Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
54 
Бҧл  бағалау 
        тең  болады.  Мәселен,  трапециялар  әдісін  қолдансақ 
болады, [a, b] кесіндісінің ҧштарында нӛлге тең және алдын-ала берілген кез-келген 
саннан  ҥлкен  функцияны  тҧрғызуға  болатыны  айқын.  Трапеция  әдісі  бойынша 
мҧндай функцияның анақталған интегралын жуықтай қатесі – сол интегралдың ӛзіне 
тең, ол жеткілікті ҥлкен де болуы мҥмкін. 
Варияциялық әдіспен шеттік есептерді шығару. Қарапайым варияциялық 
есеп.  Бірінші  ретті,  ҥздіксіз  дербес  туындылары  бар,  тиянақты  F(
 
 
   
 
   
 
) 
функциясы арқылы анықталған 
∫  (       
 
)
 
 
dx 
                  (12) 
Функционалының  минимумын  беретін  y(x)  функциясын  туындыланатын 
функциялар  класынан  табу  есебі  (12)  варияцияалық  есептеу  курсында  зерттеледі. 
Бҧл есеп (12) функцияналының минимумы туралы вариациялық есеп деп аталады. 
Дирихле  есебі  ҥшін  варияциялық  есептер.  Жазықтықта  жатқан  G 
облысының  Г  жиынында 
   функциясы  берілген.  Осы  облыстың  тҧйықтамында 
ҥздіксіз, облыстың ішкі нҥктелерінде Лаплас теңдеуін қанағаттандыратын және осы 
облыстың  шекарасындағы  нҥктелерде  берілген 
 -сына  тең  болатын  u(x,  y) 
функциясын табу есебі әдетте дирихле есебі деп аталады. 
       ,    | |
 
= 
  
Мҧндағы 
    
 
 
 
  
 
 + 
 
  
 
  
 
 = 0 Лаплас теңдеуі. 
Лемма.  u
   
  
( )Кез  келген  функция  ҥшін  ‖ ‖
 
    ( )  Пуанкаре  – 
Фридрихс теңсіздігі орындалады. Мҧнда ‖
 ‖ норма –  
 
( ) кеңістігінің нормасы, С 
константа. 
Дәлелдеуі.  Шарт  бойынша 
 |
 
= 
 .  Кез-келген  0           ҥшін   
  
    √     
 
 
болса,  онда  (
  
 
   )          (  
 
   )    ,  демек,  u(  
 
   )  =  u( 
 
   )  =  0,  яғни 
(
  
 
   
 
) интеравалының шеткі нҥктелерінде функция нӛлге тең. 
Адамдар  мысалы. 
 
 
( )
  жиынынан  алынған  f(x)  функциясының  шектік  мәні 
болу  ҥшін  берілген  бетте  функциямыз  ҥзіліссіз  болса  да,  оның  қосындылануы 
жеткіліксіз болатынын кӛрсететін Адамдар мысалы. 
Матеметиканың  кӛптеген  салаларында  қолданылатын  функциялар  кластарын, 
олардың  қасиеттерін,  ӛзара  қатынастарын,  әртҥрлі  есептерді  шешуде  олардың 
алатын орнын анықтау және нақты мысылдар арқылы жеке кластардың пайда болу, 
даму себептерін ашып, олардың атқаратын рӛлі кӛрсетілді. 
Бірінші  бӛлімде  ҥзіліссіз  функциялардың  ішжиындарынан  тҧратын 
классикалық  кластар  қарастырылды.  Қосындыланатын  функциялардың  Лебег 
кластары 
 
 
  оның  элементерінің  қасиеттері  туралы  айтылды.  Лебег      кластарының 
негізінде  жалпыланған  туындылы  функциялар  кластары  W,  H  нормаланған 
сызықтық кеңістіктері анықталады. 
Дәрежелік қатерлер теориясына байланысты аналитикалық функциялар класы 
да  анализде  қарастырылады.  Аналитикалық  функциялар  класын  А  символымен 
белгілеп,  әрбір 
       функциясын  кез-келген         ретті  туындысы  бар 
болғандықтан,  әрбір  аналитикалық  функцияның  К-ші  рет  туындысы  бар 
болатындығын  кӛрсеттік.  Ӛлшемді  функциялар  жиынның  ішінде  Лебег  интегралы 
ерекше орын  алады. Олар қосындыланатын функциялар деп  аталады. Интегралдың 
сызықтық  қасиетіне  байланысты,  қосындыланатын  функциялар  класы  да  сызықтық 
кеңістік қҧрайды. 
Жалпыланған  туынды  ҧғымы.  Кейбір  дифференциялданбайтын  функция 
кластарында  жалпыланған  туынды  ҧғымы  қарастарылады.  Бҧл  анықтаманы  алғаш 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
55 
рет  С.  Соболев  ҧсынған,  жалпыланған  туынды  ҧғымын  қарастырдық.  Жҧмыстың 
екінші  бӛлімінде  соңғы  аталған  кластар  қолданылатын  есептердің  мысалдары 
ретінде  квадратуралық  формулалар  шеттік  есептердің  варияциялық  әдіспен  шешу 
есептерінің әдісімен қарастырылады. Квадратуралық формула тікбҧрыш формуласы 
сияқты  графиктері  тҥзу  сызық  болатын  барлық  y  =  ax*b  сызықтық  функциялары 
ҥшін  қарастырылады.  Практикада  кеңінен  таралған  квадратуралық  формуланы  – 
Симпсон формуласы ҥшін нақты мысалдарға тоқталдық. 
 
Әдебиеттер 
1 Векуа И.Н. Обобшенный аналатические функций. – М.: Наука, 1988. – 512 с. 
2 Векуа И.Н. Математический сборник. – М., 1952. 
3 Блиев Н.К. Обобщенные аналититические функций в дробных пространствах. 
– Алматы, 1985. 
 
ЕСИМ Санжар, 
Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының 3 «В» сынып оқушысы, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: МЕЛДЕХАНОВА Айткҥл Закировна, 
Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының бастауыш сынып мҧғалімі, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ОҚУШЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ҦЙҚЫНЫҢ ӘСЕРІ 
 
Кіріспе.  Бҧл  жоба  салауатты  ӛмір  салты  мәдениетін  қалыптастыруға 
бағытталған.  Жобада  оқушының  денсаулығына  қатысты  сҧрақтар  қарастырылды. 
Баланың денсаулығы мен қауіпсіздігіне – демалу мен ҧйықтау тәртібінің бҧзылуына 
әсер етуі талқыға салынған. 
«Ҧйқы деген не және адам ағзасына оның маңызы неде?» - деген сҧрақ, бәлкім, 
бәрімізді ойландырған шығар? 
Ҧйқының  қанбауы  денсаулық  ҥшін  ӛте  қауіпті.  Адам  тез  шаршайды,  басы 
ауыра  бастайды,  әртҥрлі  ауру  тҥрлеріне  шалдыққыш  болады.  Ал  ҧзақ  уақыт 
ҧйықтамаған  адам  ағзасының  қызметі  нашарлап,  бҧзылады.  Әсіресе,  балалар  ҥшін 
ӛте  зиян:  олардың  ӛсу  қызметін  баяулатып,  иммунитеттерін  тҥсіреді  және  тҥрлі 
аурулар қоздырады. 
Жҧмыстың мақсаты: оқушының денсаулығына ҧйқының әсер етуін анықтау. 
Міндеттері:  оқушының  денсаулығына  ҧйқының  әсер  етуін  дәлелдеу;  қҧрдас 
достарымның  арасынан  ҧйқы  қанбаушылық  пен  ҧзақ  уақыт  ҧйықтамау  әсеріне 
зерттеулер  жҥргізу;  олардың  хал-ахуалына  ықпал  ету  факторларын  зерттеу;  бҧл 
мәселеге қатысты зерттеу мәліметтер іздестіру; табылған мәліметтерді жиыстырып, 
қызықты  деректер  әзірлеу;  атқарылған  жҧмыс  туралы  жобаны  презентация  тҥрінде 
кӛрсету, мектепте бір апта бойғы оқу жҥктемесіне ӛзгерту туралы ҧсыныстар енгізу. 
Негізгі  бӛлім.  Психология  ғылымының  бҧлақтарына  сҥйене  отырып,  мен 
зерттеу  жҧмысымның  бірінші  кезеңінде,  тӛменде  кӛрсетілген  анықтамаларды 
айқындадым: 
Ҧйқы деген не? Ҧйқы кезінде ми демала ма, әлде жҧмыс істей ме? 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
56 
Ҧйқы  –  адам  мен жануарлардың міндетті физиологиялық  жағдайы.  Бҧл  кезде 
сыртқы орта тітіркендіргіштеріне ешқандай жауап қайтарылмайды және организмде 
жҥріп  жататын  физиологиялық  процестердің  белсенділігі  тӛмендейді.  Оның 
қалыпты  (физиология)  ҧйқы  және  терең  ҧйқы  тҥрлері  болады. Сӛздің  қысқаша 
тҥсінігі – іс-әрекетке араласпай, тҥн мезгілінде жатып, дем алудың табиғи тәсілі. 
Ҧйқы – мидың барлық орталықтарын қамтитын кең тараған тежеу. Ҧйықтаған 
кезде  бҧлшық  еттер  босаңсиды,  тыныс  алу  сиреп,  жҥрек  соғуы  бәсеңдейді,  дене 
температурасы, қан қысымы, зат алмасу тӛмендейді. 
Адам  ӛз  ӛмірінің  1/3-ін  ҧйқымен  ӛткізеді.  Адам  мен  жануарлар  аштыққа 
қарағанда  мҥлде  ҧйықтамауға  шыдай  алмайды  да,  тіршілігін  жояды.  Тыныш 
ҧйқының  сыртқы  белгілері:  адам  қимылдамайды,  кӛзі  жабық,  сыртқы  дҥниемен 
қарым-қатынасы жоқ екенін білеміз. 
Ҧйқы  процесінде  ми  жасушалары  жҧмысқа  қабілеттілігін  қалпына  келтіреді, 
олар  қоректік  заттарды  белсене  сіңіреді,  энергия  жинақтайды.  Ҧйқы  ақыл-ой 
жҧмысына қабілеттілікті қалпына келтіреді, сергектік, әрі кҥш береді. 
Қазіргі  таңда  біздің  мәселелеріміздің  бірі  –  ҧйқымыздың  қанбайтынында. 
Ғалымдардың  тҧжырымдары  бойынша,  кӛп  адамдар  ҧйықтайтын  мезгілдерін 
теледидар  кӛріп,  интернетте  отырумен  алмастырып  алған.  Сондай-ақ,  олар  сҧрақ-
жауап тҥрінде жҥргізген тәжірибе барысында, адамдардың 37%-ы ҧйқылары қашып 
азаптанған,  ал  адамдардың  24%-ы  басқа  да  тҥрлі  мәселелері  бар  екенін  анықтаған. 
Сонымен қатар, организмді ешбір зардаптарға тап болмайтындай етіп, тәулігіне 4-5 
сағат ҥздіксіз тапжылмай ҧйықтауға ҥйретуге болады деген пікірлер таралған. 
Кӛпшілік  елдің  білуінше,  баяғы  замандағы  адамдар  кҥн  батысымен  бірге 
ҧйықтайтын.  Ал  қазіргі  таңда,  бҧл  мезгілде  «ӛмір»  жаңа  басталады,  әсіресе  ҥлкен 
қалаларда, қала маңындағы ауылдарда. Сондықтан да, ӛзіңді тиісті уақыт мезгілінде 
ҧйықтауға дағдыланған жӛн. 
Бірақ та ҧйықтау мерзімінің нормадан тыс кӛп болуы да денсаулық сақтау мен 
организмді қалпына келтіруге кері әсерін береді. Сап-сау адам ҥнемі мезгілден тыс 
кӛп  уақыт ҧйықтаса, ол да денсаулық ҥшін бҧрыс болып саналады.  Тоғыз сағаттан 
артық ҧйықтау – бас ауру, дене салмағының нормадан асып ӛсуі, бел ауру, жабығу 
сияқты  және  т.б.  да  организмнің  тҥрлі  қызметтерінің  бҧзылуына  әкеліп  соғады. 
Сонымен  қатар,  мезгілден  тыс  уақыт  ҧйықтау  немесе  ҧйқы  қанбау  –  диабет  ауру 
қауіпін кҥшейтеді. 
Сонымен,  менде:  «Бала  неше  сағат  ҧйықтау  қажет?»  -  деген  сҧрақ  туындады. 
Балалары  бар  ата-аналарды  бҧл  сҧрақ  мазалап  жатады.  Кҥндіз  неше  сағат  ҧйықтау 
керек? Ал тҥнде ҧйқыға неше сағат бӛлу керек? 
Баланың  ҧйықтау  мерзіміне  бірнеше  факторлар 
әсер  етеді.  Мысалы,  баланың  эмоциялық  кҥйі,  денінің 
саулығы,  белсенділігі,  сыртқы  әсерлерді  сезгіштігі.  Бір-
екі  жасқа  дейін  балалар  кҥндіз  2-5  сағат,  ал  тҥнде  8-11 
сағат  ҧйықтайды. 2-7 жас аралығындағы балалар кҥндіз 
1,5-2  сағатқа  дейін,  ал  тҥнде  10-11  сағатқа  дейін 
ҧйықтайды.  7  жастан  бастап  оқушылар,  әдетте  кҥндізгі 
ҧйқыларын  жояды,  ал  тҥн  ҧйқысы  9-11  сағатқа 
созылады.  Ҧйқысы  қанбаған  балалардың  тәртібі  де 
нашар болатыны байқалған. 
Әрбір адамның дем алуға, ҧйықтауға қанша уақыт 
жҧмсайтыны  –  жеке  дара  сҧрақ.  Бҧрынғы  заманда 
әртҥрлі дәуірде ӛмір сҥрген кӛріпкел ойшылдар да осы сҧрақтың жауабын іздеген. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
57 
Бҥкіл дҥниежҥзіне әйгілі американдық ойлаушы және кәсіпкер Томас Эдисон. 
Ол Америка елінде 1093 және әлемнің басқа елдерінде ҥш мыңға жуық патент алған. 
Эдисон  телеграф,  телефон,  киноаппаратураларды  жетілдірген,  электрлік  қызу 
шамның  сәтті  тҥрінің  бірін  ойлап  тапқан,  бірінші  электровозды  қҧрған, 
электрониканың  алдын  ашты,  фонографты  ойлап  шығарды.  Ол  тәулігіне  4-ақ  сағат 
ҧйықтаса, жеткілікті болған. 
Эдисонның пікірі бойынша, ҧйқы – ӛмірден кеткен ата-бабалардың мҧрасы деп 
ойлаған.  Сондықтан,  ӛзі  ойлап  тапқан  электрлік  қызу  шамның  кӛмегімен,  адамдар 
кҥндіз-тҥні  қолданып,  жарық  болудың  арқасында  тҥнде  аз  ҧйықтайтындарына 
сенуші еді. 
1940-1945 
Ҧлыбританияның 
Премьер-
министрі, 
танымал 
саясаткер 
Черчилльдің 
айтуынша,  тәулігіне  6  сағаттан  аса  ҧйықтайтын 
адамдар – ештеңеге жарамсыз адамдар. 
Сонымен  қатар,  танымал,  әлемге  аты  шыққан 
адамдардың  ішінде  ҧйқыбас  адамдар  да  болған 
екен.  Атақты  Эйнштейн,  әдетте,  тәулігіне  12  сағат 
ҧйықтаған екен. 
Қай уақытта ҧйықтау керек? Әрине, белгілі 
бір кҥн тәртібін ҧстанған жӛн. Әрдайым солай болмаса да, міндетті тҥрде ҧйқының 
бҧзылуына  байланысты  болатын  аурулардан  сақ  болу  ҥшін,  деніміз  сау  болу  ҥшін 
тырысқанымыз жӛн. 
Біздің  ішкі  биологиялық  сағатымыз,  кҥн  жарығының  мерзіміне  байланысты. 
Кҥннің  кӛзі  батуға  айналғанда,  жарық  аз  тҥсе  бастағанда,  біздің  организимде 
мелатонин (тәулік ырғағын реттеуші) гормоны белсене тҥседі. 
Ас  қорыту  жҥйесінің  жҧмысын  баяулатып,  жҥрекке  дем  беру  секілді 
«дабылды»  осы  гормон  туғызады.  Қысқасы,  биологиялық  сағатқа  қарсы  жҥру 
мҥмкін емес. Сондықтан, адам кҥндіз емес, тҥнде ҧйықтағаны жӛн. 
Адамдар  әртҥрлі  уақытта  ҧйықтайды.  Ең  қолайлысы,  кешкі  сағат  22.00-ден 
бастап  24.00-ге  дейін  болу  керек.  Ӛйткені,  қандағы  мелатониннің  максималды 
шоғырлануы тҥнгі сағат 12-ден 4-ке дейін. Кҥн шыға салысымен біздің ҧйқымыз да 
аяқталады.  Жарық  ағзамыздағы  мелатонин  синтезін  бҥгіп,  бізді  «оятады».  Егер 
әлдекімнің  кеш  жатқаны  ҥшін,  организмі  қалпына  келіп  ҥлгермесе,  онда  мҧндай 
ҧйқының да пайдасы кӛп болмайды. 
Кейбір  адамдар,  кеш  жатып,  ерте  оянғысы  келеді.  Олар  әдейі  ҧйқыларын 
қысқартып, «ҥкіден» «бозторғайға» айналғысы келеді. Әдетте, ондай шаралар дҧрыс 
емес, ӛйткені адам тәулігіне белгілі бір сағат ҧйықтау қажет. 
Биологиялық  ырғақты  бҧзу  кҥтпеген  жағдайларға  әкеп  соғуы  мҥмкін.  Ал  5 
сағаттан  аз  уақыт  ҧйықтау  немесе  ҧйқысыздық  неше  тҥрлі  аурулардың  қозуының 
себебі болуы ықтимал. 
Біз ҧйықтаған кезде ағзада қандай қҧбылыстар жҥреді? Ҧйқы кезінде біздің 
организмде кӛптеген биохимиялық қҧбылыстар болып жатады: 
-  Тірі  жҥйелерде  ӛтетін  барлық  қҧбылыстар  ҥшін  энергия  кӛзінің  синтезі 
белсене тҥседі. Осылайша, біздің ағзамыз ҧйқы кезінде энергия жинап қамданады; 
-  Ӛсу  гормонының  75%  дейін  синтезделеді.  Ҧйқы  барысында  жас  организм 
белсенді тҥрде ӛседі. Және де осы гормон майды кетіруге, бҧлшықет тіні салмағын 
ӛсіруге кӛмектеседі; 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
58 
-  Ҧйқы  кезінде  тестостерон  синтезі  болады,  ол  адамның  жыныс  мҥшелерінің 
дамуына  жауап  береді.  Ақырында,  8-9  сағат  ішінде  организмдегі  жасушалардың 
тазалануы, зат алмасу қызметі жҥріп отырады. 
Тәжірибелік  жҧмыс.  Мен  жҧмысымның  келесі  кезеңінде,  ҧйқы  қанбағанда 
және  ҧзақ  уақыт  ҧйықтағанда  адамның  кӛңіл-кҥйлері  қандай  боларын  білу  ҥшін, 
достарымның  арасында  зерттеулер  жҥргіздім.  Балалар  ҧйқыға  неше  уақыт  бӛлетіні 
және олардың одан еңбекке қабілеттілігі қалай әсер етеді. 
Балаларға мынадай тапсырма берілді: 
- Анкета толтыру; 
-  Тапсырманы  орындау:  1  тәуліктегі  ҧйықтау  мӛлшерін  1  парақ  қағазға 
кҥнделікті белгілеу; 
- Кӛрген тҥстерінің бейне суреттерін салу. 
Зерттеу  жҧмысымның  нәтижелері.  Ҧйқы  қанбаушылық,  ҧйқы  режимінің 
бҧзылуы мәселелері  оқушылар ішінде жиі кездеседі. Сондықтан мен оқушылардың 
ҧйқысын зерттеуді шештім. 
Ҧйқы гигиенасын сақтай ма, тҥс кӛре ме? 
Достарыма  анкета  ҧсындым.  Анкета  жауаптарына  талдау  жасай  келе,  тиісті 
нәтижелер алдым. 
Зерттеушілердің  пікірінше,  ҧйқының  қанбауы  балалардың  ана  тілінің 
грамматика мен орфографиясын меңгеру қабілеттілігін тӛмендетеді және мәтіндерді 
тҥсініп  оқуын  қиындатады.  Бҧл  қабілеттер,  әсіресе  тӛменгі  сынып  оқушыларына 
ауадай  қажет  деп  танылады.  Осылайша,  оқушылардың  ҥлгерімі  олардың  ҧйқы 
ҧзақтығына тікелей қатысты екенін байқадым, баланың ҧйқысы анағҧрлым аз болса, 
соғҧрлым оның ҥлгерімі тӛмен болады. 
Балалардың  ҥлгерімін  кӛтеру  ҥшін  не  істеу  керек?  «Адам  ӛміріндегі 
ҧйқының  қызметі»  тақырыбы  бойынша  тәрбие  сағатын  ӛткізу  дҧрыс  болар  еді. 
Сонымен,  балалардың  кҥн  тәртібін  қарастырып,  толыққанды  ҧйқыға  кӛңіл  бӛлуге 
қандай да бір септігін тигізер деп ойлаймын. 
Расында,  тӛменгі  сынып  оқушылары  тәулігіне  9  сағаттан  аса  ҧйықтаулары 
керек  екен.  Нормадан  ауытқу  тҥрлі  ауруларға  әкеп  соғады,  сондай-ақ  сабақ 
ҥлгеріміне әсер етеді екен. 
Қорытынды.  Болжам  дәлелденді.  Шынымен,  тӛменгі  сынып  оқушысы 
тәулігіне  9  сағаттан  аса  ҧйықтау  керек.  Нормадан  ауытқу  тҥрлі  ауруларға  әкеп 
соғады  немесе  адам  ағзасының  сау  еместігін  айғақтайды.  Ҧйқы  қанбаушылық 
оқушылардың сабақ ҥлгеріміне кері әсерін тигізеді. 
Тҧжырымдар.  Кӛптеген  зерттеулердің  нәтижесінде  мынадай  ақырғы 
қорытындылар жасалды: 
- Адманың денсаулығы мықты болу ҥшін ҧйқы әбден қажет. Адамның қалыпты 
тҥрде қызмет етуі ҥшін кҥнделікті ҧзақ және сапалы ҧйқы қажет; 
-  Ҧйқының  қанбауы,  ағзаның  физикалық  кҥйімен  қатар  психикалық  кҥйіне  де 
теріс әсер етеді; 
- Адамның оянған кездегі кӛңіл-кҥйі бірнеше ҧйқы факторларына байланысты: 
ҧйқы ҧзақтығы және ҧйқы сапасы; 
- Ӛзін-ӛзі жақсы сезіну ҥшін ҧйқы гигиенасын сақтау жӛн. 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
59 
ҚЫДЫРОВА Аружан, 
«Мырзакент жалпы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 
9 «Г» гимназия сыныбының оқушысы, Мырзакент кенті, Мақтаарал ауданы, 
Оңтҥстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ЕСЕНБАЕВА Қаламқас Ермахановна, 
«Мырзакент жалпы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі 
«Химия» пәнінің мҧғалімі, Мырзакент кенті, Мақтаарал ауданы, 
Оңтҥстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
АДАМ БОЙЫНДАҒЫ ЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ СЫРЫ 
 
Мектептегі  барлық  пәндерді  тҥсініп,  біліп  оқысаң,  ӛте  қызық  әрі  пайдалы 
сабақтар  емес  пе?  Мен  ҥшін  барлық  сабақтың  ерекше  ӛз  орны  бар.  Оның  ішінде 
химияның орны бӛлек. 
Мен  зерттеуге  алған  тақырып  адамның  ағзасындағы  әр  тҥрлі  элементтер 
туралы.  Сол  элементтердің  жетіспеушілігінен  әр  тҥрлі  аурулар  келіп  шығады  екен. 
Біз сондықтан сол элементтерді толық қабылдап отыруымыз керек. «Сонда қалай?» - 
деп  ойлайсың  алғашқыда.  Бірақ  оның  бәрі  ӛте  қарапайым,  егер  химияны  тҥсіне 
білсең. 
Ӛткен  ғасырдың  қырқыншы  жылдарында  неміс  ғалымдары  Вальтер  мен  Ида 
Ноддактар  Менделеев  кестесіндегі  элементтер  әр  жҧмырбастыда  кездесетіндігін 
айтқан.  Әуелгіде  бҧл  пікірдің  қолдаушысы  табылмады.  Кейін  ғалымдар  химиялық 
элементтерге талдау жасап, зерттеп, зерделеп, шындыққа кӛз жеткізді. 
Жер  бетіндегі  барлық  тірі  ағза,  оның  ішінде,  адам  қоршаған  ортамен  тығыз 
қарым-қатынаста ӛмір сҥреді. Тіршілік заңы ағзада ҥнемі зат алмасып тҧруын талап 
етеді.  Ал  ағзамызға химиялық  элементтер  жеген  ас  пен  ішкен  суымыздан  тҥседі. 
Кейбір  ғалымдардың  сараптауынша,  ағзаға  тҥскен  химиялық  элементтердің 
әрқайсысы белгілі бір биологиялық қызметті орындайды. Осы бағыттағы зерттеулер 
нәтижесінде 30-ға жуық элементтің биологиялық рӛлі анықталды. Таратып айтсақ… 
Адам  ағзасының  60  пайызы  судан,  34  пайызы  органикалық,  6  пайызы 
бейорганикалық  заттардан  тҧрады.  Органикалық  заттарға  кӛміртегі,  сутегі,  оттегі, 
сондай-ақ,  бҧлардың  қатарына  азот,  фосфор,  кҥкірт  жатады.  Ағзадағы 
бейорганикалық заттарда міндетті тҥрде мынадай 22 элемент  болады: Ca, P, O, Na, 
Mg, S, B, Cl, K, V, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo, Cr, Si, I, F, Se. Мысалы, егер адамның 
салмағы 70 кг болса, онда 1700 грамм кальций, 250 грамм калий, 70 грамм натрий, 
42 грамм магний, 5 грамм темір, 3 грамм мыс болады. 
Атап  айтар  болсақ,  мәселен,  кальций  мен  фосфор  сҥйекте,  ал  хлор  тҧзды 
қышқыл тҥрінде асқазан сӛлінде кездеседі. 
Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мӛлшеріне қарай ҥш топқа бӛледі: 
1.  Макроэлементтер  (оттегі,  сутегі,  кӛміртегі,  азот,  фосфор,  кҥкірт,  кальций, 
магний, натрий және хлор); ағзадағы мӛлшері 10%-дан жоғары болады. 
2.  Микроэлементтердің  (йод,  мыс,  мышьяк,  фтор,  бром,  стронций,  барий, 
кобальт) ағзадағы мӛлшері – 10% бен 15% аралығында. 
3.  Ультрамикроэлементтер  –  сынап,  алтын,  уран,  торий,  радий  және  т.б. 
Олардың ағзадағы мӛлшері 15%-дан тӛмен. 
Тіршілік ҥшін маңыздылығына қарай химиялық элементтерді ҥш топқа бӛледі: 
1.  Тіршілікке  қажетті  элементтер.  Олар  адам  ағзасында  ҥнемі  болады  және 
ферменттер, гормондар, дәрумендер қҧрамына кіреді: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
60 
I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Олардың жетіспеушілігі адамның қалыпты ӛмір сҥруін 
бҧзады. 
2.  Қосымша  элементтер.  Бҧл  элементтер  жануар  мен  адам  ағзасында  болады: 
Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, 
Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық маңызы осы уақытқа дейін толық зерттелмеген. 
3. Ӛте аз элементтер. Адам және жануар ағзаларынан табылған, мӛлшері және 
биологиялық  маңызы  белгісіз.  Сондықтан  егер  химиялық  элементтердің  біреуінің 
жоқ болуы немесе жетіспеуі ағзадағы қалыпты жағдайды бҧзады. 
Керісінше,  ағзадағы  қандай  да  бір  элементтің  шамадан  тыс  болуы  да  зиян. 
Тіпті, қазір тағамнан улану да кӛбейіп кетті. Мәселен, соңғы кезде диоксин деген у 
пайда  болды.  Ол  фосфор  қалдықтарының  ауада  азот  қышқылдарымен  қосылуы 
арқылы  тҥзіледі.  Адам  ағзасының  әлсіреп,  иммундық  жҥйенің  тӛмендеуіне  де 
осылардың әсері бар. 
Адамның  ағзасы  химиялық  элементтерді  әр  тҥрлі  концентрациялайды,  яғни 
микроэлементтер  мен  макроэлементтер  әркелкі  таралады.  Микроэлементтердің 
кӛпшілігі  бауырда,  сҥйек  және  бҧлшық  ет  ҧлпаларында  жиналады.  Бҧл  ҧлпалар  – 
кӛптеген микроэлементтердің негізгі қоры. 
Элементтер  кейбір  мҥшелерге  тән  әрі  ол  жерде  концентрациясы  жоғары 
болады. Мысалы, мырыш – қарын асты безінде, йод – қалқанша безінде, фтор – тіс 
кіреукесінде,  алюминий,  мышьяк,  ванадий  –  шашта,  кадмий,  сынап,  молибден  – 
бҥйректе,  қалайы  –  ішек  ҧлпаларында,  стронций  –  қуық  безінде,  сҥйек  ҧлпасында, 
барий  –  кӛздің  пигментті  қабатында,  бром,  марганец,  хром  –  гипофизде  және  тағы 
басқаларда жиналады. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: