Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
41 
білді.  Ол  кісі  ӛз  балапандарына:  «Сендер  –  текті  әулеттің  ҧрпағысыңдар,  арғы 
аталарың  Жаңабай  –  ӛте  атақты  кісі  болған.  Тектеріңе  кір  келтірмеңдер»,  -  дейтін 
ҥнемі.  Ондағы  ойы  –  ҧрпақтарын  ата-бабалары  туралы  ҥнемі  қҧлағдар  етіп  отыру 
еді. 
Ҧлдары мен қызы да ата-ана атына кір келтірмеуді мақсат етіп, олардың асыл 
қасиеттерін  бойларына  сіңіріп,  ҧяда  не  кӛрсе,  ҧшқанда  соны  ілетінін  дәлелдеді. 
Барлығы жоғары білім алып, еліміздің әр алуан саласында жемісті еңбек етіп келеді. 
Тҧңғыш қызы мен кіші ҧлы бала жанының бағбаны  – ҧстаздықты игерсе, ортаншы 
ҧлы  мен  немересі  еліміздің  кҥретамыры  іспеттес  инженер-энергетик  мамандығын 
игерген. Бҥгінде олар да бір-бір шаңырақтың иесі. 
Ескірмеген естеліктер... Тоқтабҥбі  –  ӛте сауатты, іскер, ҧйымдастырушылық 
қабілеті жоғары маман болатын. Мен оны алғаш еңбек жолын бастаған  уақытынан 
бері жақсы танимын. Біздер – бір ауылдың тумасымыз. Қарт ана-анасы мен артынан 
ерген бауырларының жас болғандығынан жоғары оқу орнына тҥсе алмады. Егер де, 
жоғары  білімі  болғанда,  бҧдан  да  биік  шыңдарды  бағындырар  еді  [5]  (Амантай 
Біртанов, «Парасат» орденінің иегері, дәрігер-хирург, 1991 жыл). 
Тоқтабҥбі апай – зиялы, кӛзі ашық, кӛкірегі ояу, аналардың сӛзін сӛйлер азамат 
ретінде аудандық партия комитетіне екі рет делегат болып ҧсынылған. 
Т. Керімқҧлованың суреті «Қҧрмет тақтасынан» тҥскен емес. Батыл ананың, ӛз 
кезеңіндегі  батыр  ананың  ерен  еңбегі  еленіп,  бірнеше  мәрте  аудандық,  облыстық 
денсаулық сақтау бӛлімінің дипломдарына ие болды. Талас аудандық кеңесіне 2 рет 
депутат болып, ауылдастарының сенімін арқалады. 
Ақ  халатын  ар-намысы  деп  білген  абзал  жан  ӛзінің  Гиппократ  антына  адал, 
берік екенін ісімен дәлелдеді. 
1991  жылы  КСРО  Денсаулық  сақтау  министрінің  бҧйрығымен  «КСРО 
Денсаулық  сақтау  ісінің  ҥздігі»  атағын  иеленіп,  сол  кездегі  аудандағы  екі  ҥздіктің 
бірі болды [1]. 
 
Әдебиеттер 
1 Аудандық «Талас тынысы» газеті. – Ақкӛл ауылы. – 15.10.1989. – 4 б. 
2 «Ақ жол» газеті. – Тараз қаласы. – 03.01.2015. – 4 б. 
3 Дҥйсенов М. Ант. – Алматы: «Жазушы» баспасы. 
4 Оралбайҧлы Ӛ. Жолға шықты жҥрегім. – Алматы: «Балауса» баспасы, 1993. 
5 Нҧрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 1986. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
42 
«ЗЕРТТЕУШІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-БІЛІМ БЕРУ ОРТАЛЫҒЫ 
ҦЙЫМДАСТЫРҒАН «МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҤЗДІК ҒЫЛЫМИ 
ЖҦМЫСЫ» АТТЫ ҒЫЛЫМИ ЖОБАЛАР КОНКУРСЫНА ТҤСКЕН 
ЖҦМЫСТАР 
 
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ 
 
ӘЛІМХАН Эмина, 
«Абылайхан атындағы жалпы орта мектебі» мемлекеттік мекемесінің 
10 «А» сынып оқушысы, Мырзакент кенті, Мақтаарал ауданы, 
Оңтҥстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: АБИЛОВА Мухаббат, 
«Абылайхан атындағы жалпы орта мектебі» мемлекеттік мекемесі 
«Математика» пәнінің мҧғалімі, Мырзакент кенті, Мақтаарал ауданы, 
Оңтҥстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ЕРТЕДЕГІ ХАЛЫҚТЫҚ ӚЛШЕМ БІРЛІКТЕРІ 
  
Кіріспе.  Бҥгінгі  таңда  әрбір  халық  ҥшін  оның  ӛткен  ӛмірі,  тарихы,  болмыс-
бітімі,  салт-дәстҥрі  ӛте  маңызды  болып  табылады.  Сонымен  қатар  ӛткен  заманда 
халық  қолданысына  енген  тілдік  ерекшеліктер  де  жан-жақты  дамуымызға, 
мәдениетімізге, әдет-ғҧрпымызға айтарлықтай әсер етті. Тумысынан қызығушылығы 
зор ата-бабамыз ешқандай жазудың, кітаптың кӛмегінсіз-ақ ӛлшем бірліктерді ойлап 
таба білді. 
Неліктен  біз  ӛлшем  бірліктерді  халықтық  ӛлшем  бірліктер  деп  атаймыз? 
Ӛйткені  дарындылығы  басым  халқымыз  ҧзындықты,  салмақ-кӛлемді,  мезгілді,  ара 
қашықтықты,  санды  табиғат  сыры,  адамның  дене  мҥшелері,  тӛрт  тҥлік  мал,  әдет-
ғҧрыпқа байланысты ӛлшеудің ӛзіндік ҧтымды тәсілін ҧсынды. Аршын, қҧлаш, тҥйе 
кӛш  жер,  ат  шаптырым  жер,  сҥт  пісірім  уақыт,  бір  қора  қой,  бір  ҥйір  жылқы,  бір 
айдам жер, бір мая шӛп, бір қарын май, тҥн ортасында, таң аппақ атқанда, бір қҧшақ, 
қол  созым  жер,  бір  табан  жақын,  сала  қҧлаш  жіп,  таяқ  тастам  жер,  бір  елі,  ҥш  елі, 
аспан  мен  жердей,  бір  ҥзім  нан,  бір  асым  ет.  Шындығында,  қазіргі  математикалық 
ӛлшемдердің астарында қазақ халқының ойлап тапқан ӛлшемдік атаулары жатыр. 
Бҧл  халықтық  ӛлшем  атаулары  қазіргі  таңға  қалай  жетті?  Халық  ауыз 
әдебиеті тәрізді ауызша, халықтан – халыққа, ҧрпақтан – ҧрпаққа тарады. 
Ӛткен  ӛмірімізді,  салт-дәстҥрімізді  бҥгінгі  ҧрпаққа  насихаттайтын  ӛлшем 
атауларында тӛрт тҥлік малдың кездесуі тегіннен-тегін емес. Мәселен, тҥйе кӛш жер, 
ат  шаптырым  жер,  қозы  кӛш  жер  деп  аталатын  ара  қашықтықты  білдіретін  ӛлшем 
атауларынан ата-бабамыздың тӛрт  тҥлік малды қастерлеп, жауға шапқанда – кӛлік, 
жесе – тамақ, кисе – киім ретінде қолданып, ӛз пайдасына жаратқанын тҥсінеміз. 
Қазақ  халықтық  ӛлшем  атауларының  ҧлттық-мәдени  ерекшеліктеріне  кӛңіл 
бӛліп,  олардың  ортақ  айшықтарын  тауып,  қазақ  халқының  рухани  мҧрасы  болған 
халықтық  ӛлшемдердегі  қҧнды  деректер  мен  мәліметтерді  ғылыми  тҥрде  зерттеуге 
деген  қажеттілік  осы  жҧмыстың  ӛзектілігін  айқындайды.  Бҥгінгі  таңда  әрбір  ҧлт, 
әрбір  халық  етек-жеңін  жинап,  ӛз  дҥниесін  ӛзі  тҥгендеп  жатқанда  тҥрлі  ӛлшем 
атауларын  қалыптасқан  математикалық  қасаң  атауларға  сҥйеніп  қолдана  бермей, 
халықтық қолданыстағы атаулармен атасақ нҧр ҥстіне нҧр болар еді. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
43 
Ата-бабаларымыздың  ғасырлар  бойы  жинақталған  тәжірибесінің  ҧрпақтан-
ҧрпаққа  ҥзіліссіз,  ӛңделіп,  жаңарып  жетуі  нәтижесінде  ӛлшеудің  ӛзіндік  халықтық 
жҥйесі қалыптасты. Мәселен, тҧрмыс-тіршілікте қолданылатын ҧзындық ӛлшемдері: 
елі  ≈  2-2,5  см  (орта  шамадағы  бір  саусақтың  ені);  сере  ≈  10-12  см  (аздап 
ажыратылған тӛрт саусақ ені); тҧтам ≈ 8-10 см (жҧдырық ені); сынық сҥйем ≈ 13-15 
см  (бҥгілген  сҧқ  саусақ  пен  бас  бармақ  арасындағы  қашықтық);  сҥйем  ≈  17-20  см 
(кӛсілген  бас  бармақ  пен  сҧқ  саусақ  арасындағы  қашықтық);  қарыс  ≈  20-22  см 
(кӛсілген  бас  бармақ  пен  ортаншы  саусақ  арасындағы  қашықтық);  кез  ≈  70-75  см 
(саусақтардың ҧшынан иыққа дейінгі ара қашықтық); 1 кез ≈  7-9 тҧтам. 
Биіктікті,  тереңдікті  ӛлшеу  ҥшін  адамның  дене  мҥшелерін  немесе  қолда  бар 
заттардың ҧзындығы пайдаланылған, яғни солардың бойымен ӛлшенген: оқ бойы ≈ 
1,0-1,5 м жебе ҧзындығы; найза бойы ≈ 3-5 м; арқан бойы ≈ 10-12 м т.б. 
Адамның  айқайлаған  даусы  естілсе,  қашықты  «шақырым»  деп  белгілеген,  1 
шақырым  ≈  1  км.  Ауданды  ӛлшеу  ҥшін  «шаршы»,  «танап»  ӛлшем  бірліктері 
пайдаланылса,  кӛлемнің  ҥш  тҥрлі  ӛлшем  бірлігі  қолданылған.  Қатты  денелердің 
кӛлемін  кӛз  мӛлшерімен,  тҧрмыста  жиі  кездесетін  заттардың  кӛлемімен  салыстыру 
арқылы анықтаған. Ал «текше» деген сӛз халық ҧғымында сандық пішініне келтіріп 
бҥктелген кілем, кӛрпе, т.б. ҥй жабдықтарының кӛлемін білдірген. 
Сҧйық  дене  (қымыз,  сҥт,  су)  кӛлемін  ыдыстың  сыйымдылығымен  ӛлшеген. 
Кеңінен  тараған  негізгі  ӛлшем  бірліктері  мыналар:  қасық  ≈  50  г;  ожау  ≈  0,5  л; 
тостаған  ≈  0,5  л;  аяқ  ≈  1  л;  шара  ≈  1,5-2  л;  тегене  ≈  8-10  л;  торсық  ≈  8-10  л  (ешкі 
терісінен тігілген ыдыс); кӛнек ≈ 15-16 л (бие сауғанда пайдаланылатын былғарыдан 
тігілген ыдыс); саба ≈ 180-200 л (жылқы терісінен тігілген ыдыс). 
Сусымалы денелерді ӛлшеу бірліктері: уыс; қалта; қоржын ≈ 40 кг; қап ≈ 4 пҧт 
≈ 54-65 кг; дағар ≈ 6-8 пҧт ≈ 100-130 кг; батпан ≈ 3 дағар ≈ 300-450 кг. 
Салмақ ӛлшемдері: 1 пҧт ≈ 16 кг, жарты пҧт ≈ 8 кг; қадақ ≈ 400 г, ширек қадақ 
≈ 100 г; 1 кӛнек сҥт ≈ 6-7 л; 1 шелек ≈ 12,3 л; 1 қап немесе 4 пҧт ≈ 65-66 кг; 1 мысқал 
≈ 4,46 г; 1 жамбы кҥміс ≈ 6 кг; 1 пітір бидай ≈ 3 кг; 1 ширек шай ≈ 250 г; 1 шӛмке 
шай ≈ 50 г; 1 таймӛңке шай ≈ 25 г; 1 қайнатым шай ≈ 6,5 г; 1 шӛкім тҧз ≈ 12,5 г. 
Ӛлшем  –  бір  нәрсенің  кӛлемін,  салмағын  анықтайтын  ӛлшеу  бірлігі. 
«Халық  айтса  қалып  айтпайды»  дегендей, халық  ӛлшемі  анық  ӛлшем  десек 
қателеспейміз.  Ӛйткені   оны  ата-бабаларымыз   сан  ғасырлар  бойы  қолданып  және 
сол  арқылы   ӛлшем  негіздерін  жасаған.  Енді  халық  ӛлшемдерінің  негізгі  тҥрлеріне 
жеке-жеке  тоқталайық.  Мҧны  халықтың  ӛзі  белгілегеніндей,  салмақ  ӛлшемдері, 
кӛлем ӛлшемі мен мӛлшері, ҧзындық ӛлшемі, қашықтық ӛлшемі, уақыт және мезгіл 
ӛлшемдері деп бӛлуге болады. 
Халықтық  ӛлшемдер  тым  ерте  кездерден  қолданыла  бастаса  да,  кҥні  бҥгінге 
дейін  тіл  қолданысынан  шықпай,  ӛлшем  мағынасындағы  ҧғымды  бейнелеп, 
баяндаудың  бір  тәсілі  болып  саналады.  Халықтық  ӛлшемдерге  байланысты  Ә. 
Қайдар,  Е.  Жанпейісов,  Ә.  Болғанбаев,  Ғ.  Қалиев,  Б.  Қиянатҧлы,  Е.  Аққошқаров 
және  басқа  кӛптеген  ғалымдардың  танымдық  мақсаттағы  зерттеулері  мен  ғылыми 
мақалалары жарық кӛрді. 
Біз осы жҧмысымызда қазақ тіліндегі халықтық ӛлшем атауларын тӛмендегіше 
топтарға бӛліп қарастырдық: салмақ ӛлшем атаулары; кӛлем ӛлшемдері; ҧзындықты 
білдіретін ӛлшем атаулары; қашықтық пен жақындықты білдіретін ӛлшем атаулары. 
Ендігі  ретте  халықтық  ӛлшем  атауларының  мағыналық  топтарына  жеке-жеке 
тоқталамыз. 
Салмақ  ӛлшем  атаулары.  Шығыс  халықтарының  кӛбісінде  ең  кіші  салмақ 
ӛлшеміне  арпаның  дәні  алынған.  Тҥрік  жазба  әдебиеттерінде  және  соңғы 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
44 
жылдардағы зерттеулер нәтижесінде арпа дәні алтын мен асыл тастардың салмағын 
бағалауға арналған қазыналық ӛлшем ретінде қолданған. 
Бір  зат,  нәрсе  немесе  қҧбылысты  басқа  бір  зат,  нәрсе,  қҧбылыс  арқылы  тану, 
ажырату  ҥшін  алғашқы  заттың  тҥрлі  белгілері,  қасиеттері  адам  санасында 
бейнеленіп,  жаңа  туынды  мағына  жасалып,  екінші  бір  заттың  атауы  пайда  болады. 
Кӛлем ӛлшемдерін білдіретін бір  қарын май,  бір мес қымыз, бір саба қымыз, астау 
кӛже, бір табақ ет, бір тҥйір дән, бір қап астық, бір қап бидай, бір асым ет, бір ҥйір 
жылқы,  бір  қайнатым  шай,  бір  ҧрттам  су,  бір  тілім  нан,  бір  ҥзім  нан,  бір  қап,  ат 
тӛбеліндей  сияқты  қҧрылымдық  ҥлгісі  ҧқсас  тҧрақты  сӛз  тіркестері  қолданыстық 
образында  ата-бабаларымыздың  дҥниетануы  мен  қабылдауының  тілдік  ҥлгісіндегі 
тҧрмыстық заттық мәдениетімен байланысты халықтың білім жҥйесіне сҥйенген ой-
тҧжырымдары мен мәдени мәнділіктері жатқаны айғақ. 
Әрине,  кӛптеген  халықтарда  ерте  кезеңдерде  бҥгінгідей  метр,  километр, 
килограмм,  грамм,  центнер,  тонна  сияқты  нақты  кӛрсетілетін  салмақ-кӛлем  ӛлшем 
бірліктері  болмағандықтан,  оның  шамасын  ыдыс-аяқтар  мен  салынатын  заттардың 
шамасымен орай соның атауымен атап, тілдік бірлік ретінде қолданылған. Адамның 
танымдық санасының тармақталуына сәйкес ыдыс-аяқтардың тҥрлі сҧйықтық, ҧсақ, 
шашылып-тӛгілетін  заттарды  сақтау,  тасу,  ӛлшеу  сияқты  қызметтерін  атқаруда 
қолданылуына  орай  семантикалық  белгілері  ашылғаны  белгілі.  Осы  жағынан 
алғанда  ӛлшеу  мағынасын  білдіретін  бір  саба  қымыз,  бір  қарын  май,  бір  табақ  ет 
сияқты  ӛлшем  мәнді  тіркестердің  нақты  ӛлшемін  білдіруден  гӛрі,  шартты  тҥрде 
кӛрсетуі басым. 
Қазақ халқының мәдени ӛзіндік ерекшелігіне орай, салмақ-кӛлем ӛлшемдерінің 
тілдік  табиғатынан  мағыналық  қатынастарды  аңғаруымызға  болады.  Салмақ-кӛлем 
ӛлшемдерінің  дерлік  кӛпшілігі  ӛздері  тҧрған  ыдыспен  тікелей  байланыста 
болғандықтан ыдысты микроконцептей отырып, ол қҧрайтын тілдік ӛріс аясына бір 
саба қымыз, бір табақ ет, бір қарын май, бір тегене сорпа, бір торсық айран, астау-
астау кӛже, қап-қап бидай сияқты ӛлшем бірліктерін жатқызуымызға болады. 
Халықтық  ӛлшем  атаулары  халықтың  кҥнделікті  ӛмірімен,  кҥн  кӛрісімен, 
шаруашылығымен  байланысты  пайда  болады.  Олардың  кӛпшілігі  кӛшпенді  халық 
ҥшін  зор  маңызы  бар  –  жылқы  шаруашылығымен  байланысты.  Жылқының  дене 
мҥшелері  қатысқан  ӛлшем  бірліктері  де  баршылық.  Мысалы,  қазақтар  ертеде 
қыстыгҥні  жауған  қардың  қалыңдығын:  шашадан  қар  кешу,  аттың  қара  тҧяғынан 
келу,  тҧсардан,  тізесінен,  қара  қапталынан,  аттың  қабырғалығынан  келу  (биіктік, 
қалыңдық  ӛлшемі)  деген  сӛз  орамдарымен  жеткізсе,  су  тереңдігін  ат  бойымен 
ӛлшеген.  Мәселен,  аттың  шашасынан,  толарсақтан,  тілерсектен,  ҥзеңгіден, 
қабырғалықтан,  ат  кекілінен  (қҧлағынан,  бауырынан,  бойынан)  асады  (келеді)  деп 
мӛлшерлеген. 
Кебіс басы қар – халықтық ӛлшем. Жҧлықтан аса жауған, тобыққа таяу, кебіс 
басы батарлық қар. 
Сонымен,  салмақ-кӛлем  ӛлшемдері  туралы  қорытындылай  айтқанда, 
шашылып,  тӛгілетін  және  сҧйық  заттардың  салмақ-кӛлем  мӛлшерлерін  анықтауда 
халқымыздың  ӛзіндік  ментальдық  дҥниетанымына  сәйкес  килограмм,  грамм, 
милиграмм,  литр  сияқты  нақты  ӛлшем  бірліктері  қалыптаспаған  кездің  ӛзінде-ақ, 
солардың  кӛлем  мӛлшерлерін  ӛздері  кҥнделікті  тҧрмыс-тіршілігінде  қолданған 
ыдыс-аяқтары  мен  тҥрлі  зат,  нәрселерінің  пішіндік,  сыйымдылық  қасиеттерінен-ақ 
таба білген. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
45 
Қанша  ғасырлар  ӛтсе  де,  бҧл  танымдық  дҥниелер  атадан  балаға  мҧра  болып, 
тілдегі  сӛздер  мен  тіркестер  арқылы  бізге  жетіп,  халқымыздың  ӛз  заманындағы 
ойлау жҥйесі мен дҥниетанымынан мәлімет береді. 
Елі – сҧқ қолдың еніне тең ҧзындық бірлігі (шамамен 2 см). Мҧнда ӛлшенетін 
заттың ҥстіне қолды салып, оған сҧқ қолдан бастап шынашаққа дейін қанша саусақ 
орналасқанын  анықтайды,  қатар  орналасқан  4  саусақтың  ені  тӛрт  елі  деп  аталады 
(шамамен  7-8  см).  Яғни  елі  –  саусақтың  жалпақтығындай,  екі  елі  –  екі  саусақтың 
жалпақтығындай қалыңдық. 
Елі  сӛзін  кӛбінесе  халықтық  ӛлшемі  ретінде  жылқы  малының  қазысының 
қалыңдығын нақтылауда қолданылған. Сол арқылы қазының арық не семіз екендігін 
білдірген. Сондай-ақ, қазақ тілінде «тӛбесі кӛкке екі елі жетпеу» тҧрақты сӛз тіркесі 
«қуану»  мағынасын  аңғартса,  ал  «кӛзінен  бір  елі  таса  қылмады»  тҧрақты  сӛз 
тіркесінде  «қасынан  қалдырмай,  қарап  жҥрді»  деген  мағынаны  ғана  аңғартып  қана 
қоймайды, басқа да ауыспалы мағынаны аңғартады. 
Бҧл атаулар қазақ танымында соғымға сойылатын жылқы малының қазысының 
қалыңдығын  ӛлшеумен  байланысты  қолданылады.  Сондай-ақ,  тілінген  тақтай 
қалындығын  ӛлшегенде  де  еліні  жиі  пайдаланады.  Мысалы,  екі  елілік  тақтай,  ҥш 
елілік тақтай, т.б. 
«Еліні  қолданғанда  ӛлшенетін  дененің  ҥстіне  қолды  салып,  оған  сҧқ  қолдан 
бастап, шынашаққа дейін қанша саусақ орналасқанын анықтайды, қатар орналасқан 
тӛрт саусақтың ені тӛрт елі деп аталады (шамамен 7-8 см). Мәселен, кейбір жерлерде 
бас бармақтың енін қатар қойылған алты арпа дәнінің еніне сәйкес алып отырған», - 
деп  жазады  Е.  Аққошқаров.  Мәселен,  ойластырып  барып  сӛйлеу  керектігін,  ӛз 
аузына ие болу мағынасында «бір елі ауызға екі елі қақпақ» сияқты астарлы оймен 
бейнелеп жеткізетін тҧрақты тіркестерді дҥниеге әкелген. Тілімізде «қуану, абырой, 
беделге ие болу» мағынасын білдіру де елі атауының қатынасымен жасалған тӛбесі 
кӛкке екі елі жетпеу тҧрақты сӛз тіркестері бар екен. 
Ҧзындық ӛлшемін білдіруде бірден-бір кӛп қолданылатын сӛз – қҧлаш. Қҧлаш 
– иық деңгейінде кере созылған екі қол ҧшының арасы. Қҧлаштың адамзат ӛмірінің 
ӛткен  кезеңдерінде  басқа  елдермен  сауда-саттық  жасауда,  ӛзінің  тҧрмыс-
тіршілігінде,  бір  нәрсенің  ҧзындығын  ӛлшеуде  ӛте  қолайлы,  ыңғайлы,  кӛп 
қолданылатын  ӛлшем  бірлігі  екенін  байқауға  болады.  Қазақ  тілі  танымында  ара 
қашықтық  шамасын  анықтауда  салыстырмалы  тҥрде  «қҧлаш  созым  жер»  деп  тиіп 
тҧрған жақын жерді бейнелеп кӛрсетеді. 
Ҧзындық ӛлшемін білдіретін атаулардың тағы бірі – аршын. Сӛздікте аршынға 
–  «метрге тең ӛлшем, кез» деп тҥсіндірме берілген. Жалпы, бҧл  атау парсы тілінен 
тҥркі  және  славян  тілдеріне  енген.  Ғалым   Е.  Аққошқаровтың  айтуынша:  «Парсы 
тілдерінен  енген  бҧл  ӛлшемнің  дәл  мағынасы  –  «шынтақтан  саусақтың  ҧшына 
дейінгі  аралық»,  -  деп  кӛрсетеді  екен.  Тілімізде  аршын  атауымен  қолданылған 
аршынтӛс  сӛз  тіркесі  бар.  Оның  білдіретін  мағынасы  –  «тӛсі  жазық,  кеудесі  кең». 
Бҧл  тіркес  кӛбіне  кӛркем  шығарма  тілінде  әдемілікті,  сымбаттылықты,  сҧлулықты 
сипаттау мәнінде кӛп қолданылады. 
Қорытынды.  Кез-келген  халықтың  ойлау  ерекшелігі  оның  ҧлттық  тілінде 
кӛрініс  табады. Қазақ  тіліндегі  ӛлшем  атаулары  танымдық  тҧрғыдан  зерттеліп, 
халықтың  рухани  мәдениеті,  наным-сенімі,  әдет-ғҧрпы  мен  салт-дәстҥрінің  бейнесі 
айқындалды. Сондай-ақ, қазақ тілінде жазылған кӛркем шығармалардың бәрінде де 
метрикалық  ӛлшемдерден  гӛрі,  халықтық  ӛлшемдерді  қолдану  дәстҥрі  ҥстем 
болғандығы белгілі. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
46 
Ӛркениет табиғатының алғашқы қадамының бірі – халықтық ӛлшем. Халықтық 
ӛлшем  адамның  айналадағы  қҧбылыс  пен  заттардың  алыс-жақындығын,  ауқымын, 
кӛлемін,  мӛлшерін,  жылдамдығын,  уақыт  мӛлшерін,  аласа-биіктігін,  кең-тарлығын 
т.б.  жағдайын  шартты  тҥрде  болса  да,  анықтауға  арналған,  оларды  ғасырлар  бойы 
қолданған. Одан кейін барып адам санасының бірте-бірте дамуының арқасында бір 
жҥйеге келтірілген, дәл ӛлшемді беретін метрикалық ӛлшем дҥниеге келді. Бҧл адам 
баласы санасының жемісі десек қателеспейміз. 
Жалпы  алғанда,  ҧзындық,  қашықтық,  салмақ-кӛлем,  уақыт,  сандық  ӛлшем 
бірліктеріне  талдау  жасай  отырып,  математикалық  ойлау  жҥйесі  мықты  дамыған 
қазақ халқының сахарада жҥріп-ақ кҥн мен жер, ай мен жер, шексіз де шетсіз алыс 
елдердің ара қашықтығын кӛзбен кӛріп, тҥйсікпен-ақ ӛлшегендігі кӛрінеді. 
Халықтық  ӛлшем  атаулары  тым  ерте  кездерден,  ғасырлар  бойы  қолданыла 
бастаса  да,  кҥні  бҥгінге  дейін  қазақ  және  тҥрік  тілдерінде,  тіл  қолданысынан 
шықпай,  ӛлшем  мағынасындағы  ҧғымды  бейнелеп,  баяндаудың  бір  тәсілі  болып 
саналады.  Тілдегі  халықтық  ӛлшем  атауларында  әр  халықтың  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан дҥниетанымы, әдет-ғҧрыптары жатыр. 
Бҧған дейін ӛткен заманнан халқымыздың ӛзі танып-білген ҧғым, тҥсініктерге 
таққан  атауының  негізсіз  емес  екендігі  туралы  жалпы  пайымдаулар  кездескенімен, 
осы  зерттеу  барысында  нақты  ӛлшем  атауларының  тікелей  халықтың  тҧрмыс-
тіршілігі, салт-дәстҥрімен байланысты екенін ҧқтық. 
Бҧған  қоса  айтарымыз  –  кӛптеген  халықтарда  ӛздерінің  ҧлттық  тілдеріндегі 
бірлік атауларды қолданыстан қалдырмай, тҧрмыста және техникада әлі кҥнге дейін 
қолданып келеді. Мысалы: ағылшындарда – фут, ярд, дюм сияқты ӛлшем бірліктері, 
батыс елдерінде аталатын қашықтық бірлігі – миль, т.с.с. кӛптеген бірліктерді атауға 
болады. Сол себептен біздің де ӛз тіліміздегі ежелден келе жатқан бірлік атауларын 
қолдануға не болмаса кейбір ҧлттық дәстҥрімізге байланысты атауларды сипаттауға 
қолдануға хақымыз бар. 
Бҧл  бірлік  шамалардың  кӛбі  тіл  қолданысынан  баяғыда  шығып,  архаизмге 
айналып кеткендіктен кейбір адамдарға кҥлкілі кӛрінуі де мҥмкін. Бірақ қазіргі кҥнге 
дейін  қолданыстан  тҥспей  жҥрген  бірліктер  бар.  Мысалы,  қазының  қалыңдығын 
елімен  ӛлшейміз,  мал  бағумен  айналысатын  кӛшпелі  шаруалар  сары  майды 
қарынмен  ӛлшейді,  арқанның  ӛлшемін  немесе  киіз  ҥйдің  белдеулерін  қҧлашпен, 
уықтың ӛлшемін қарыспен ӛлшейді. 
Біздің  мақсатымыз  –  тілімізде  бар  ӛлшем  бірліктерін  уақыт  ағымына  сай  тіл 
қолданысынан шығып, қҧрып кетуден сақтау. Жоғарыда аталған ӛлшем бірліктер әлі 
де кез келген салада қолдануға жарайды. Осы жҧмыста біз оны кӛрсетіп бере алдық 
деп ойлаймыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
47 
БАЙМАНОВА Айшабибі Нҧрболатқызы, 
Тоқмансай орта мектебінің 4 сынып оқушысы, Қайнар ауылы, 
Алға ауданы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ЖАНАБЕКОВА Галима Темирхановна, 
Тоқмансай орта мектебі «Биология» пәнінің мҧғалімі, Қайнар ауылы, 
Алға ауданы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
КӚБЕЛЕКТЕРДІҢ ТАҢҒАЖАЙЫП ӘЛЕМІ 
 
Кіріспе.  Бунақденелілер  –  буынаяқтылар  типіне  жататын  кӛпжасушалы 
омыртқасыз  жәндіктер  класы.  Бҧлар  –  ғаламшарымыздың  кез-келген  жерінде 
таралған жануарлардың ең ҥлкен тобы. Кӛбелектер – қабыршаққанаттылар отрядына 
жатады.  Негізгі  тҧқымдастары:  ақ  кӛбелектер  –  Pieridae,  кӛгілдір  кӛбелектер  – 
Lycaenidae,  нимфалидалар  –  Nymphalidae,  барқыт  кӛбелектер  –  Saturidae,  сҧр 
кӛбелектер  Geometridae,  ала  кӛбелектер  –  Zyqaenidae,  бражниктер  –  Sphingdae, 
кәдімгі кҥйе кӛбелектері – Tineidae, тҥн кӛбелектер – Noctuidae. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: