаклан ҳар хил бўлган қўшимча ҳам (чунончи, тўлғазмоқ – тўлдирмоқ каби сўзда -ғаз- ва -дир- ) вариант – айни бир лисоний ҳодиса (грамматик шакл) қўшимчасининг кўриниши деб қабул қилинар эди. Туркий тил синхроник формал тавсифинининг рус туркийшунослигида биринчи ва энг яхши намунасидан бири сифатида 1869 йилда Қозонда нашр этилган ва Н.И.Ильминский (1822–1891) бошчилигидаги муаллиф жамоаси томонидан тузилган катта – 300 бетдан зиёдроқ ҳажмдаги « жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|