Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
68 
Қҧрастырушыларға  кабинадағы  қысымды  азайту  тиімді,  ал  дәрігерлер  ҥшін 
атмосфералық ауаны сақтап қалған дҧрыс. Бҧл жерде ымыраға келу керек. 
Кӛп  нәрсе  болып  жатты.  Қарқынды,  қызу  жҧмыс  жҥріп  жатты.  Кеменің 
герметикалық кабинасын тҧрғызуда техника мен медицина иін тіресе еңбек етті. Жаз 
мезгілінде  ҧшырылған  жер  серіктері  сынақтары  оның  толық  сенімді  екенін 
дәлелдеді.  Ҧшу  сапарында  адам  қалыпты  ӛмір  сҥріп,  жҧмыс  істей  алуы  ҥшін  әуе 
кемесінің кабинасы қҧрылды, кӛптеген жҥйелер мен жабдықтар қҧрастырылды. 
Ғарышкердің  ӛмір  сҥруіне  және  жҧмысына  қажетті  барлық  қҧрал 
жабдықтармен  қамтамасыз  ету  ҥшін  кабинаның  салмағы  адам  салмағынан  50  есе 
ауыр  болу  керек!  Зымыран  –  тасушылар  бірнеше  тонна  жҥкті  ғарышқа  лақтыруы 
керек. 
1957 жылы 3 қарашада бортында Лайка атты иті бар «Спутник-2» жасанды жер 
серігі  ҧшырылды.  Сол  кездері  жер  серігін  қайтаратын  сенімді  қҧрал-жабдықтар 
болған  жоқ.  Лайка  қаза  болды,  бірақ  оның  ӛлімі  бекер  болған  жоқ.  Ол  орбитаға 
шығуды да, салмақсыздықты да жақсы кӛтерді.  Биосигналдар  – жануарды бақылап 
тҧрған  қҧралдар  жіберген  радиограммалар  бойынша.  Шамадан  тыс  ауытқулар 
байқалмады. Шынайы ғарышқа ҧшу кезінде салмақсыздықтың ешқандай қатері жоқ 
екені дәлелденді. Кҥдіктенгендер қателесіпті. 
Техника мен медицина арасында ымыраға келу керек болды. Техника ең тиімді 
инженерлі  шешімдерге  талпынды,  ал  медицина  адамның  қауіпсіздігі  мен  
жайлылығына ойлады. Ғалымдардың зор еңбегі мен аса биік ӛнерлерінің арқасында 
бҧл мақсатқа жете алды. 
Жаңа мамандық – ғарышкер. Алғашқы ғарышкерлерді кҥнделікті батылдық 
пен  ержҥректікті  қажет  ететін  мамандық  ӛкілдері  жойғыш-ҧшқыштар  арасынан 
таңдалды. Ол бҧрын-соңды болып кӛрмеген жаңа ғарышкер мамандығына ең жақын 
еді. Кҥштілердің ішінен ең кҥштілерін: ең шыдамды, талапты, дені сау және қойған 
мақсатты іске асыра алатындарды таңдап алды. 
Олар ҥшін кҥнделікті ғарыш саяхаттары басталды. Дене шынықтыру мен спорт 
жаттығуларымен  қатар,  олар  математика  мен  геофизика,  астрономия  мен  зымыран 
техникасы, кеменің қҧрылысы және т.б. оқып ҥйренді. Ҧшақтарда ҧшу, парашютпен 
секіру (кҥніне он шақты рет!). 
Ғарыш  іспетті  –  дыбыс  ӛтпейтін,  кҥн  мен  тҥні  ауыспайтын,  адам  жалғыздық 
сезінетін  камералар  –  барокамералар  мен  тербермелі  қабырғалардағы  жаттығулар 
ӛткізілді.  Ҧшуды  сезіну  ҥшін,  нағыз  кабинаға  дәлме-дәл  ҧқсас  кабина  пішінінде 
жаттығу  жҥргізілді.  Жерден  тыс  және  оған  оралу  кезінде  пайда  болуы  ықтимал 
ҧшудың  барлық  кезеңіндегі  әрекеттерді,  әр  тҥрлі  жағдайлардағы  іс-әрекеттерді 
тәптіштеп  тексеруден  ӛтті.  Қысқасы,  болашақ  ғарышкерлер  туған  жерден 
кӛтерілмесе де, кӛптеген ҧшуларда болып кӛрді. 
Тҧңғыш  космодром.  Менің  әкем  Қуанышбек  дҥниеге  келген  1954  жылы 
бҧрынғы  Кеңес  Одағында  топографтар  мен  геологтар  тобынан  қҧрылған  комиссия 
космодром тҧрғызатын орын таңдау жҧмысын атқарды. 
Космодром  (грек  тілінен  Kosmos  –  дҥние  жҥзі,  dromos  –  жҥгіруге  арналған 
орын).  Космос  қҧрылғыларын  ҧшыруға  арналған  техникалық  жҥйелер  мен  арнайы 
қондырғылар орнатылған территорияны космодром дейді. 
Еліміздің бірнеше аудандарын алдын ала шолып байқағаннан кейін, комиссия 
космодромды  Қазақстанның  шӛлді  даласы,  Арал  теңізінің  шығысына  қарай, 
Байқоңыр  аумағында  орналастыруды  ҧсынды.  Бҧл  орынның  басқалардан 
артықшылығы: елді мекеннен қашық, космодром аумағында ғана емес, ҧшырылатын 
зымырандар алаңынан да, жазық кең дала, ең ірі Орталық Азия ӛзені Сырдарияның 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
69 
ӛтуі,  теміржол  магистарлі  мен  автокӛлік  жолдары  бар.  Жылдың  ҥш  жҥзден  астам 
кҥншауақты  ауа-райы  және  ең  маңыздысы,  экваторға  жақын  орналасуы,  ол  Жер 
айналымының қосымша жылдамдығын қолдануға мҥмкіндік береді. 
1955 жылдың 2 маусымы – «Байқоңыр» ғарыш алаңының ресми тҥрде іргетасы 
қаланған  кҥн  деп  саналатын  болды.  1957  жылғы  4  қазанда  «Байқоңыр»  ғарыш 
айлағынан  дҥниежҥзіндегі  тҧңғыш  жасанды  жер  серігі  «Спутник-1»  ҧшырылды. 
Оның салмағы 83,6 килограмм. 1957 жылы желтоқсан айында АҚШ-та МБР 600 км 
ҧшып ӛтті, ал тҧңғыш америкалық жер серігі «Эксплорер-1» 1958 жылғы 1 ақпанда 
ҧшырылды,  оның  салмағы  8,3  кг.  Ол  алақанға  сиятын,  американдықтар  оны 
«Апельсин» деп атады. 
1958  жылы  Айға  луноход  ҧшырылды.  Ол  –  адамның  қатысуынсыз,  жерден 
радио арқылы басқарылатын автоматты барлаушы. Осындай қҧралдардың кӛмегімен 
Айдың  беті  суретке  тҥсірілді,  топырағының  ҥлгілері  алынып,  Айдың  химиялық 
қҧрамы  зерттелді.  1959  жыл  ғарыш  кеңістігін  зерттеуде  тағы  бір  табыс  әкелді.  2 
қаңтарда Мәскеу уақытымен 19 сағат 41 минут 21 секундта әлемдегі тҧңғыш ғарыш 
қҧралы Айға аттанды. 
1960  жылғы  19  тамызда  ҧшқан  «Спутник-5»  кемесінің  бортында  «тірі» 
сынаушылар  Белка  мен  Стрелка  деген  иттер  болды.  Кеме  жерді  17  рет  айналып, 
белгіленген  аумаққа  келіп  тоқтады.  «Сынаушылар»  ҧшу,  қону  барысын  жақсы 
кӛтеріп, аман-есен жерге оралды. Бҧл әлем космонавтикасының дамуының маңызды 
кезеңі  болды.  1960  жылы  24  желтоқсанда  бортында  Пчелка  және  Мушка  деген 
итттері бар  ҥшінші  жер  серігі  ҧшырылды.  3  саты  қозғалтқышы  ӛшіп  қалғандықтан 
жіберілген  қҧрылғы бӛлініп, парашютпен Сібір ӛңірінде Тӛменгі  Тунгуска ӛзенінің 
жағасына келіп қонды. Жануарлар тірі қалды. 
Қарқынды,  қызу  жҧмыс  жҥріп  жатты.  Кеменің  герметикалық  кабинасын 
тҧрғызуда  техника  мен  медицина  иін  тіресе  еңбек  етті.  Жаз  мезгілінде  ҧшырылған 
жер серіктері сынақтары оның толық сенімді екенін дәлелдеді.  1961 жылы 9-ы мен 
25  наурызда  бортында  адамға  ҧқсатып  жасаған  антропологиялық  манекені  мен 
Чернушка, Звездочка деген иттері бар  «Восток» әуе кемесінің соңғы жазғы сынағы 
ӛтті. Сол кезде адам баласы Жерде ғарыш мектебін аяқтап жатты. 
1961  жылғы  12  сәуір  (09  сағат  07  минут)  –  тҧңғыш  рет  адамның  –  Ю.А. 
Гагариннің  ғарышқа  ҧшу  кҥні.  «Байқоңыр»  ғарыш  айлағынан  әлемде  алғаш  рет 
адамды  жер  орбитасына  жақын  әкелген  «Восток-1»  –  ғарыш  қҧралы  ҧшырылды. 
Ғарыш кемесінің салмағы 4,73 т, ҧзындығы – 4,4 м, максималды диаметрі – 2,43 м. 
Адамзат  баласының  тҧңғыш  ғарышкері  мінген  «Восток»  кемесі  жерді  1  сағат  48 
минутта бір рет айналып, Саратов облысының Энгельс ауданына қонды. 
«Ҧшқан маған ҧнады, - деді бірде Юрий Гагарин. – Шолпанға, Марсқа барғым 
келеді,  шынымен  ҧшып  барғым  келеді».  Инженер  мен  дәрігердің,  техника  мен 
медицинаның  ынтымақтастығы  сәттілік  әкелді.  Ғалымдардың,  инженерлер  мен 
дәрігерлердің  бірлескен  еңбектерінің  ең  биік  бағалауы,  барлық  ғарышкердің 
қайталап  айтатын  мына  сӛздері:  «Кӛңіл-кҥйіміз  ӛте  жақсы!  Бәрі  ыңғайлы!  Барлық 
жҥйелердің жҧмысы жақсы! Бортта – тыныштық!». 
АҚШ-та ҧзақтығы 15 минут адам басқаратын баллистикалық ҧшу 1961 жылы 5 
мамырда  болды.  1961  жылы  6  тамызда  ғарышкер  Г.С.  Титов  басқарған  «Восток» 
ғарыш  кемесі  ҧшырылды  (24  сағат  ҧшу,  17  айналым).  АҚШ-та  1962  жылғы  28 
ақпанда  адам  басқаратын  орбиталды  ҧшу  жҥзеге  асты  (5  сағат,  3  айналым).  1969 
жылғы 20 шілдеде «Апполон – 11» Американ экипажының капитаны Нил Армстронг 
(ғарышқа ҧшпас бҧрын ракетопланда 7 рет ҧшқан) Ай қабатына тҧңғыш аяқ басқан 
адам болды. Армстронг пен оның серіктесі Базз Олдрин Айда 1,5 сағат болды. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
70 
50  жылдың  ішінде  «Байқоңыр»  ғарыш  айлағынан  1500-нан  аса  әртҥрлі 
мақсатпен  жіберілген  ғарыш  кемелері  және  100-ден  астам  континентаралық 
баллистикалық  зымырандар  ҧшырылды,  зымыранның  негізгі  38  тҥрі,  ғарыш 
қҧралдары мен олардың нҧсқаларының 80 тҥрі сынақтан ӛтті. 
1991  жылы  екінші  қазанда  Байқоңырдан  «Союз  ТМ-13»  кемесімен  ғарышқа 
қазақтың  тҧңғыш  ғарышкері  Тоқтар  Әубәкіров  ҧшты.  Ғарыш  кемесі  Жер 
тӛңірегіндегі  «Мир»  орбиталық  кешенімен  тҥйісті.  Онда  ол  ӛзге  ғарышкерлермен 
бірге зерттеу жҧмыстарын жҥргізді. 
1993  жылы  шілде  айында  «Байқоңырда»  Қазақстан  Республикасы  Ҧлттық 
аэроғарыштық агенттігі ашылды. 1994 жылы екінші қазақстандық ғарышкер Талғат 
Мҧсабаев ғарышта «Мир» ғарыш станциясында 126 тәулік, ал 1998 жылы 207 тәулік 
жҧмыс істеді. 
Бҥгінгі  таңда,  Байқоңыр  Еуразиядағы  ең  ірі  ғарыш  айлағы  ретінде,  ғарыш 
кеңістігін  зерттеу  саласында  дҥниежҥзілік  ынтымақтастыққа,  басқарылатын 
ғарышкерліктің  халықаралық  орбиталды  кешендердің  заманауи  тҥрлерін  орбитаға  
шығаруға дайын. 
Менің жеке тәжірибем. Ойланатын болсақ, ҧшу әрқашан жанымызда. Аспанда 
батпырауық  ҧшып  жҥр...  Ҧсталып  қаламын  деп  қорықпай,  кӛбелек  ҧшып-қонып 
жҥр... Әткеншек биік кӛтерілгенде кенелетін балалардың қуанышы... 
Аспанда  бҧлттар  сырғып,  сиқырлы  әріптер  қҧрастырған  іспетті.  Ғарыштың 
шексіз кеңістігінде біздің қҧртақандай Жеріміз де сіздермен, менімен бірге ҧшуда... 
Қалай болмасын, бір минутқа салмақсыздықты сезіну ҥшін, қазіргі заманда біз 
қол жеткізе аларлық, ҧшатын қҧрылғылар қазіргі таңда біз ҥшін ең тиімді жол. Дәл 
осы  ҧшулардың  арқасында,  салмақсыздық  –  фантастардың  қиялы  емес,  физиктің 
теориялық  тҧжырымдары  емес,  айтарлықтай  шынайы,  ҧнамды  нәрсе  екеніне  кӛзім 
жетті. 
Қорытынды.  Баршамызға  Ғарышкер  кҥні  белгілі  –  1961  жылы  12  ақпанда 
тҧңғыш адам ғарышқа кӛтерілді. Сол кездері газет беттерінде былай жазылды: «Енді 
жҧлдыздарға жол ашық!», «Адамзат ғарышқа шықты!». 
Бірақ, ғарышқа бҥкіл адамзат емес, нақты бір адам шықты емес пе? Онда  бҧған 
менің,  мына  баршамыздың  қатысымыз  қанша?  Дегенмен,  кез-келген  адам  ғарышқа 
ҧшамын деп армандамаса да, бҧл кҥні бҥкіл адамзат шаттанды. 
Ғарышқа  тҧңғыш  қазақстандық  ғарышкер  ҧшқанда  бҥкіл  қазақстандықтар 
қуанды: 
Тоқтар ағам – жан ағам, 
Бҧрыннан да ер еді. 
Менің батыр ағадан. 
Аумай қалғым келеді (С. Қалиев). 
Дҧрыс! Себебі арамыздағы тым болмаса біреуіміз жасаған әрекет баршамызға 
әсерін тигізеді. Жақсылық та, жамандық та. Бҥкіл адамзаттық тҧрғыдан мҧны әркім  
тҥсіне бермейді. Кішігірім топтарда бҧл айқын байқалады. Мысалы, сыныпта немесе 
отбасында дерлік. Отбасының бір мҥшесі немесе сыныптастардың біреуі жағымсыз 
іс-әрекет  істеген  болса,  ол  бҥкіл  отбасына,  бҥкіл  сыныпқа  кір  келтіреді.  Біреудің 
кінәсі – барлығымыздың ҥстімізде. Ӛйткені біз – бір тҧтаспыз. 
Бҧл  отбасында  айдан  анық  кӛрінеді.  Бҥкіл  дҥниежҥзі  –  біртҧтас  отбасы  емес 
пе!  Әр  адам  –  бҥкіл  адамзаттың  ӛкілі  болып  табылатынына  сенемін.  Тҧңғыш  адам 
баласының Аспанға кӛтерілуін есімізге алып отырмыз. Осы арқылы дҥниежҥзіндегі 
барлық адам баласы ӛзін кӛктің азаматы екенін сезіне алады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
71 
Тағы  бір  сауал  қояйық.  Олай  болса,  адамзаттың  Аспанға  баруына  не  кедергі? 
Тек  біздің  немқҧрайлығымыз,  жалқаулығымыз.  Егер  кҥш  салатын  болсақ,  мҧның 
барлығын жеңуге болады. Жердегі ӛміріміздің мәні де осында емес пе? 
Қазіргі  таңда  менің  Жер  бетіндегі  кҥнделікті  ӛміріммен,  Аспанда  –  әлем 
биіктігіне  айналамдағы  нәтижелер  арасында  тығыз  байланыс  бар  екенін  байқадым. 
Ежелгі  уақыттан  бері  қазірге  дейін  кҥшпен  алға  басып,  кҥш  салғандар  биіктікті 
иемденуде. Ендеше бір Адамның кӛкке кӛтерілуі арқылы, барлығымыз бірге ӛзімізді 
Аспан  азаматы  екенімізді  сезініп,  болашаққа  кӛз  тастап,  басқа  әлемде  ӛмір  сҥре 
алатынымызға сенейік. 
Сондықтан  да,  ғылыми-зерттеу  жобамды  қорытындылай  келе:  «Болмасаң  да, 
ҧқсап бақ», - деп Абай атамыз айтқандай, білімді болып, келешекте ғарыш кеңістігін 
игеруде ҥлкен жетістіктерге қол жеткізуге тырысамын. 
Кӛкке ҧшамын – ҧшқыш болар баламын, 
Соңына ерем ер ғарышкер ағаның. 
Батыр болам – Кӛк аспанды сҥйемін, 
Жҧлдыздарға барып-келіп жҥремін. 
 
МҦХАМЕТҒАЛИ Мансҧр Серікҧлы, 
Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының 2 «Б» сынып оқушысы, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ДЖАКАБАЕВА Лиза Омаровна, 
Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының бастауыш сынып мҧғалімі, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ТҦТ АҒАШЫНЫҢ ҚАДІР-ҚАСИЕТІ 
 
Ӛсірер тұт ағашын, 
Баптар «жібек құрты» үшін. 
Жібек мата жасауға, 
Кӛйлек тігер жұрт үшін. 
Қолданады дәрі үшін, 
Киелі ағаш деп білер. 
Саз аспабын жасауға, 
Бұтақтарын кептірер. 
 
Мақсатым:  Болашақта  тҧт  ағашын  кӛбейтіп,  елімізді  жібек  матамен 
қамтамасыз етуге ҥлес қосу. 
Міндетім:  Тҧт  ағашының  ерекшелігін  ашып,  барша  жҧртқа  жеткізу;  оның 
жемісінің емдік қасиетімен таныстыру. 
Жҧмыстың  тәжірибелік  мәні.  Тҧт  ағашы  және  жемісі  барлық  жағынан 
пайдалы. Тіпті оның ағашынан мықты аспаптар дайындауға болады. 
Жҧмыс  барысы.  Мен  бҧл  тҧт  ағашын  тҧқымнан  арнайы  ӛсіріп,  баптадым. 
Нәтижесінде керемет жеміс ағашы ӛсіп шықты. 
Кіріспе. Тҧт тҧқымдасы – қосжарнақты ӛсімдіктер; қҧрамында сҥтті шырыны 
бар  ағаш,  бҧта,  кейде  шӛптер.  Негізінен  тропиктік  және  субтропиктік  аймақтарда 
кездесетін 80 туысы, 1,5 мыңдай тҥрі (кейбір мәліметтерде 50 туысы, 1000 тҥрі) бар. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
72 
Жапырақтарында  бӛбешік  жапырақшалары  болады,  кӛпшілік  тҥрінде  олар  ӛркенге 
кезектесіп  орналасады.  Гҥлдері  ҧсақ,  дара  жынысты,  кҥрделі  гҥлшоғырына 
топталған. Жемісі – сҥйекше, біріккен жеміс (кӛп жағдайда гҥлсерігі мен гҥлтҧғыры 
бірігіп ӛсіп кетеді). 
 
 
 
Тҧт  тҧқымдасының  кейбір  тҥрінің  (інжир, сикомор, нан  ағашы)  жемісі  жеуге 
жарамды; тҧт ағашы жібек қҧртының қорегі болып саналады; сикомор, бруссонетия, 
хлорофорадан  ӛте  бағалы  қҧрылыс  материалдары,  ал  фикустан  каучук  алынады. 
Сондай-ақ  сҥт  ағашынан  алынатын  сҥт  шырыны  тағам  ретінде  пайдаланылады. 
Кӛпшілік  тҥрі  сәндік  ҥшін  ӛсіріледі,  араларында  улы  тҥрі  де  кездеседі.  Мысалы, 
анчар  ағашы  (оның  сҥтті  шырыны  улы  болғандықтан  жергілікті  тҧрғындар  аң 
аулауға шыққанда садақ жебесінің ҧшына жағады). 
Тҧт ағашы  – тҧт тҧқымдасына жататын ағаш. Шығыс және Оңтҥстік-Шығыс 
Азия,  Оңтҥстік  Еуропа,  Солтҥстік  Американың  оңтҥстік  бӛлігінде,  Оңтҥстік 
Американың солтҥстік-батысында, ішінара  Африкада таралған 24 тҥрі бар. Биіктігі 
16-35 м, ағаштың тармақталған ең жоғарғы бӛлігі шар сияқты, ӛте тығыз болады. 
Жапырақтары – жібек кӛбелегінің негізгі қорегі, пішіні жҧмыртқа тәрізді, шеті 
қалақты,  бӛбешік  жапырақшалары  ерте  тҥседі.  Негізінен  қос  ҥйлі,  кейде  бір  ҥйлі, 
гҥлі  жапырағымен  бірге  шығады,  дара  жынысты,  сырға  тәрізді  гҥлшоғырына 
топталған.  Тҧқымынан,  ал  мәдени  ӛсіргенде  қалемше,  сҧлатпа  ӛркендері  арқылы 
кӛбейтіледі. Жемісі – ҧсақ сҥйекшелер, таңқурай мен қарақаттың жемісіне ҧқсайды. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
73 
Дәмі  қышқылтым-тәтті,  қҧрамында  10%-дай  қант  болады.  Оны  жас  кҥйінде  жейді, 
тағамға, шарап дайындауға, ағашы қҧрылысқа, т.б. пайдаланылады, ӛсімдік тінінен 
мықты талшық алынады. Табиғи жағдайда 200, кейде 300-500 жылдай ӛмір сҥреді. 
Қазақстанда 2 тҥрі: ақ тҧт және шах тҧты қолдан ӛсіріледі. 
 
Негізгі  бӛлім.  Тҧт  –  ағашының  ерекшелігі.  Тҧт  ағашы  –  тҧт  тҧқымдасына 
жататын  ағаш.  10-16  тҥрі  Азияның,  Африканың,  Солтҥстік  Американың  тропикті 
және  жылы  субтропикті  аймақтарында  таралған.  Биіктігі  10-15  метр.  Діңінің  тҥсі 
қоңырқай  қызғылт.  Жарықты  жақсы  кӛреді,  қҧрғақшылыққа  тӛзімді.  Жапырақтары 
қарапайым,  жиектері  аратісті.  Жидегі  –  кҥрделі  қҧрылысты,  сҥйекшелердің 
бірігуінен  тҧрады,  тәтті  әрі  жағымды  иісі  бар.  Тҧт  ағашы  тәтті,  адам  ағзасына 
пайдалы  жемісімен  ғана  бағалы  емес,  сонымен  қатар  тҧт  ағашының  жапырағы  да 
бағалы,  себебі  жібек  қҧрты  тҧт  ағашының  жапырақтарын  жеп  жібек  матасының 
жібін береді. 
Қытай мыңдаған жылдар бойы тҧт ағашынан жібек ӛндіруді қҧпияда сақтаған. 
Ҥш мың жылдан астам  уақыт жібек  ӛнімі тек  Қытайдан ғана экспортқа жӛнелтіліп 
жатты. Оларда әлі кҥнге дейін жібек қҧпиясын ашқан адамға ӛлім жазасы бар. Қҧпия 
толықтай  ашылмағанымен,  кейіннен  жібек  ӛндірісі  Жапония, Ҥндістан,  Орта 
Азия елдеріне ойыса бастады. 
Ерте кезден бастап Орта Азияның халықтары тҧт ағашынан музыка аспаптарын 
жасаған.  Тҧт  ағашынан  жасалған  аспаптар  бағалы  болып  саналған.  Тҧт  ағашының 
орташа ӛмір сҥру мерзімі 200 жыл, кейбір тҥрлері 300-500 жылға дейін ӛмір сҥреді. 
Иерихонда ӛсіп тҧрғанына 2000 жыл болған әйгілі тҧт ағашы бар екен. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
74 
Тҧт ағашының қолданылуы. Қазақстанның жылы оңтҥстік аймақтарында тҧт 
ағашының  екі  тҥрі  –  ақ  тҧт  және  қара  тҧт  ӛседі.  Бҧл  екі  тҧт  ағашының 
айырмашылығы жидегінің тҥсінде. 
Ақ  тҧт  ақ  жидек  береді,  қара  тҧт  қара  жидек  береді.  Екеуінің  жемісі  де  ӛте 
тәтті,  жҧмсақ,  нәзік  хош  иісті.  Жемісінің  ҧзындығы  –  2-3  см,  ені  –  1-2  см.  Шілде 
айында  піседі.  Қҧрамында  сахароза,  фруктоза,  эфир  майы,  минералды  заттар,  илік 
және  бояу  заттар,  органикалық  қышқылдар,  дәрумендер  бар.  С  дәрумені  кӛп 
мӛлшерде болады. Емдік мақсатта тҧт ағашының жемісі, жапырағы, діңінің қабығы 
қолданылады.  Жапырағының  шырыны  қарақҧрттың  шаққанына,  тіс  ауруына,  ауыз 
қуысы уылғанда кӛмектеседі. Тҧмау, қант диабеті, кӛз аурулары кезінде ӛте пайдалы 
және сауықтырғыш қасиетке ие. Жемісінен сусын, шырын алуға болады. 
Қазіргі  кезде  тҧт  ағашының  жалғанбалы  декоративті  тҥрі  кӛгалдандыруда 
пайдаланылады. Бақшаларда ӛсіреді. Жасыл қоршау, табиғи бӛгеттер жасайды. Тҧт 
ағашын тҧқым және қаламшалау арқылы кӛбейтеді. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: