Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
97 
шартсыз  рефлексіне  жатады.  Ал  сілекейдің  тамақтың  иісіне,  кӛрінісіне,  тамақ 
туралы айтылған сӛздерге байланысты бӛлінуі – шартты рефлекске жатады. 
Шықшыт  сілекей  бездері  қабынған  кезде  ісініп,  жақпен  тҧтасып  айқын 
байқалады. Ондай ауру паротит (свинка) деп аталады. 
9 ақпан – Халықаралық тіс дәрігері кҥні. Бҧл мереке жылдан жылға кеңінен 
танылып  келеді.  Бҧл  дәстҥр  249  жылы  дәл  9  ақпан  кҥні  қайтыс  болған  Аполлония 
есімді қыздың қҧрметіне аталып ӛте бастапты. 
Аполлония 
– 
александриялық 
шенеуніктің 
қызы, 
сол 
кездегі 
кӛпқҧдайлылықтан бас тартып, христиандыққа бет бҧрған. Сол ҥшін билік оны ауыр 
азапқа салып, ӛлтірмек болады. Ал ол кісендерін шешкізудің айласын тауып, ӛзі отқа 
секіріп  ӛледі.  Кейінгі  ҧрпақ  Аполлонияның  бҧл  қадамын  христиандық  ерлік  деп 
бағалап,  оны  қасиетті  адам  деп  таныды.  Және  оның  есімін  атаса,  тіс  ауруы 
басылатына сенген. 
Бҧл кҥн тарихының біздің елге маңыздылығы шамалы болғанымен,  тіс кҥтімі 
әрқашан  ӛзекті  болмақ.  Сондықтан  назарларыңызға  ақ  маржан  тісті  сақтау 
қҧпияларын ҧсынамыз. Тіс иегінің саулығы ҥшін ауыз қуысын тамақ қалдықтарынан 
келесі  қҧралдардың  кӛмегімен  тазартып  тҧру  қажет:  тіс  щеткасы,  тіс  пастасы,  тіс 
жібі (флосс), ауызды шайқауға арналған сҧйықтық. 
Тіс  щеткасын  қалай  пайдалану  керек?  Тісіңізді  кем  дегенде  кҥніне  екі  рет 
тазалау қажет: таңғы астан кейін – таңертең; тҥнде ҧйықтар алдында, соңғы тамақты 
қабылдаған соң. 
Тісті  тазалау  барысы.  Тіс  тазаларда  міндетті  тҥрде  щетканы  жуып  алыңыз. 
Щеткаға  аздап  тіс  пастасын  жағасыз.  Щетканың  басын  қызыл  иек  сызығына  45 
градус  бҧрыш  етіп  ҧстаңыз.  Иектен  тістің  ӛткір  жағына  қарай  кішкентай  дӛңгелек 
қозғалыстармен барлық тістеріңізді мҧқият тазалаңыз. 
Әр  тістің  іш  жағын  да  дӛңгелек  қозғалыстармен  тазалау  керек.  Щетка  тістің 
ӛткір  ҧшына  перпендикуляр  етіп  қойылады.  Тістің  сыртқы  жағын  щетканы 
айналдыра  отырып  тазалаңыз.  Астыңғы  және  ҥстіңгі  азу  тістердің  шайнайтын 
бетін ысқылаңыз.  Тазалауды  қызыл  иекті  уқалаумен  аяқтаңыз.  Аузыңызды  жауып 
тҧрып, щеткамен тісіңіз бен иегіңізді дӛңгелек қозғалыстармен уқалаңыз. 
Тілді  де  тазалау  қажет.  Ол  ҥшін  арнайы  қҧрал  қолданған  дҧрыс.  Тілдің  арт 
жағынан  бастап,  алдыңғы  ҧшына  дейін  абайлап  «қырыңыз».  Щетканы  жуып,  бас 
жағын жоғары қаратып, стақанға қойыңыз. 
Тіс  щеткасын  қаншалықты  жиі  ауыстырып  тҧру  керек?  Қолдану 
барысында щетка ескіреді. Оның қызмет ету мерзімі адамның тіс тазалау жиілігіне, 
тазалау  ҧзақтығына,  щеткамен  уқалау  кҥшіне  және  тіс  пастасына  да  байланысты. 
Дҧрысында тісті кҥніне екі  рет,  ҥш минуттан, 50-70 г кҥшпен  уқалау қажет.  Сонда 
щетканы шамамен ҥш айда бір рет ауыстырып тҧрса, жеткілікті. 
Щетканы  ауыстыру  қажеттігін  оның  тҥрінің  ӛзгеруінен  де  байқауға  болады. 
Тҧмау,  ангина,  тағы  басқа  жҧқпалы  аурулармен  ауырып,  жазылғасын  да  щетканы 
ауыстырған жӛн. 
Тіс  жібін  қалай  қолдану  керек?  Тіс  жібі  тіс  арасында  тҧрып  қалған  тамақ 
қалдықтары  мен  тіс  дақтарын  тазалауға  арналған.  Щетка  оны  толық  тазалай 
алмағандықтан, тіс жібі міндетті қосымша қҧрал болып есептеледі. Сондықтан тамақ 
ішкеннен кейін, тісті щеткамен уқалап, кейін тіс жібімен тазалау қажет. 
Тісті  жіппен  тазалау  барысы.  Кассетадан  30-40  см  жіп  тартып  шығарасыз. 
Жіптің кӛп бӛлігін сол қолыңыздың ортаңғы саусағына орайсыз. Қалған бӛлігін оң 
қолыңыздың  ортаңғы  саусағына  ораңыз.  Сонда  саусақтар  арасында  10  см  жіп  қалу 
керек.  Жіпті  сҧқ  саусақ  пен  бас  бармақтың  кӛмегімен  тартып,  тіс  арасына  абайлап 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
98 
ӛткізіңіз.  Жіпті  тістің  ӛткір  жағына  қарай  қозғалта  отырып,  тазалаңыз.  Яғни, 
астыңғы  жақ  ҥшін  тӛменнен  жоғары  қарай,  ҥстіңгі  жақ  тістерін  жоғарыдан  тӛмен 
қарай тазалайсыз. 
Одан  кейін  жіп  қызыл  иектен  шығарылады,  бірақ  тіс  арасынан  алмаңыз.  Дәл 
осылай  қасындағы  келесі  тіс  тазаланады.  Енді  барып,  жіпті  тіс  арасынан  шығаруға 
болады.  Жіптің  қолданылған  бӛлігі  оң  қолдың  ортаңғы  саусағына  оралады.  Ал  сол 
қолдың  ортаңғы  саусағынан  жіптің  жаңа  бӛлігі  тарқатылады.  Осындай  тәртіппен 
барлық  тіс  тазаланады.  Есіңізде  сақтаңыз:  екі  тістің  бір  аралығын  тазалаған  жіп 
бӛлігін екінші рет қолданбаңыз. 40 см барлық тісіңізге жетеді. 
Ауыз  шайқауға  арналған  сҧйықтықтар.  Бҧл  сҧйықтықтар  тіс  тазалығын 
арттырады,  тіс  дағының  алдын  алып,  ауыз  қуысын  жағымсыз  иістен  қорғайды. 
Биологиялық белсенді компоненттері бар біртекті сҧйықтықтың белгілі бір иісі мен 
тҥсі болуы мҥмкін. 
Дегенмен, сҧйық тазалағыштың әсері болу ҥшін, міндетті тҥрде алдымен тісті 
щеткамен,  жіппен,  тілді  арнайы  қасықпен  тазалап  алу  керек.  Ал  ауызды  бҧл 
сҧйықтықпен шайқаған соң, оны бірден тҥкіріп тастаңыз. 
Берік аппақ тістер негізі ӛмірде барлығына ҥлгеруге бейім адамдарда болады, 
олар  тек  жҧмыс  пен  кӛңіл  кӛтеруге  ғана  емес,  ӛзіне  кҥтім  жасауға  уақыт  табады. 
Мҧны жапондық ғалымдар дәлелдеген, олар әр елдің тҥрлі ӛмір салтын ҧстанатын 14 
адамын зерттеген. Ғалымдардың зерттеуінше, сымбатты адамдар тістерін кҥніне кем 
дегенде 2 рет жуады екен. Ал бҧл істі елемейтіндер мҧны кҥн сайын ҧмытады екен. 
Бҧл тіз тазалаған кезде ғажайып тҥрде артық салмақтан арыласыз деген сӛз емес. Бар 
болғаны кҥнде тісін мҧқият тазалайтын адамдар ӛздеріне де аса кҥтіммен қарайды. 
 
ІЗБАСАРОВ Мейірхан, 
«Ақбӛбек» жеке мектебінің 3 «А» сынып оқушысы, 
Ақтӛбе қаласы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: СЕЙІТАХМЕТОВА Эльмира Қойшыбайқызы, 
«Ақбӛбек» жеке мектебінің бастауыш сынып мҧғалімі, 
Ақтӛбе қаласы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ГАЗДАЛҒАН СУСЫНДАРДЫҢ ЗИЯНЫ 
 
Жобаның мақсаты: газдалған сусынның адам ағзасына және оның атқаратын 
қызметіне  тікелей  әсері  бар  екендігі  жӛнінде  ӛскелең  ҧрпаққа  насихаттау;  кең 
тараған,  денсаулыққа  зиянды,  жҧмсақ  стимуляторлы  сусындарға  талдау  жасап, 
олардың адам ағзасына әсерін зерттеу. 
Жҧмыстың міндеттері: зиянды газдалған сусындардың шығу жолдарын, оның 
қҧрамы  мен  зияндылығы  туралы  тҥсінік  беру;  энергетикалық  сусындар  тҥрлеріне 
тоқталу; энергетикалық сусындардың адам ағзасына әсерін зерттеу. 
 Зерттеу жҧмысының әдіс-тәсілдері: сҧрақ-жауап, талдау, пікірлесу. 
Зерттеу  кезеңдері:  зиянды  газдалған  сусындар  туралы  деректер  жинау; 
олардың адам ағзасына тигізетін зиянын дәлелдейтін материалдар жинақтау. 
Тәжірибенің  әдістемесі.  Біз  ғылыми  жобамызды  ҧлттық  дҥниетаным 
мәселелері  бойынша  Қазақ  тағамтану  академиясының  материалдарын  негізге  ала 
отырып жаздық. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
99 
Ми  қайнатар  ыстықта  аңқасы  кеуіп  шӛліркеген  жҧрт  неше  тҥрлі  қҧты-
қалбырлардағы  суларды  сатып  алып  жатады.  «Кока-Кола»,  «Фанта»,  «Спрайт», 
«Макси чай», «Либелла», «Некси чай» дейсіз бе, толып тҧр. 
 
Бҧрын-соңды  аты  белгісіз  «су  жаңа»  сусындар  қаншама?  Ол  қайдан  шыққан? 
Қалай  жасалған?  Бауырға  әсер  етіп,  бҥйректі  сыздатып,  асқазан  ауруын  қоздырмай 
ма? Бҧл мәселеге бас қатырып жатқан халық жоқ. Шӛлін қандырса болды. Әсіресе, 
балалар жағы бояғыштар мен стабилизатор, консерванттар, эмульгаторлар қосылып 
жасалған осындай қызылды-жасылды сусындарға тым қҧмар. 
Сонымен, 
бҧлар 
қандай 
сусындар? 
Шӛл 
қандырам 
деп 
жҥріп, 
денсаулығымызды  бҥлдіріп  алып  жҥрмейміз  бе?  Бҧл  туралы  мамандар  не  дейді 
екен?  «Батыс  Қазақстан  облыстық  сараптама  және  сертификациялау  ҧлттық 
орталығы» АҚ-ның Қызмет және тағамның сәйкес келуі және мақҧлдануы бӛлімінің 
жетекші  маманы  Галина  Капустинаның  пікірлерінен  ӛзімізді  мазалаған  сҧрақтарға 
жауап тапқандай болдық. 
Біздің:  «Салқындатылған  алкогольсіз  сусындардың  қҧрамы  туралы  не 
білеміз?» - деген сҧрағымызға ол кісі былай деп жауап берді: 
«Неге екені белгісіз, осындай алкогольсіз сусындарды кӛпшілік шырын деп жиі 
қателеседі.  Бҧлар  ешқандай  да  шырын  емес.  Бҧл  –  су,  синтетикалық  ароматизатор, 
тәттілегіштер,  бояғыштар,  яғни  осы  тӛрт  қҧрамнан  жасалған  жасанды  дҥниелер. 
Неше  тҥрлі  жарнамаларда:  «Бҧл  сусындардың  ешқандай  да  зияны  жоқ»,  -  деп 
жақауратқанмен,  бәрібір  бҧлардың  адам  ағзасына  зиянды  екені  даусыз.  Мҧндай 
сусындарды балаларға мҥлдем беруге болмайды». 
Елімізде кең қолданысқа ие болған «Кока-кола», «Пепси» сусындарының адам 
ағзасына  қаншалықты  зиян  келтіретіні  туралы  ғаламторда  жарияланған  деректерді 
алға  тарта  отырып,  Америка  Қҧрама  Штаттарының  ғалымдары  бҧл  сусындарды 
жасауға  пайдаланатын  карамельдің  негізінде  жасалған  бояғыштар  қатерлі  ісіктің 
дамуына себеп болатындығын анықтаған. 
Атап айтқанда, бҧл заттар ӛкпе мен бауырдың, қалқанша бездің қатерлі ісігіне 
және лейкомияға әкеліп соқтырады екен. Қауіпті қоспа «Кока-кола» компаниясының 
5 тҥрлі ӛнімінде айтарлықтай мӛлшерде табылған. 
Тағы бір қызығы, тағамдардың зат таңбасында (этикетка) денсаулыққа қауіпті 
деп кӛрсетілмеген. Қант орнына қолданылушы зат – аспартаманың тағам қҧрамында 
бары да жазылмаған кӛрінеді. Ағзаға тҥскен бҧл қышқыл метилдік спиртті қҧрап, ол 
қатерлі  ісікке  апарып  соқтыратын  формальдегидке  (канцерогенге)  айналатындығы 
бертінде анықталған. 
Энергетикалық  сусындардың  қҧрамы:  қант,  кӛміртек  диоксиді;  бояғыштар: 
қант  коллері,  кармазин  (азорубин);  ортофосфор  қышқылы,  кофеин,  табиғи  хош 
иістендіргіштер. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
100 
Энергетикалық қҧндылығы: ккал ақуыздар, майлар, кӛмірсулар, натрий, калий, 
калций, магний, фосфор, таурин аминқышқылдары. 
Газдалған  сусын  қҧрамында  лимон,  алма,  т.б.  жеміс-жидектердің  қышқылы 
мен  ортофосфор  қышқылы  кездеседі.  Бҧл  элементтер  сҥйектегі  кальций  мӛлшерін 
азайтады. Сол себептен сҥйек әлсіреп, сынғыш келеді. 
Кез  келген  газдалған  сусын  қҧрамында  кӛмірқышқылы  газ  кездеседі.  Ол 
сусынның  ҧзақ  сақталуына  ықпал  етеді.  Мҧндай  сусындар  асқазан  секрециясының 
қабынуына, ішек сӛлінің пайда болуына, созылып, ішек ауруларының пайда болуына 
әсер етеді. 
 
Осы сусындардың зиянын анықтай келе, мынадай тәжірибелер жасап кӛрдік. 
Энергетикалық сусын қҧрамындағы фосфор қышқылының етке әсерін анықтау. 
Стаканға ет  турап саламыз. Ҥстіне  «Кока-кола» қҧямыз. Нәтижесінде 2 кҥннен соң 
еттің  тҥйірі  де  қалмаған  және  сусынның  тҥсі  сарғайғаны  байқалады.  Демек,  сусын 
қҧрамындағы фосфор қышқылы адам ағзасы ҥшін ӛте қауіпті.  
Кофейн  –  сусындағы  ең  улы  наркотик.  Кофейннің  бір  кҥндік  мӛлшері  150  мг 
болуға  тиіс  болса,  ал  энергетикалық  сусындарда  ол  400  мг-ға  дейін  жетеді.  Оны 
ҥнемі ішетін адам ауруға шалдығуы мҥмкін. 
Газдалған  сусын  қҧрамындағы  кӛмірқышқыл  газы  тістің  сарғаюына  әкеледі. 
Гастрит, ішек жарасы және т.б. асқазан ауруына шалдыққан жандар газдалған сусын 
орнына газдалмаған минералды су, кӛк шәй ішкен жӛн. 
Ҧсыныстар: 
-  Шетелдің  улы  сусынына  кӛз  телміртіп,  денсаулығымызды  жойғанша,  ӛз 
еліміздің табиғи сусынымен салқындап, сарайымызды аша білейік; 
-  Денсаулыққа  зиянды  бҧл  тауарды  Қазақ  тағамтану  академиясы  мҧқият 
қадағалау керек деп есептеймін; 
-  Әр  тҧтынушы  тауарды  пайдаланар  алдында  оның  сыртында  жазулы  тҧрған 
мәліметтеріне қҧлақ тҥріп, кҥдікті болып кӛрінген сусындарды пайдаланбаған абзал. 
Қорытынды.  Мен  ӛз  жҧмысымды  қорытындылай  келе,  тәңірдің  ӛзі  барша 
адамзат  баласына баға  жетпес байлық  – денсаулықты тарту етті.  Бҧл  – орны бӛлек 
олжа. Олай болса, әр жас ҧрпақ ӛз денсаулығын сақтауға міндетті. 
Ҧрпақ болашағы, ҧлт келешегі – жастардың қолында. Сондықтан баршаңызды 
тәңірдің берген тамаша сыйы – денсаулықты сақтап, экологиялық таза ӛнім – табиғи 
сусын ішіп, салауатты ӛмір сҥруге шақырамыз. 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
101 
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР 
 
АЛЬЧИМБАЕВ Дастан, РАФИКОВ Олжас, 
«№8 жалпы орта білім беретін кӛркемдік-эстетикалық білім және тәрбие беру 
мектеп-кешені» КММ 10 «А» сынып оқушылары, Семей қаласы, 
Шығыс Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшілері: 
 
ЖҦМАҒАЛИЕВ Оразбай Жҧмағалиҧлы, 
«№8 жалпы орта білім беретін кӛркемдік-эстетикалық білім және тәрбие беру 
мектеп-кешені» КММ «Тарих» пәнінің І санатты мҧғалімі, Семей қаласы, 
Шығыс Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
БАЙСАРИН Айдын Аскарбекович, 
«№8 жалпы орта білім беретін кӛркемдік-эстетикалық білім және тәрбие беру 
мектеп-кешені» КММ директоры, Семей қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, 
Қазақстан Республикасы 
 
 
 
АТА ЗАҢ – ТӘУЕЛСІЗДІК ДІҢГЕГІ, ЕЛ ТІРЕГІ 
 
Аңдатпа 
Мақалада заңның бәріне ортақтығы айтылған. Еліміздің Ата Заңы – бостандық 
пен  тәуелсіздіктің  негізі,  Республика  халқына  ең  бастысы  –  таңдау  қҧқығы 
берілгендігі қарастылған. 
Кілт сӛздер: халық, Конституция, демократия. 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
102 
Конституция  –  ел  тәуелсіздігінің,  мемлекеттігінің  негізгі  тірегі.  Оны 
мемлекеттің  саяси-қҧқықтық  тӛлқҧжаты  деп  бекер  атамайды.  Себебі  Конституция, 
ең алдымен, мемлекеттің қандай жолмен дамитынын, басты қҧндылықтарын ӛлшеп-
пішіп, айқындап беріп отыр. Ата Заңның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан ӛзін ең 
қымбат қазынасы – адам және адамның ӛмірі, қҧқықтары мен бостандықтары болып 
табылатын  демократиялық,  зайырлы,  қҧқықтық  және  әлеуметтік  мемлекет  ретінде 
орнықтырады  деген.  Ендеше  мемлекетіміздің  Ата  Заңы  халқымыздың  тәуелсіз  ел 
болуды  армандаған  мҥддесін  заң  тілінде  айшықтаған,  әлемге,  адамзат  ғаламына 
Қазақстан деген мемлекет бар екенін паш еткен заңнамалық қҧжат болып табылады 
[1]. 
Республика  Конституциясының  қабылданған  кҥні  −  барлық  Қазақстан  халқы 
мерекелейтін  жалпы  мемлекеттік  мейрам.  Бҧл  кҥні  ел  азаматтарының  мерейі 
конституциялық  дәреженің  жаңа  сатысына  кӛтерілген  болатын.  Бҧндай  тәжірибе, 
яғни халық пен оның жекелеген мҥшелері ҥшін ӛте маңызды заң қҧжатын олардың 
тікелей  қатысуымен  қабылдау  Қазақстан  тарихында  алғаш  рет  жҥзеге  асырылды. 
Оған  дейінгі  Конституциялар  ӛкілді  органдар  арқылы  қабылданған  болатын.  Осы 
Конституцияны  қабылдай  отырып,  еліміздің  халқы  ӛзінің  және  келер  ҧрпақтың 
болашақтарын айқын белгілеп алған еді. 
«Қазақстан  Республикасындағы  мерекелер  туралы»  Қазақстан  Республикасы 
Заңына  сәйкес,  мемлекеттiк  мерекелер  –  қоғамдық-саяси  маңызы  бар  оқиғаларға 
арналған,  сондай-ақ  Қазақстан  Республикасының  азаматтары  дәстҥрлi  тҥрде  атап 
ӛтетiн  мерекелер  болып  табылса,  30  тамыз  –  Қазақстан  Республикасының 
Конституциясы кҥні мемлекеттік мерекелер тізіміне енгізілген [2]. 
Еліміздің Ата Заңы – бостандық пен тәуелсіздіктің негізі, Республика халқына 
ең  бастысы  –  таңдау  қҧқығын  берді.  Қҧқықтық  мемлекет,  заңның  жоғарғы 
мәртебелілігі, Конституцияның мызғымас беріктігі ҧлттық идеологияның негізі және 
тҥп қазығы екенін мойындауымыз керек. 
Ҧлттық  идеология  қандай  болу  керек,  қандай  қҧндылықтарға  қҧрылуы  керек 
деген  пікірлер  жиі  айтылады  [1].  Ҧлттық  идеология  –  ол  тәуелсіздік,  берік  мықты 
мемлекет,  қазақ  мҥддесі,  тіл,  еркін  экономика  –  міне,  осы  мәселелер  тек 
Конституция,  заң  аясында  шешіледі  және  дамиды.  Қҧқықтық  сананы,  қҧқықтық 
мәдениетті  қалыптастыру  –  ҧлтымызды  зиялылыққа,  мемлекеттілік  рухта 
тәрбиелейтіні анық. 
Еліміздің  Ата  Заңы  жҥздеген  жылдар  бойы  қалыптасқан  адамзат  баласының 
жалпы  қҧндылықтарын  ӛз  бойына  сіңірді.  Конституциямызда  адамдардың  табиғи 
қҧқықтары  мен  бостандықтары,  билік  институттарын  демократиялық  жолмен 
қалыптастыру  және  дамыту,  Қазақстан  аумағында  азаматтық  қоғам  қҧру  туралы 
дҥниежҥзі  таныған  ӛркениетті  идеялар  бекітілді.  Ол  елімізде  сан  алуан 
идеологиялық, сенімдік, ҧлттық, азаматтық ҧжымдар мен топтардың бірлесіп бейбіт 
ӛмір  сҥруін  қамтамасыз  етуге  бағытталған.  Конституциямызда  бекітілген  нормалар 
Қазақстан  Республикасын  гҥлдендіру  мақсатында  еліміздің  барлық  азаматтарының 
бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып қызмет етулері ҥшін жағдайлар 
жасайды [3]. 
Ең  жоғары  заңдық  кҥші  бар  Қазақстан  Конституциясы  Республикадағы 
қолданылатын және қалыптасып жатқан қҧқық жҥйесінің нормативтік бастауы бола 
тҧра,  қоғамдық  және  мемлекеттік  қҧрылыстың  маңызды  жақтарын  реттейді. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  2002  жылғы  20 
қыркҥйектегі  Жарлығымен  мақҧлданған  «Қазақстан  Республикасының  қҧқықтық 
саясат  тҧжырымдамасында»  1995  жылғы  Конституцияның  негізінде  жаңа 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
103 
конституциялық  қҧқық  тҥзілді  делінген.  Оған  дәлел  ретінде  соңғы  уақыттағы 
Республикамыз қол жеткізіп жатқан жетістіктерді мақтанышпен кӛрсете аламыз. 
Конституция  Қазақстанның  демократиялық,  қҧқықтық  және  әлеуметтік 
мемлекет  ретінде  дамуына  қолайлы  жағдай  жасайды.  Заңда  белгіленген  барлық 
тҧжырым,  қағидалар  ӛмірдің  барлық  салаларын  ӛркениетті  заң  жҥзінде  басқаруға 
жағдай жасап отыр. 
Еліміздің бҧл Негізгі Заңы бірінші рет Қазақстан Республикасын президенттік 
басқару нысанындағы біртҧтас мемлекет деп  жария етті. Бҧл мемлекеттің қҧзырына 
ӛз аумағының тҧтастығын, сырттан қол сҧғылмауын және бӛлінбеуін қамтамасыз ету 
толығымен  жатқызылады.  Конституцияда  демократияның  тҥпкі  мәні  ерекше 
айқындалады. «Демократия» деген грек сӛзін ӛз тілімізге аударсақ, халықтың билігі 
деген  мағына  шығады.   Осы  қағида  Негізгі  Заңның  ҥшінші  бабында  нақты 
бейнеленген.  «Мемлекеттік  биліктің  бірден-бір  бастауы  –  халық»  деп  нақты 
жазылған [4]. 
Конституцияда  республикадағы  мемлекеттік  билік  біртҧтас  деп  жарияланған. 
Бҧл билік Конституция бойынша ҥш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы және сот 
жҥйесі  болып  дараланған.  Мҧндағы  мақсат  билікті біржақты  иемденіп  кетушілікті 
болдырмау  ҥшін  олардың  аражігі  ажыратылып,  әрқайсысының  конституциялық 
ӛкілеттіктері  айқындалған.  Олар  бір-бірінің  ісіне  қол  сҧқпайды,  әрқайсысы  ӛз 
қҧзырларынша қызмет етеді. 
«Әділет  органдары  туралы»  Қазақстан  Республикасы  Заңында  жҥктелген 
функциялары  мен  міндеттерін  жҥзеге  асыру  барысында  әділет  органдары 
жалпымемлекеттiк даму стратегиясын әзiрлеу мен iске асыруға қатысу, заң жобасы 
жҧмысын  жҥргiзу,  заңдарды  талдау,  жетiлдiру,  жҥйелеу,  жалпыға  мiндеттi  маңызы 
бар,  азаматтардың  қҧқықтарына,  бостандықтары  мен  мiндеттерiне  қатысты 
нормативтiк  қҧқықтық актiлердiң заң  сараптамасын  жҥргiзу  арқылы  адамның  және 
азаматтың 
қҧқықтары 
мен 
бостандықтарының 
ҥстемдiгiн, 
Қазақстан 
Республикасының  егемендiгiн,  Қазақстан  қоғамы  мен  мемлекетiнiң  тҧрақты  және 
қарышты  дамуын  қамтамасыз  етуге  бағытталған  ҧлттық  заңдарды  қалыптастыру 
жҧмыстарын жҥзеге асыруда. Сондай-ақ, әділет органдары Қазақстан Республикасы 
қҧқықтарын  қамтамасыз  ете  отырып,  қҧқықтық  және  демократиялық  мемлекет 
қҧрудағы 
басты 
билік 
органдарының 
бірі 
болып 
табылатындықтан, 
заңбҧзушылықтар  орын  алған  жағдайларда,  дер  кезінде  заңның  бҧзылуын  жою 
туралы  ҧсыныс  енгiзіп,  азаматтардың  конституциялық  қҧқықтарының  бҧзылуына 
жол бермеу жҧмыстарын атқарады [6]. 
Заң – бәріне ортақ. Әлеуметтік, қызметтік, мҥліктік жағдайына, ҧлтына, тіліне, 
наным-сенімі мен дініне қарамастан заң алдында бәрі тең және осы қағида қоғамның 
негізгі ҧстанымына айналуы ҥшін еңбек етуіміз қажет. 
Ата  заң  аясында  әрекет  ету  −  елдің  дамуы  мен  азаматтық  қоғамды 
қалыптастырудың  кепілі.  Оның  негізгі  қасиеті  демократиялық  даму  мен  қҧқықтық 
мемлекеттің  принциптерін  жҥзеге  асыруға  септігін  тигізеді.  Біздің  міндетіміз  – 
мемлекетіміздің негізгі заңын бҧлжытпай орындап, оны қҧрметтеу [7]. 
Осыған  орай,  Ата  заңымызда  белгіленген  қағидалар  мен  принциптердің 
сақталып, бҧзылуына жол бермеу бағытында басқа да мемлекеттік органдармен қоса 
әділет органдары да ӛз ҥлесін қосуда. 
Халық  ӛзі  дауыс  беріп  қабылдаған  заңын  әрдайым  әділ  деп  есептейді.  Заңға 
қҧрмет  болмайынша,  оны  қастерлеу  ішкі  қажеттілікке  айналмайынша,  заңның 
қҧдіреті  шамалы  болады.  Конституция  мәртебелі  болуы  ҥшін,  оның  принциптері, 
қағидалары қоғам, мемлекет, халық ӛкіметінің туы, қазығы, мәні болуға тиіс. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
104 
Заң  жақсы  жҧмыс  істеуі  ҥшін,  оны  бҧлжытпай  орындау  азаматтардың 
кҥнделікті  дағдысына, ҥйреншікті  әдетіне  айналуы  тиіс.  Әртҥрлі  амал-айламен 
заңды айналып ӛтуге тырысушылық ӛркениетті елдің мәдениетіне жатпайды [5]. 
«Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  кҥрес  туралы» заң  бекерден-бекерге 
қабылданып отырған жоқ. Бҧл қылмыстың дәрежесі қоғамға, мемлекетімізге едәуір 
қауіп тӛндіріп, алға басуымызға бӛгет бола бастады. Заңды қабылдағаннан соң оны 
мҥлтіксіз  орындау  қажет.  Қалың  кӛпшіліктің  заңды  жаппай  мойындауын,  іштей 
тҥйсініп,  сезінуін,  ӛз  ӛмірінің  басты  ережесіне  айналдыруын  қамтамасыз  ету  оңай 
шаруа  емес.  Заң  беделге,  мансапқа,  лауазымға,  ақшаға,  байлыққа  сатылмай,  тек 
ақиқатқа бас иеді. 
Қорыта  айтсақ,  біздің  Ата  Заң −  дҥние  жҥзіндегі  ең  жас  Конституциялардың 
бірі.  Ол  –  мызғымас  мемлекеттігіміздің  алтын  қазығы,  бірлігі  мен  ынтымағы 
жарасқан елдігіміздің бҧлжымас бағдары, кемел келешегіміздің кепілі. 
Конституция біздің Тәуелсіздігімізді нығайтты, мемлекетті және бҥкіл қоғамды 
берік етті. Сондықтан да біздің ортақ парызымыз – Негізгі заңға қҧндылықпен қарау, 
оны  ӛз  Отанымызды,  ӛз  Тарихымызды  қҧрметтегендей  қҧрметтеу.  Әрбір 
қазақстандықтың  Конституцияның  мемлекет  пен  қоғам  ҥшін  ғана  емес,  сонымен 
бірге  жеке  ӛзі,  ӛз  отбасы  мен  ӛз  балалары  ҥшін  де  мәнділігін  бағалай  білуі, 
конституциялық міндеттемелерін қастерлеп, сақтап, орындауы маңызды. 
 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: