Сараптау бӛлімі. Зерттеудің физика-химиялық әдістері

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
83 
шамның ішінде зерттелетін мҧнай ӛнімін жағамыз. Тағы 1 см
3
 еріткішті қосып, тағы 
ӛртейміз.  Насосты  ӛшіріп,  апсорберлерді  ерітінділерді  араластырып,  титрлеуді 
бастаймыз.  Алдымен  белгілі  бақылау  сынамасын  тҧз  қышқылының  ерітіндісімен 
қызғылт  тҥске  боялғанша  титрлейміз.  Содан  соң  зерттелетін  мҧнай  ӛнімін 
титрлейміз. 
Кҥкірттің массалық ҥлесін формула бойынша есептейді: 
Х=(V-V1)*K*0.0008*100\m 
Бҧнда: 
- V-0.5 H тҧз қыщқылының ерітіндісінің кӛлемі, бақылау санамаға жҧмсалған, 
см
3
; 
-  V1-0.5  H  тҧз  қыщқылының  ерітіндісінің  кӛлемі,зерттелінетін  мҧнай  ӛніміне 
жҧмсалған см
3
; 
- К – тҥзету коэфиценті, ол 0,05 Н тҧз қышқылы ерітіндісінің титріне арналған; 
- 0,0008 – кҥкірттің салмағы, г; 
- m – зерттелетін ӛнімнің салмағы, г. 
Мыс  табақшаның  ҥстінде  зерттеуін  ГОСТ  6321-92  сәйкес  анықтадық. 
Коррозияға  тҧрақтылығын  мыс  табақшаның  ҥстінде  зерттедік.  Жоғарғы 
температурада  мыс  табақшаны  зерттелетін  отында  ҧстадық.  Тҥсі  ӛзгермегенін 
байқаймыз. Егер табақшаның бетінде қоңыр немесе сҧр тҥсті кҥйе немесе қара дақ 
пайда болса, онда отын коррозияға тӛзімді емес екенін анықтайды. 
Судың  ҥлесін  ГОСТ  2477-65  сәйкес  анықтадық.  Сынаманы  азиотропты 
тҥрде  айдау  арқылы  анықтаймыз.  Сынамақ  жинағышты  су  0,03  мл  жиналса,  онда 
сынамада  су  бар  екен  деп  есептеледі.  Судың  массалық  ҥлесін  келесі  формула 
бойынша  есептедік:  X%=100*V\C;  V  –  сынамақ  –  жинағышта  жиналған  судың 
кӛлемі, мл; С – зерттелетін бензиннің салмағы, г. 
Бензиндердің  сапасын  анықтайтын  кӛрсеткітерін  зерттеу.  Біз  4  маркалы 
бензиндердің  сапасын  11  кӛрсеткіш  арқылы  анықтадық.  Олар  –  АИ-80  н\э,  АИ-85 
н\э. Отындардың және кӛмірсутектердің детонациялық тҧрақтылығы онтан санымен 
сипатталады.  ДТ  ӛлшемдік  бірлігі  изооктанның  (2,2,4-триметилпентан)  және  оның 
гептанмен  қоспасы  проценттік  ҥлесіне  (кӛлем  бойынша)  қалыпты  жағдайдағы 
зерттелетін отынның эквиволенттік ДТ сәйкес келеді. 
Изооктан  ҥшін  ДТ  100  тең  деп  есептеледі,  ал  гептан  ҥшін  –  0.  Мысалы, 
зерттелетін  бензин  ДТ  бойынша  зерттеулерге  сәйкес  80%  изооктаннан  және  20% 
гептаннан эквиволентті екені анықталады. Онда осы отынның октан саны 80-ге тең 
болады.  Зерттеу  әдісімен  октан  санын  анықтадық.  Олардың  кӛрсеткіштері  нормаға 
сәйкес  келетін  кӛрсеткіштерден  арта  тҥсті.  Жанармайлардың  қҧрамында  қорғасын 
жоқтығы анықталады. Фракциялық қҧрамы нормаларға сәйкес екенін кӛрсетті. 
Қорытынды.  Жҧмыстың  нәтижелері  және  оларды  талдау.  Зерттеудің 
объектілері  болып,  мҧндай  туындылары  –  мҧнай  ӛндірісінң  әртҥрлі  ӛнімдері; 
таскӛмір,  смоланың,  сланцтардың  ӛңдеу  ӛнімдері  болып  саналатын  жанармайлар 
және де химиялық ӛндірісте синтезделген заттар болып табылады. 
Мҧнай  ӛнімдеріне  және  жанармайлар  класына  жататын  заттардың  кӛлемі  ӛте 
ҥлкен,  олардың  бірнеше  жҥз  атаулары  бар.  Мҧнай  ӛнімдерінің  және 
жанармайлардың белгілі кластардың арасында байланыс бар. Сондықтан эксперттік 
талдау  іс-тәжірибесінде  соларға  сәйкес  объектілер  зерттеледі.  Мысалы,  сондай 
кластардың  біріне  тез  арада  тҧтанғыш  мҧнай  ӛнімдерін  фальцификациялау  ісінде 
қҧрамы  жиі  зерттеліп,  қарастырылады.  Тез  арада  тҧтанғыш  мҧнай  ӛнімдерінің 
тҧраты  меншікті  формасы  болмайды.  Сондықтан  осы  заттарға  криминалистік 
идентификациялау әдістеменің қағидалары мен ҧсыныстары қолданбауы мҥмкін. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
84 
Жол-кӛлік  оқиғаларда,  оқ-қару  жарақаттары,  тонау  немесе  суық  және  атқыш 
қаруды қолдану істеріне байланысты майлағыш материалдарының қҧрамы; ал тонау, 
кісі ӛлтіру істеріне байланысты қатты мҧнай ӛнімдерінің қҧрамы зерттеліп отырады. 
Осы  мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайлардың  қҧамын  эксперттік  зерттеу 
барысында  оларға  келесі  талаптар  қойылады.  Мысалы,  рецептік  қҧрамы.  Ол  – 
тҧрақты  қасиеттері  бар  тауаарлық  мҧнай  ӛнімдерін  алу  ҥшін  белгілі  қатынаста 
алынған компоненттердің жиынтығы. 
Мҧнай  ӛнімдерін  және  жанармайлардың  сот  экспертизасының  негізі  болып 
табылатын  істің  кейбір  жайттары:  мҧнай  ӛнімдеріне  жатқызатын  белгісіз  заттың 
табиғаты; мҧнай ӛнімдерінің және жанармайлардың тҥрі және тҥсінің ӛзгеруі; мҧнай 
ӛнімдерінің  және  жанармайлардың  тҥрі  және  маркасы;  жалпы  топқа  жатқызу 
себептері;  мҧнай  ӛнімдерінің  және  жанармайлардың  шыққан  тегін  анықтау; 
органолептикалық  әдіспен  сезілмейтін  мҧнай  ӛнімдерінің  және  жанармайлардың 
жағдайы. 
 
РАМАЗАН Айнҧр, 
Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының 9 «А» сынып оқушысы, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ОРАЗӘЛІ Гулина, 
Дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясы «Математика» пәнінің мҧғалімі, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
КРАМЕР ӘДІСІМЕН СЫЗЫҚТЫҚ ТЕҢДЕУЛЕР ЖҤЙЕСІН ШЕШУ 
  
m
 қатардан және 
n
 тік жолдардан тҧратын сандардың кестесін  матрица деп 
атайды. Оның тҥрі тӛмендегі (1)-ші ӛрнектегідей: 
















mn
m
m
m
n
n
n
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
...
...
..........
..........
..........
..........
..........
...
...
...
3
2
1
3
33
32
31
2
23
22
21
1
13
12
11
 
Бірінші ӛрнектегі матрицаның жол мен баған саны матрица реті деп аталады. 
Берілген  матрицаны  қҧрайтын  a
ij 
(i=1,  2,…,  m;  j=1,  2  ,…,  n)  сандары  оның 
элементтері деп аталады. Мҧндағы бірінші индекс i – жолдың номері, ал j – баған 
номерін кӛрсетеді. 
(1)-ші матрицаны қысқа тҥрде жазуға болады: 
A=[a
ij
]    (i=1, 2, …, m; j=1, 2 ,…, n) 
немесе 
A=[a
ij
]
m,n. 
Егер 
j
i

 болғанда 
0

ij
a
 болса, ондай матрицаны диагоналдық деп атайды. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
85 
















n




...
0
0
0
..........
..........
..........
..........
..........
0
...
0
0
0
...
0
0
0
...
0
0
3
2
1
 
Егер оның диагоналындағы элементтердің мәні 1-ге тең болса, онда оны бірлік 
матрица деп атайды. 
 

















1
...
0
0
0
..........
..........
..........
..........
..........
0
...
1
0
0
0
...
0
1
0
0
...
0
0
1
E
 
Бірлік матрицаға қатысты қасиеттер: 
1. 
    
B
B
E

, 
2. 
    
C
E
C

, 
3. 
       
A
E
A
A
E


. 
Нӛлдік  матрица  ҧғымы.  Барлық  элементтері  нӛлден  тҧратын,  ӛлшемі 
n
m

 
болатын  матрицаны 
 
mn
0
  нӛлдік  матрица  деп  атайды.  Оның  кейбір  қасиеттері 
тӛмендегідей: 
     
A
A


0
, 
     
0
0
0


B
B
. 
Квадраттық A=[a
ij
]
n,n
 матрица анықтауышпен (детерминантпен) байланысты. 
 
Сондай-ақ былай деп те белгіленеді: 



)
,...
2
,
1
(
2
2
1
1
...
)
1
(
det
n
n
na
a
a
x
A






 
Бҧл  екі  ҧғымды  пара-пар  етіп  алуға  болмайды:  матрица  тік  бҧрыш  кесте 
тҥрінде жазылған реттелген сандық жҥйені кӛрсетеді, ал оның анықтауышы – сан det 
A. 
Матрица  тҥрлері  әртҥрлі  болып  келеді.  Мәлімет  ретінде  олардың  кейбір 
тҥрлерін шартты атаулармен келтіре кетейік. 
1. Сирек толтырылған матрица; 
2. Диагоналдық матрица; 
3. Симметриялық матрица (егер 
ki
ik
a
a

болса); 
 

















nn
n
n
n
n
n
n
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
A
...
......
..........
..........
..........
..........
..........
..........
...
...
...
det
3
2
1
3
33
32
31
2
23
22
21
1
13
12
11

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
86 
4. Антисимметриялық (егер 
ki
ik
a
a


болса); 
5. Нӛлдік матрица; 
6. Бірлік матрица; 
7. Транспонирленген матрица; 
8. Кері матрица. 
Жҥйені  Крамер  әдісімен  шешу.  Сызықтық  алгебралық  теңдеулер  жҥйесін 
Крамер әдісімен шешу керек: 























0
2
9
3
14
3
5
8
2
5
4
6
7
4
5
2
4
2
4
3
2
1
4
3
2
1
4
3
2
1
4
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
 
Шешуі: 
811
2
1
9
3
3
5
8
2
4
6
7
4
2
4
2
1




















,  
2433
2
1
9
0
3
5
8
14
4
6
7
5
2
4
2
5
1




















, 
 
811
2
1
0
3
3
5
14
2
4
6
5
4
2
4
5
1
2


















, 
0
2
0
9
3
3
14
8
2
4
5
7
4
2
5
2
1
3


















, 
 
0
0
1
9
3
14
5
8
2
5
6
7
4
5
4
2
1
4



















. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
87 
.
4
4
3
3
2
2
1
1
0
811
0
;
0
811
0
;
1
811
811
;
3
811
2433




















x
x
x
x
 
Жауабы: 


0
;
0
;
1
;
3

x
 
Бағдарламаны орындау барысында алынған нәтиже: 


0
;
0
;
1
;
3

x
 
Жауаптар толығымен сәйкес шықты. 
Жҥйені Гаусс әдісімен шешу. Сызықтық алгебралық теңдеулер жҥйесін Гаусс 
әдісімен шешу керек. 
























9
,
9
0
,
1
5
,
2
2
,
0
0
,
1
9
,
3
2
,
5
0
,
1
0
,
1
3
,
0
9
,
21
5
,
8
0
,
4
5
,
0
4
,
0
7
,
2
0
,
1
1
,
0
0
,
1
0
,
2
4
3
2
1
4
3
2
1
4
3
2
1
4
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
                     
(1) 
Шешуі. Тура жҥрісі. 
1) 
;
5
,
0
0
,
2
0
,
1
11
12
12



a
a
b
           
;
05
,
0
0
,
2
1
,
0
11
13
13





a
a
b
 
;
5
,
0
0
,
2
0
,
1
11
14
14



a
a
b
              
.
35
,
1
2
7
,
2
11
15
15



a
a
b
 
Яғни (1) жҥйенің бірінші теңдеуін аламыз: 
35
,
1
5
,
0
05
,
0
5
,
0
4
3
2
1




x
x
x
x
 
2)  
 
 
 
 
 
4
,
13
3
,
0
02
,
4
02
,
4
05
,
0
4
,
0
4
3
,
0
5
,
0
4
,
0
5
,
0
1
22
1
23
1
23
13
21
23
1
23
12
21
22
1
22




















a
a
b
b
a
a
a
b
a
a
a
 
 
 
 
 
0
,
29
3
,
0
7
,
8
7
,
8
5
,
0
4
,
0
5
,
8
1
22
1
24
1
24
14
21
24
1
24














a
a
b
b
a
a
a
 
 
 
20
,
71
36
,
21
35
,
1
4
,
0
9
,
21
1
25
15
21
25
1
25








b
b
a
a
a
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
88 
 
 
 
 
;
305
,
4
35
,
1
3
,
0
9
,
3
;
15
,
1
5
,
0
3
,
0
1
15
31
35
1
35
14
31
34
1
34
13
31
33
1
33
12
31
32
1
32
5
,
0
3
,
0
2
,
5
)
05
,
0
(
3
,
0
0
,
1
































b
a
a
a
b
a
a
a
b
a
a
a
b
a
a
a
 
Яғни (1) жҥйенің екінші теңдеуін аламыз: 
2
,
71
0
,
29
4
,
13
4
3
2



x
x
x
 
 
 
   
 
 
   
 
 
 
72298
,
1
425
,
16
3
,
28
3
,
28
0
,
29
15
,
1
05
,
5
425
,
16
40
,
13
15
,
1
015
,
1
)
3
2
33
2
34
2
34
1
24
1
32
1
34
2
34
1
23
1
32
1
33
2
33























a
a
b
b
a
a
a
b
a
a
a
 
 
   
 
 
 
72298
,
4
425
,
16
575
,
77
575
,
77
2
,
71
15
,1
305
,
4
2
33
2
35
2
35
1
25
1
32
1
35
2
35











a
a
b
b
a
a
a
 
Яғни (1) жҥйенің ҥшінші теңдеуін аламыз: 
72298
,
4
72288
,
1
4
3


x
x
. 
Сонымен, берілген (1) жҥйеге пара-пар жҥйе жазамыз: 


















11998
,
1
11998
,
1
72298
,
4
72298
,
1
20
,
71
0
,
29
4
,
13
35
,
1
5
,
0
05
,
0
5
,
0
4
4
3
4
3
2
4
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
                (2) 
Кері жҥрісі. (2) жҥйеден біртіндеп белгісіздерді табамыз: 
)
3
(
45
)
3
(
44
)
3
(
45
4
b
a
a
x


                   
,
4
)
2
(
34
)
2
(
35
3
x
b
b
x


 
,
3
)
1
(
23
4
)
1
(
24
)
1
(
25
2
x
b
x
b
b
x



   
.
2
12
3
13
4
14
15
1
x
b
x
b
x
b
b
x




0
,
1
5
,
0
3
05
,
0
2
5
,
0
35
,
1
0
,
2
0
,
29
3
4
,
13
2
,
71
0
,
3
72298
,
1
72298
,
4
,
0
,
1
1
2
3
4

















x
x
x
x
 
Есептеу  барысында  барлық  есептеулер  дӛңгелектеусіз  алынған,  сондықтан 
белгісіздердің мәндері дәл табылады. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: