Зерттеуші

Отырар  –  Қазақстанның  ортағасырлық  ірі  қалаларының  бірі.  Сырдарияның 
Арыс ӛзеніне қҧяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан 
бастап  аталғанмен,  оның  бастапқы  тарихы  б.з.б.  II  ғасырда  Сырдарияның  орта 
ағысында  пайда  болған  Қаңлы  мемлекетінің  тарихымен  тығыз  байланысты.  IX 
ғасырдың ортасынан бастап Отырар Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. 
Осы  кезеңнен  бастап  бҧл  ӛлкеде  сауда-саттық  жасау,  ғалымдардың  білім  қууды 
кӛздеген  саяхаттары  адамдардың  ой-ӛрісін  кеңейтті.  Ӛнердің,  ғылым  мен  колӛнер 
кәсіпшілігінің таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым Әл-Фарабидің осы 
қаладан шығуы кездейсоқ емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп, 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
165 
нағыз 
Шығыс 
қаласына 
айналған 
болатын. 
1219 
жылы 
Шыңғысхан 
шапқыншылығынан  кейін  қала  жермен-жексен  болды.  Қазіргі  таңда  тек  орны  ғана 
қалған. 
Кӛне Тараз қаласы қазіргі Тараздың орнында болған. Бҧл жайындағы алғашқы 
дерек  грек  елшісі  Земархтың  хабарламасында  айтылады.  Ал,  630  жылы  Сюань 
Цзанның жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталған. 
Тараз – VII-VIII ғасырда Ҧлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолӛнер 
орталығына  айналған  керемет  шаһар.  Мҧнда  оңтҥстіктің  кҥміс  кендері  мен 
терістіктегі  қимақтарға  баратын  керуен  жолдары  тоғысатын.  X  ғасырдағы  араб 
географы әл-Макдиси қала жайында былай деп жазды: «Тараз – бақтары кӛп, халқы 
тығыз  қоныстанған,  қамал  сыртынан  терең  орлар  қазылған,  тӛрт  қақпасы  және 
тӛңірегінде  елді  мекені  бар  ірі  бекіністі  қала».  Кӛне  Тараздың  қазіргі  Тараз 
қаласының  орнында  орналасқанын  алғаш  В.В.  Бартольд  дәлелдеген.  Кейін 
археологтар М.Е. Массон, A.Н. Бернштам, Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н. Сенигова 
қаланың кӛлемін, қҧрылысын, мәдени қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның 
нәтижесінде  Тараздағы  ӛмір  б.з.  I  ғасырда  пайда  болып,  XVI  ғасырға  дейін 
жалғасқан деген қорытынды жасалды. 
Қҧлан  –  орта  ғасырдағы  (VII-XII  ғғ.)  шағын  қаланың  орны.  Жамбыл 
облысындағы  Тҧрар  Рысқҧлов  ауданының  орталығы  Қҧлан  ауылы.  Қала  туралы 
алғашқы тарихи деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, 
Қҧдам  қолжазбаларында  Қҧлан  Тараз  қаласының  шығысына  таман,  Ҧлы  Жібек 
жолындағы  қала  деп  кӛрсетіледі.  Әл-Макдиси  Қҧланды  10  ғасырда  былай 
сипаттады:  «Кҥмбезді  мешіті  бар,  мықты  қоршалған  қамал.  Бҧл  ҥлкен  Тараз 
жолының  бойында  орналасқан  бекіністі  қала».  1963-1965  жылдары  Қазақстан 
Республикасы Ҧлттық Ғылым академиясының археологиялық экспедициясы зерттеп, 
қазіргі Тҧрар Рысқҧлов ауданындағы Қҧлан ауылы маңындағы тӛбе-тӛбе ҥйінділерді 
ежелгі Қҧлан қаласының орны деген қорытындыға келді. 
Саудакент  Қаратаудың  солтҥстік  беткейінде  қазіргі  Байқадам  кентінің 
маңында орналасқан. Ежелгі  деректерде ол Сугулхан (X ғ.), кейінірек  Сулхан (XIII 
ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII ғасырларда Қаратаудың солтҥстік бӛктері 
арқылы  ӛтетін  керуен  жолы  бойындағы  ірі  сауда  мен  қолӛнердің  орталығына 
айналған.  Қазақстан  Республикасы  Ҧлттық  Ғылым  академиясының  Орталық 
Қазақстан  археологиялық  экспедициясы  қазба  жҧмыстары  кезінде  11  мҧнаралы 
дуалмен  қоршалған  ескі  қаланың  орнын  аршып  алған.  Қала  орнынан  табылған 
қҧмыралар,  қыштан  жасалған  тҥрлі  ыдыс-аяқтар  оның  VI-XV  ғасырларда  ӛмір 
сҥргенін дәлелдейді. 
Сайрам  (Испиджап) туралы  алғашқы  деректер  біздің  жыл  санауымызға 
дейінгі  ІV  ғасырда  парсылардың  шежіре  кітабы  «Авестада»  кездеседі.  Аталмыш 
бастау  хатта  қаланың  орналасу  ендігі  Сайрам  елі  деп  кӛрсетілген  екен.  Соған 
қарағанда  бҧл  атау  қаланың  ықпал  ету  аймағын  білдірсе  керек.  Кӛне  тҥрік  тілінде 
«Сайрам»  тастақ  сай  деген  ҧғымды  білдіреді.  Ал  Испиджаб  «Екі  дария  аралығы» 
деген сӛздің баламасы екен. Қаланың одан басқа да Орынкент, Аққала деген аттары 
болған.  Бірақ,  тарихи  жазбаларда  да,  кейінгі  замандары  да  бҧл  атаулар  сирек 
қолданылады. 
Ҧлы  Жібек  жолының  ҥстінде  тҧрған  қаланың  дамуына  сауда  мен 
кәсіпкерліктің  ықпалы  зор  болды.  Онда  ірі  бай,  іскер  адамдар  тҧрды.  Қалада 
әкімшілік  басқару  жҥйесінің  қҧрылуы  қаржыларды  қорландыруға,  қазынаны 
мақсатты бағыттарға жҧмсауға, экономиканы жҥйелі дамытуға, оған бай адамдарды 
тартуға  мҥмкіндік  берді.  Кейінгі  кездері  табылған  деректерді  негізге  ала  отырып, 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
166 
қазіргі  тарихшылар  Сайрам  жерін  осы  ҧлан-ғайыр  кеңістікті  мекендеген 
тайпалардың  еркін  араласу  аймағы,  яғни  экономикалық  орталығы  болды  деген 
болжамдар айтуда. 
Сол заманда орын алған шапқыншылықтар Испиджаб ӛркениетіне ауыр соққы 
болып  тиді.  Шыңғыстың  жер  қайыстырған  әскері  Сайрам  ӛңірін  дауыл  соққандай 
жапырып  ӛтті.  Сол  трагедияның  куәсі  болған  «Муджам-ал-булдан»  атты 
географиялық сӛздіктің авторы Яқҧт Ханауи әр-Руми былай деп жазды: «Испиджаб, 
Тараз, Сауран, Усбаникент және Фараб жазмыштың тәлкегіне тап болды... Сонан соң 
616  жылы  аспан  мен  жер  жаралғаннан  ешбір  болмаған  апатқа  ҧшырады.  Олар  осы 
қалада  қалғандарды  қырып-жойды.  Тамаша  баулар  мен  әсем  қалаларда  қираған 
қабырғалардан басқа және қҧрып кеткен халықтың сҥрлеу-сорабынан басқа ештеңе 
қалған жоқ». 
Атырау  қаласынан  55  шақырым  жерде,  Жайықтың  оң  жақ  жағасында  бір 
кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың 
іргесі  XI  ғасырда  қаланған,  гҥлденген  дәуірі  XIII-XIV  ғасырлар  аралығы.  Қала 
Еуропа  мен  Азияны  жалғастыратын  керуен  жолы  бойында  орналаскан.  Мҧнда 
салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынды. Қала 
кейінірек Алтын Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған. 
Ҧлы  Жібек  Жолының  бойында  сонымен  қатар,  Суяб,  Баласағҧн,  Сауран, 
Тҥркістан  сынды  ірі  қалалар  да  бар  болатын.  Шапқыншылық,  соғыстар  кезінде 
аталған  шаһарлардың  барлығы  дерлік  жер  бетінен  жоғалды.  Ғалымдар  осынау 
қалалар  бҥгінгі  кҥнге  дейін  жеткенде  Қазақстанның  бҥгінгі  жай-кҥйі  мҥлдем  басқа 
болар  еді  дегенді  айтып  жҥр.  Қазіргі  таңда  бҧл  тарихи  орындардан  тек  қана 
кішкентай тӛбелер қалған. 
Сарайшық  Атырау  қаласынан  55  шақырым  жерде,  Жайықтың  оң  жақ 
жағасында  бір  кездегі  атақты  Сарайджук  (Сарайшық)  қаласының  қираған  орны 
жатыр.  Қаланың  іргесі  XI  ғасырда  қаланған,  гҥлденген  дәуірі  XIII-XIV  ғасырлар 
аралығы.  Қала  Еуропа  мен  Азияны  жалғастыратын  керуен  жолы  бойында 
орналаскан.  Мҧнда  салтанатты  сарайлар,  керуен-сарайлар,  моншалар,  мешіт-
медреселер  салынған.  Қала  Алтын  Орда  хандары  жерленген  қасиетті  орынға 
айналған. 
Қойлық.  Қойлық  Іле  алабындағы  аса  ірі  ежелгі  қаланың  орны  (ІХ-ХІІІ  ғ.). 
Қойлық Қарлҧқ қағаны – Арыслан ханның ордасы болған. Бҧл қала туралы монғол 
қағаны  Мӛңкеге  жіберілген  француз  елшісі  Вильгельм  де  Рубрук  1253  жылы 
жолжазбаларында:  «Біз  сол  жерден  бҧрын  базары  болған  және  оған  кӛптеген 
кӛпестер катынап тҧрған Қойлық деген ҥлкен қала таптық», - деп жазады. Қаланың 
тҧрған  орны  туралы  тҥрліше  жорамалдар  бар.  Қазақстан  Республикасы  ҦFA 
археологтары жҥргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер қаланың орны 
қазіргі  Алматы  облысы,  Сарқант  ауданы,  Қойлық  ауылы  маңындағы  қираған 
қҧрылыстар екенін анықтады. 
Қазір  Ҧлы  Жібек  жолының  тарихын  зерттеу,  оны  жаңғырту,  осы  жол 
бойындағы  елдердің  саяси,  экономикалық,  мәдени  байланыстарын  ҧлғайту  қайта 
қолға  алынып  отыр.  1987  жылы  ЮНЕСКО-ның  бас  конференциясының  XXIV 
сессиясы  «Ҧлы  Жібек  жолын  зерттеудің  халықаралық  жобасын»  қабылдады.  Оған 
Грекия,  Португалия,  Мысыр,  Италия,  Қытай,  Индонезия,  Монғолия,  Оман,  Шри 
Ланка,  бҧрынғы  Кеңестер  Одағы  қатысты.  «Адамды  қоршаған  орта,  жер  мен  теңіз 
қорлары»,  «Мәдениет  және  болашақ»  атты  бағдарламалар  бекітілді.  Осы 
бағдарламаларды іске асыруға қатысты. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
167 
1991  жылы  Қазақстанда  «Ҧлы  Жібек  жолы»  атты  Ҧлттық  комитет  қҧрылды. 
Ҧлы  Жібек  жолы  кӛне  дәуірде  де,  қазір  де  Еуразия  халқы  ҥшін  мәдени  байланыс, 
саяси рухани мәселелерді  шешуде маңызы ҥлкен. Александрдің ҧстазы Аристотель 
ӛзінің  «Жануарлар  тіршілігі»  атты  еңбегінде  жібек  ӛндіру  жӛнінде  былай  деп 
жазады:  «Ҥлкен  қҧрттан  кішкентай  қуыршақ,  сосын  жібек  қҧрты  шығады.  Мҧның 
барлығы  алты  айда  болады.  Осы  жәндіктен  әйелдер  жібек  қҧртын  бӛліп  алып, 
тарқатады, одан кейін оны иіреді.  Платестің қызы Полифония Кос аралында алғаш 
рет иірген деп айтады». Б.з.д. І ғасырында жібек Клеопатрия патшайым ҥшін арнайы 
шеберхана жібектен салтанатты киім-кешек тіккен Александрияға жеткен. Октавиан 
Августтың  билігі  уақытында  рим  поэзиясында  жібек  туралы  кӛптеген  ескертпелер 
пайда  болады.  Римде  Visсus  Tusсus  ауданында  сириялықтар  Ннтиохи  мен 
Пальмирден сатып алынған жібектерін саудалайтын арнайы базар болды. 
Ҧлы  Жібек  жолы  бойындағы  саудада  айтарлықтай  рӛл  соғдылықтарға  тиесілі 
болды.  Олардың  Шығыс  Тҥркістанға  баруы  б.з.д.  IV-III  ғасырларға  жатады. 
Айтарлықтай соғды отары мен қоныстары б.з. бірінші ғасырына жататын Орта Азия, 
Оңтҥстік  Қазақстан,  Жетісу,  Шығыс  Тҥркістан  мен  Солтҥстік  Қытайдың  керуен 
саудасының басты орталықтарынан анықталды. 
Соғды  қауымының  Ҧлы  Жібек  жолы  торабындағы  елді  мекені  –  Дуньхуанда 
болғандығы  жӛніндегі  жазба  дерек  IV  ғасырға  жатады.  Соғдылық  «кӛне  жазба» 
мәліметтері бойынша олардың саны бір мың адамдай делінген. Айтарлықтай соғды 
отары  Батыс  Қытайдың  сауда  орталықтары  Лянчжоу  мен  Сучжоуда  болған.  Бҧл 
мекендер  Тан  уақытында  да  белсенді  сауда  қызметтерін  жҥргізуді  жалғастырған. 
Соғды  саудагерлерінің  едәуір  бӛлігі  тандықтардың  астанасы  Чаньань  қаласында 
тҧрған. Оңтҥстік жолдың басты орталығы Шаньшаньнан (Лобнор кӛлі маңында) VII 
ғасырдың  бірінші  жартысында  Самарқант  пен  Тараздан  шыққандар  бірнеше 
қоныстан тҧратын ӛз отарын қҧрған. 
Ҧлы  Жібек  жолындағы  Тҥркі  ӛркениеті  VI  ғасырдың  ортасында  Орталық 
Азияның  саяси  аренасына  жаңа  мемлекеттік  қҧрылым  –  Тҥрік  қағанаты  шығады. 
Тҥркілер  алғашында  Алтайдан  Сырдарияға  дейінгі  аумақты  қамтып,  Иранмен  одақ 
орнатып,  эфталиттер  мемлекетін  талқандайды,  сосын  Қара  теңіз  жағалауына  дейін 
жылжиды. Қытайдан алым-салық ретінде алған ҥлкен байлықты иеленіп, олар соғыс 
уақытында  соғдылық  кӛпестерді  қолдай  отырып,  Ҧлы  Жібек  жолындағы  сауданы 
қарқынды дамытуға қызығушылық танытады. 
Дегенмен,  оңтҥстік  трассаның  айтарлықтай  бӛлігі  Иранның  бақылауында 
болғандықтан, қаған 567 жылы Иранға сауда трассасын бірігіп бақылау мақсатымен 
соғды кӛпесі Маниахты басшы етіп елшілік жібереді. Бірақ Хосров І шах елшілікті 
қабылдап,  әкелген  жібектерін  сатып  алып,  оларды  наразылықпен  астана  алаңында 
ӛртеп  жібереді.  Қағанның  бес  айдан  кейін  жіберген  екінші  елшілігінен  де  нәтиже 
болмады.  Бҧл  тікелей  соғысқа  алып  келді.  Осыдан  кейін  қаған  елшілікке  тағы  да 
басшы етіп Маниахты Тараздан тікелей Византияға Бҧқара, Хорезм арқылы, Каспий 
теңізінің солтҥстік жағалауын айнала, Кавказ арқылы жіберген болатын. Сауда және 
әскери  келісім  жасалып,  Византияның  императоры  Юстин  ІІ  шығыс  жерлерінің 
стратегі, тіпті ол тҥркілердің Иранға жасаған жорығына қатысқан Земархты басшы 
етіп әскери елшілігін жібереді. 
Осылай солтҥстік жол бойынша Орталық Азия мен Византия арасында тҧрақты 
сауда  қарым-қатынасы  орнады.  Испиджаб,  Отырар,  Самарқанттан  шыққан  керуен 
Арал  теңізі  бойымен  Хорезмнен  ӛтіп,  Еділ  арқылы  солтҥстік  кавказ  тайпалары 
арқылы  Кавказ  жоталарының  Қара  теңіз  жағалауына  жетіп,  одан  ары  Византия 
шекарасына  барған.   Бҧл  жол  VI  ғасырдағы  грек  тарихшысы  Меандрда  жазылған. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
168 
Византиямен  және  осы  жолдың  торабындағы  саудадан  таңғаларлықтай  қызықты 
заттай  қалдықтар  сақталған.  Ортағасырлық  Самарқант,  Мерв,  Тараз,  Андижан, 
Ташкент  қалаларынан  б.з.  VI-VII  ғасырларындағы  византиялық  және  солардікіне 
ҧқсас  алтын  монеталар  табылды.  Қолӛнер  ӛнімдерінің  қалдықтарымен  бірге 
монеталар  Орта  Азия  мен  Қазақстанның  қалалары  мен  қоныстары  қарапайым 
транзиттік  елді  мекен  болмағандығы  жайлы  айтады.  Олар  ӛз  ӛндірістері  мен 
қолӛнері  және  ауыл  шаруашылығындағы  кӛпшілік  мӛлшердегі  әртҥрлі  тауарларды 
экспорттаушылар болды. 
Жазбаша  деректердегі  мәліметтер  бойынша  Орта  Азия  мен  Қазақстан 
иеліктерінен  металл  мен  дайын  металл  бҧйымдарындағы  салтанатты  ыдыстар  мен 
қымбат  металдардан  қару-жарақтың  әртҥрлі  тҥрлеріне:  садақ  пен  жебе,  семсер  мен 
сауыт-сайман, тері бҧйымдар, олардың ішінде,  әсіресе шаштық киіз, мата мен киім 
бағаланды, асыл тас пен тҥсті шыны әшекейлер, дәрілік және бояу заттарына дейін 
тасыған.  Егер  бҧрын  айырбас  ӛнімі  тек  қытайлық  жібек  болса,  б.з.  бірінші 
мыңжылдығының  ортасында  соғдылық  шеберлердің  ӛзіндік  жібек  мата  ӛндірісі 
болғандығы жӛнінде ауыз толтырып айта аламыз. 
Бҧл  жаңалықты  кҥтпеген  жерден  жібекті  зерттеуші  француз  Д.  Шеперд 
жасады. Бельгияның Юн қаласындағы храмның қҧлпытасын жапқан ежелгі  жібекті 
зерттеуде  ол  белгілі  шығыстанушы  В.  Хеннинг  оқыған  беймәлім  жазудың  бірін 
тапты.  «Занданашы»  деп  жазылған  жазу  оның  ӛндірілген  әйгілі  ортағасырлық 
Шығыстың  тоқымашылық  орталығы  –  Соғдыдағы,  Самарқант  пен  Бҧқара 
арасындағы  Зандана  қонысын  нақты  кӛрсетіп  тҧр.  Бҧл  қоныстың  келесі 
жҥзжылдықтарда  ӛте  әдемі  жҧқа  матасымен  даңқы  шыққан.  Зандананың  әйгілі 
матасы туралы араб деректері де атап ӛтеді. Ол жӛнінде «Бҧқара тарихының» авторы 
Мҧхаммед  Наршахи  Юн  қаласындағы  храмнан  шыққан  жібектегі  суретке  ҧқсас 
ӛрнекті  жібек  мата  Муг  тауындағы  соғды  билеушісі  Деваштич  қамалының 
қоймасынан табылғандығын жазған. Солтҥстік транзит жолы б.з. VI-VII ғасырларда 
тармақтары толық қалыптасқан керуен жолының қҧрлықтағы трассасымен толықты. 
ІХ-Х  ғасыр  басындағы  араб-парсы  географтарының  географиялық  еңбектерін 
талдаған  шығыстанушылар  олардың  алғашқы  еңбектерінің  негізінде  осы  уақыттың 
жолшылары ӛздері болған деп есептейді. 
Ежелгі  жолдар  мен  елдерді  жазған  820  жылы  туған  Ибн  Хордадбех  б.з.  ІХ 
ғасыр басындағы Табаристан билеушісінің ҧлы болған. Оның ӛзі Джибал аймағының 
бастығы болған, осы лауазым қҧрамдас бӛлігі шығысында Бағдаттан Орта Азия мен 
Ҥндістанға,  батыста  Испания  мен  Византияға,  солтҥстікте  Кавказға  дейінгі  сапары 
болған  «Мемлекет  және саяхат  кітабын» жазуға тҥрткі болған болуы мҥмкін. Жеке 
Қҧрлықтағы және теңіздегі бірқатар трассасы, Дон, Еділ және Каспий бойынша орыс 
кӛпестерінің бағыттарына дейін кӛрсетілген. Басрадан шыққан Кудама ибн Джафар 
–  халифат  поштасының  бастығы  болған.  Оның  «Харадж  және  хатшылық  ӛнер 
жӛніндегі  кітап»  атты  еңбегі  жарым-жартылай  сақталғанымен,  оған  пошта  бағыты 
тҥскен. Пошта басшысы барлық жолды білуге тиісті болды, себебі халиф бір жаққа 
баруға  жиналуы  немесе  әскерді  бағыттауы  мҥмкін.  Сондықтан  ол  трасса  бойынша 
орындардың аттарын, жол, тҧрақ, миль мен фарсах саны, жолдың қиыншылығы мен 
оңайлығын, судың барын және т.б. тізіп шыққан. 
Біршама  кейінгі  географтардың  еңбектерінде  Орта  Азия  мен  Қазақстан 
облыстары,  оның  ресурстары,  қалалары,  қолӛнері,  иеліктің  ӛнімі,  сауда  трассасы 
жақсы  берілген.  Ҧлы  Жібек  жолының  далалық  трассасы  оның  дамуы  мен  қызмет 
етуіне ӛз ерекшелігімен қайталанбас айрықша колорит енгізді. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
169 
Кӛшпенді дала мен отырықшы аудандардың ӛзара қарым-қатынасы Ҧлы Жібек 
жолының  арқасында  кҥшейіп, кӛшпенді  мен отырықшы-егіншілік  мәдениеттер  бір-
бірін ӛзара байытуға септігін тигізді. Отырықшы қалалықтар мен кӛшпенді тайпалар 
бірін-бірі  тҥсінуі  нәтижесінің  барысында  адамзаттың  алуан  тҥрлі  ежелгі 
мәдениетінің  ішіндегі  ӛзіндік  мәдениетті  қҧрды.  Ҧлы  Жібек  жолын  қайта  қалпына 
келтіру  бҥгінгі  таңның  ең  ӛзекті  мәселелерінің  бірі  және  бҧл  ірі  халықаралық 
жобаны,  оның  ішінде  Ҧлы  Жібек  жолы  бойымен  халықаралық  туризмді  дамытуға 
Қазақстан белсенді қатысып келеді. Туризм халықаралық қатынаста ҧлттық масштаб 
шеңберінде қарастырылмайды. Орталық Азия мемлекеттері ғаламдық туристік жоба 
тізбегіне біріккен. Ҧлы Жібек жолы Жапониядан Еуропаға дейінгі (шамамен 20 ел) 
елдер  ӛз  кезегінде  138  елдің  мҥшесі  бар  Әлемдік  туристік  ҧйым  жобасына  кіреді. 
Археологиялық  ескерткіштер  ӛз  кезегінде  туризм  нысанына  айналып,  туризмнің 
инфроқҧрылымдық  доминанты  болып,  оның  дамуы  Қазақстан  экономикасының 
басымдықтарының бірі болды. 
1998 жылы еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев «Ҧлы Жібек жолы бойындағы 
тарихи орталықтарды қайта ӛркендету, тҥркітілді мемлекеттердің мәдени дамуының 
сабақтастығын  сақтау,  туризм  инфрақҧрылымын  қҧру»  бағдарламасын  бекіту 
жӛніндегі Жарлыққа қол қойды. Ҧлы Жібек жолын қайта жандандыру – бҧл ҧқыпты 
стратегиялық жоспарлауды талап ететін кҥрделі кӛп жақты жоба. Ҧлы Жібек жолы – 
бҧл  ежелгі  маршрут  бойындағы  жай  ғана  қҧрылыс  жолы  емес,  бҧл 
инфрақҧрылымның  дамуы,  тиімді  ынтымақтастық  ҥшін  ең  жоғарғы  деңгейдегі 
қолайлы  жағдайда  қҧруды  толық  жетілдіру  заңнамасы,  сонымен  қатар  елдер-
қатысушылар арасындағы ӛзара тҥсіністік жетістіктері ҥшін шебер дипломатия. Ҧлы 
Жібек  жолы  жҥйесін  қайта  жандандырып,  қалпына  келтіру  тек  Қытайдың  батыс 
аудандары  ҥшін  ғана  емес,  Қазақстан  және  Орталық  Азия  мен  Шығыс  Еуропаның 
басқа  да  елдері  ҥшін  маңызды  болып  табылады.  Бҧл  континент  ішіндегі  аймақтар 
ҥшін  жаһандық  ықпалдастықтағы  бірден-бір,  тіпті  жалғыз  ғана  мҥмкіндік  болуы 
мҥмкін.  Ҧлы  Жібек  жолын  қайта  жаңғырту  оның  бойында  орналасқан  барлық 
елдердің экономикасына ӛзгеріс алып келетіні сӛзсіз. Қытай Ҧлы Жібек жолының ӛз 
бӛлігін қалпына келтіріп, Орталық Азия елдерінің аумағындағы автожол қҧрылысы 
мен инфрақҧрылымдық жобаларға кӛлемді қаражат жҧмсап келеді. 
Жобаның  негізгі  мақсаты  –  ежелгі  сауда  жолының  кҥретамырын  қалпына 
келтіріп, Жаңа Ҧлы Жібек жолын Роттердамға (Нидерланд) дейін созу. 2008 жылы 
Женевада  19  елдің,  оның  ішінде  Қазақстан,  Қытай,  Ресей,  Тҥркия  мен  Иранның 
министрлері  Ҧлы  Жібек  жолының  бір  бӛлігін  қалпына  келтіру  бойынша  кӛлемді 
жоба  қабылдады.  Шамамен  7000  шақырымға  созылған  Жаңа  Ҧлы  Жібек  жолының 
жаһандық  перспективасы  тек  ежелгі  маршруттар  ғана  емес,  жаңа  бағыттарды  да 
қамтыған  автокӛлік  және  темір  жолдардан  тҧрады.  Келешекте  Қытайдан  Еуропаға 
дейінгі,  Ресейден  Онтҥстік  Азия  мен  Тҥркияға  дейінгі  негізгі  континент  аралық 
жолды  ашу  жоспарланып  отыр.  Ҧлы  Жібек  жолының  басым  бӛлігінің  бойындағы 
континент  іші  кӛлік  жҥйесінің  дамымағанына  қарамастан,  бҧл  аймақтарды 
дамытудың  келешегі  ӛте  жоғары.  Мҧнда  бай  табиғи  ресурстар,  пайдалы  қазбалар 
және  кӛп  халық,  мысалы,  Еуразия  континентінің  барлық  аумағының  3/5  бӛлігін 
қҧрайтын  Шанхай  Ынтымақтастық  ҧйымына  қатысушы  Қазақстан,  Қытай,  Ресей, 
Қырғызстан, Тәжікстан мен Ӛзбекстан елдерінде әлемнің 1/4 тҧрғыны шоғырланған. 
Еуразия  елдерінің  экономикалық  кҥре  тамырын  қайта  жандандыру  тек  мәдени-
экономикалық  айырбас  пен  ӛрбуге  мҥмкіндік  туғызып  қана  қоймай,  аймақтағы 
бейбітшілік пен бірлікті орнықтыруға септігін тигізеді. 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
170 
МАЗМҦНЫ / СОДЕРЖАНИЕ 
 
1.  «Зерттеуші  –  Исследователь  –  The  Researcher»  ғылыми  журналының 
«Білім»,  «Журналистика»,  «Қоғамдық  байланыс»  және  «Саясаттану» 
сериялары бойынша редакциялық алқасы.........................................................4 
2. Редакционная коллегия научного журнала «Зерттеуші – Исследователь – 
The  Researcher»  по  сериям  «Образование»,  «Журналистика»,  «Связь  с 
общественностью» и «Политология»................................................................5 
3. The editorial  board  of  the scientific journal  «Zertteušì  –  Issledovatel’ – The 
Researcher»  on  the  series  «Education»,  «Journalism»,  «Public  Relations»  and 
«Political Science».................................................................................................6 
Білім және техника ғылымдары 
– Образование и технические науки  
4.  Рапиев  М.А.,  Бахтиярова  Ҧ.М.  NASA  жерсерігі  жҥйесінің  бақылауына 
қатысты  Арал  теңізі  және  Аққҧм  метеостанцияларындағы  бақылаулар 
бойынша  жазық  кеңістікке  кҥн  радиациясының  айлық  жиынтығын 
салыстырмалы бағалау........................................................................................7 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Мектеп мұғалімдерінің үздік әдістемелік жұмысы» 
атты ғылыми, ғылыми-әдістемелік және әдістемелік жұмыстар 
конкурсына түскен жұмыстар 
5.  Анарбаева  К.М.  Талантты  және  дарынды  балаларды  анықтау  (Коучинг 
жоспар)................................................................................................................11 
6.  Байгалиулы  Ф.  Спорт  және  салауатты  ӛмір  сҥру  салтын  «Дене 
шынықтыру» сабағы мен мектептен тыс жҧмыста тиімді қолдану..............12 
7. Дуйсебаева У.А. Пікірталас мәдениетінің талаптары................................15 
8.  Каркенова  Ж.Х.  «Физика»  сабағында  ақпараттық-коммуникациялық 
технологияларды  қолданып  оқушылардың  шығармашылық  қабілеттерін 
дамыту.................................................................................................................18 
9.  Толеш  А.Т.  Қолӛнер  бҧйымдарына  қажетті  тері  сҥйек,  мҥйізді  ӛңдеу 
және ҧқсату.........................................................................................................23 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Бастауыш сынып мұғалімдерінің үздік әдістемелік 
жұмысы» атты ғылыми, ғылыми-әдістемелік және әдістемелік 
жұмыстар конкурсына түскен жұмыстар 
10.  Мунайдарова  А.Б.  Бастауыш  мектептегі  «Математика»  курсында 
оқушыларға  жиі  кездесетін  қателерді  жібертпеудің  психологиялық-
педагогикалық шарттары..................................................................................27 
11. Мҧсаханова Ш.Ш. Таластың Тоқтабҥбісі..................................................38 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Мектеп оқушыларының үздік ғылыми жұмысы» атты 
ғылыми жобалар конкурсына түскен жұмыстар 
Жаратылыстану ғылымдары 
12. Әлімхан Э., Абилова М. Ертедегі халықтық ӛлшем бірліктері...............42 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
171 
13. Байманова А.Н., Жанабекова Г.Т. Кӛбелектердің таңғажайып әлемі....47 
14. Даркулова Г., Оразәлі Г. Функция класстары...........................................51 
15.  Есим  С.,  Мелдеханова  А.З.  Оқушының  денсаулығына  ҧйқының 
әсері.....................................................................................................................55 
16.  Қыдырова  А.,  Есенбаева  Қ.Е.  Адам  бойындағы  элементтердің 
сыры.....................................................................................................................59 
17. Мҧқашов Ж.Қ., Укиева Ж.Н. Биіктікке деген қҧштарлық.......................63 
18.  Мҧхаметғали  М.С.,  Джакабаева  Л.О.  Тҧт  ағашының  қадір-
қасиеті.................................................................................................................71 
19. Мырзагалиева Г., Сейитова Б.Н. Жанармайлардың сапасы мен олардың 
экологияға әсерін анықтау................................................................................78 
20.  Рамазан  А.,  Оразәлі  Г.  Крамер  әдісімен  сызықтық  теңдеулер  жҥйесін 
шешу....................................................................................................................84 
21. Сарсен М., Оразәлі Г. Least common multiple............................................89 
22. Ҥсенбек Е., Осимова А.Қ. Тіс сҧлулығы – жан сҧлулығы.......................94 
23. Ізбасаров М., Сейітахметова Э.Қ. Газдалған сусындардың зияны.........98 
Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар 
24. Альчимбаев Д., Рафиков О., Жҧмағалиев О.Ж., Байсарин А.А. Ата Заң – 
тәуелсіздік діңгегі, ел тірегі............................................................................101 
25. Atibekova A.M., Sengerbekova B.A. Teaching English to beginners through 
children rhymes..................................................................................................105 
26. 
Баймҧратова  А.Т.,  Саңғышева  Р.Ж.  Жаңылтпаштың  жасалу 
жолдары............................................................................................................111 
27. Бакирамбек Б., Пазыл Ә., Азим Б., Бигожаева Ж.С. «Мырзашӛлде дара 
туған ӛнер ордасы» атты кітапқа ғылыми кӛзқарас.....................................116 
28.  Мамедов  Т.Г.,  Қасымов  Қ.Ж.  Павлодар  облысының  Баянауыл 
ауданында туризмді дамыту...........................................................................123 
29.  Мҥтәләп  З.,  Қыпшақбаева  А.Қ.  Ағылшын  тіліндегі  бҥркеншік 
атаулардың семантикалық сипаты.................................................................130 
30. Сәбитов М.М., Срайлова Г.А. АҚШ бҥкіл дҥниежҥзілік экономикалық 
дағдарыстан кейін............................................................................................134 
31.  Сәрсен  А.Б.,  Танирбергенова  Г.Д.  Келі  мен  келсап  –  қазақ  халқының 
тҧрмыстық бҧйымы.........................................................................................144 
32. Шелковников З., Абукожанова Г.Ж. Президентский ряд Америки.....149 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Қазақ тілі – Мәңгілік тіл» атты ғылыми жұмыстар 
конкурсына түскен жұмыстар 
33. Махаш А., Тҧрғара М., Абылқасымова А.Н. Ахмет Байтҧрсынов  – ана 
тіліміздің негізін қалаушы тҧлға....................................................................155 
«Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы 
ұйымдастырған «Мәңгілік Ел тарихы» атты ғылыми жобалар 
конкурсына түскен жұмыстар 
34.  Тӛрекелді  Г.Е.,  Абилкасимова  З.У.  Ҧлы  Жібек  жолы  бойындағы 
қалалар..............................................................................................................164 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
172 
Zertteušì
 
• Issledovatel’
 
• The
 Researcher 
ғылыми журнал
  
•
  
научный журнал
  
•
  scientific journal 
 
 
Жазылу индексі: 74640 
 
 
Қолжазбалар әдеби ӛңделеді және қайтарылмайды. 
Авторлардың кӛзқарасы, ҧстанымы сақталады. 
Жарияланымдағы деректердің нақтылығына авторлар жауапты. 
Олардың байлам-тҧжырымдары редакция кӛзқарасымен 
сәйкеспеуі де мҥмкін. Басылымда жарияланған материалдар 
кӛшіріліп басылған немесе пайдаланылған жағдайда 
«Зерттеуші – Исследователь – The Researcher» ғылыми журналына 
сілтеме жасалуы тиіс. 
 
 
Біздің банктегі есепшоттарымыз: 
 
KZT: «Зерттеуші» Республикалық ғылыми-білім беру орталығы, 
БИН 081240014093, ағымдағы банктік шот KZ47 9261 5011 5395 6000, 
БИК KZKOKZKX, КОд 18, КБе 18, КНП 851, «Казкоммерцбанк» АҚ, 
«Журналда ғылыми мақала жариялау». 
 
 
Наши банковские реквизиты: 
 
KZT: Республиканский научно-образовательный центр «Зерттеуші», 
БИН 081240014093, текущий счет KZ47 9261 5011 5395 6000, 
БИК KZKOKZKX, КОд 18, КБе 18, КНП 851, АО «Казкоммерцбанк», 
«Опубликование в научном журнале статьи». 
 
 
 
Директор Жақып М.Қ. 
Журнал «Зерттеуші» РҒБО қарасты 
баспа орталығында беттеліп, басылды. 
Басуға 27.06.2016ж. қол қойылды. 
Пішімі 60х84/16. Қаріп тҥрі Times New Roman. 
Ризографиялық басылыс. Кӛлемі 10,75 шартты баспа табақ. 
Таралымы 300 дана. Тапсырыс №2706. 
010000, ҚР, Астана қаласы, А. Янушкевич кӛшесі, №4 ҥй, №213 бӛлме.