10-практикалық жұмыс Ауызша, жазбаша тіл дамыту. Тіл дамытуға байланысты зерттеген ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау

жүктеу/скачать 37,38 Kb. бет 1/2 Дата 23.03.2023 өлшемі 37,38 Kb. #75755 түрі Мазмұндама

Бұл бет үшін навигация:

• Жазбаша тіл дамыту жұмыстары

10-практикалық жұмыс Ауызша, жазбаша тіл дамыту. Тіл дамытуға байланысты байланысты зерттеген ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау. Бастауыш сыныптарда жазбаша тіл дамыту үшін шығарма, мазмұндама жазу жұмыстары арқылы іске асырылады. Мазмұндама мен шығарма балалардың сөздік қорын, ойлау қабілетін, түсінігін, өресін, жазу мәдениетін дамытуға бағытталады. Оқушылар оқығандарын ауызша баяндағанда бір тақырып төңірегінде сөйлетіп қоймай, келешекте шығарма жазатындай етіп ойластыру керек. Сол себепті бастауыш сынып мұғалімдері ретінде өз бағдарламамызды ұсынып отырмыз. Жазбаша тіл дамыту жұмыстары Бастауыш сыныптардағы шығарма, мазмұндама жұмыстарының көлемі көбіне шағын болады. Солай болғанымен бағдарламада байланыстырып сөйлеуге шығарма мен мазмұндама жазуға арнайы уақыт бөлінген. Балалар оқыған шығармаларын қарапайым талдау жасаумен, анығырақ айтқанда шығарма кейіпкеріне мінездеме беру үшін материал іріктеп алу, олардың іс-әрекеттеріне баға беру, мәтіннен қанатты сөздерді теріп алу сияқты дағдыларды да меңгереді. Оқушылардың айналадағы өмір туралы түсінігі мен ұғымын дұрыс қалыптастыру – оқу сабағының аса маңызды міндеті. Бұл міндет балаларды нактылы заттармен, адам өміріне және табиғат тіршілігіне байланысты фактілермен әр түрлі құбылыстармен үздіксіз және белгілі бір мақсатпен таныстырып отыру арқылы жүзеге асырылады. Шығарма дегеніміз – белгілі бір тақырып бойынша өз ойын жоспарлы баяндау. Шығармаларды мынадай топтарға жіктеуге болады: 1) оқушылардың оқыған, яғни естіген әңгімелеріне байланысты: 2) саяхатқа шыққаны бойынша; 3) өнер саласына (сурет, кино, т.б.) байланысты. 4) оқушылардың өз іс – әрекетіне (ойын, еңбек, т.б,) байланысты. Оқушылардың оқыған, яки естіген әңгімелеріне байланысты шығарма жұмысы кезінде сөйлемді дұрыс құру дағдысын қалыптастыру үшін оларды үйде немесе сыныпта оқыған шығармалары үлкендерден естіген ертегі, әңгімелері бойынша сөйлетіп үйретудін пайдасы зор. Шығарманын бұл түрінің білімділік, тәрбиелік мәні зор. Мұндағы ұтымды мәселенің бір ұшы бала өзін қоршаған айналаға сын көзбен қарап, жақсы мен жаманды, еңбекқорлық пен жалқаулықты, кішіпейілділік пен дөрекілікті байқайды. Балаларды сөйлеткенде олардың сөйлемдері қысқа әрі түсінікті, жүйелі құрылуына назар аударып, айтып отырған әңгімелеріне үйренген жаңа сөздерін кірістіре сөйлеуін қадағалап, кейін осы сөздерді шығарма жазғанда да қолдануға болады. Ол үшін жетекші сұрақ қойып отыру керек. Оқушылардың оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұны бойынша шығарма жаздыруға болады. Адам мәдениеті деңгейінің, ой өрісінің маңызды көрсеткіштерінің бірі – сөз. Бала түйсігіндегі жекеленген сөздер бірте-бірте байып, күрделеніп, қолданысқа еніп отыруы тиіс. Өйтпеген жағдайда сөздік қоры жұтаң адамның қоғамдық өмірге белсене араласа алмайтыны сияқты, сөздік қоры қалыптаспаған оқушыдан нәтижелі сабақ үлгерімін күту де бекер. Бастауыш сынып оқушысының тілін дамытудың ұтымды құралы – шығарма. Нақ осы шығарма жазу кезінде ғана оқушы өмірден көргенін оралымды сөзге айналдыруды үйрене алады. Шығарма, бірінші сыныптағы ауызша шағын хабар, әңгімеден бастап оқу-тәрбиелік маңызы мен қатар оқушының тұлғалық қалыптасуына, өмірлік белсенділігін арттыруға септігін тигізер жоспарлы да мағыналы ақыл-ой жұмысына айналуы тиіс. Өйткені ол оқушының ой дербестігін, белсенділігін, іске берілгендігін, текске өз жанынан бірдеңе қосуын қажетсінетін жұмыс. Шикізат даярлау, оны жүйелеу, әңгіменің, шығарманың композициясы мен жоспарын ойластыру, сөз іріктеу, логикалық байланысқа түсіру, сөйлем құрау, емле қатесін тексеру- осының бәрі шығарма жазу кезінде соқпай өтуге болмайтын процестер. Әсіресе, 1-2 сыныптарда өз ойындағысын жазбаша білдіру балаларға біраз қиынға соғады. Осындай қиындықтың салдарынан шығарма, мазмұндама жұмыстары жүргізілмей қалады. Шығармада тілдік теория ауызекі тәжірибемен ұштасып, оқушы оны сабақтық алуан деп сезінбей өз ойын жазбаша түрде дұрыс бейнелеу құралы ретінде қабылдайды. Ауызша шығарма да, жазбаша шығарма да материал дерегіне, дербестік деңгейіне, әзірлену тәсіліне, жанрына, тіл ерекшелігіне қарай бірнеше түрге жіктеледі. Шығарманы сондай-ақ тақырыбына қарай да топтауға болады. Мәселен, туған жер табиғаты – өзендер, көлдер, ормандар, жануарлар, өсімдіктер, т.б. Еліміздегі адамдар еңбегі – кітапхана, мектеп, дәріхана, дүкен т.б. шығарма арқылы баланың өздігінен қорытынды шығарып, пікір айтуға қабілеті қалыптасады. Бұл жұмыс баланы бақылауға үйретіп, шығармашылық қиялын дамытады. Шығарма жаздыру үшін белгілі бір мақсатпен іріктелін алынған тақырыптар оқушылардың дүниесін көзкарасын қалыптастырады. Шығарма, мазмұндамадай емес, оқушыға ана тілінде айтайын дегенін еркін баяндауға, сөздік қорын сарқа пайдалануға мүмкіндік береді. Бастауыш сыныпта шығарманың нағыз қарапайым, оңай түрлері жүргізіледі. Дегенмен оқушыларға шығарма жаздырып үйретуде белгілі бір көзделетін мақсат, оңайдан басталып, бірте-бірте қиындай берушілік, жүйелік болуға тиіс. Бастауыш сыныптарда жаздырылатын шығарманы, мазмұны мен тақырыбына қарай топтастырып жүйелегенде, негізінен төртке белуге болады. Оқыған, естіген әңгімелер негізінде; Табиғат құбылыстарын бақылау негізінде; Өмірінде кездесетін оқиғаларға байланысты; Өнер саласына байланысты. Алғашқы кезде балалар шығарманы ауызша құрап үйренеді. Олар ауызша шығарма құрау дағдыларын меңгерген кезде шығарма жаздырылады. Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұнын сақтай отырып, өз сөздерімен еркін шығарма жазады. Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің үлгісіне еліктеп, өздері ойдан шығарып жазады. Дұрыс ұйымдастырылса бұл жұмыстың екеуінің де пайдасы мол. Бұл оқушының шығармашылық қиялын дамытады. Оның тілін ұстартып, ойын жүйелі баяндауға төселдіреді. Баланың шығарманы сәтті жазуы үшін айқын, «тар» нақты тақырып керек. Егер оқушыларға «Күз», «Қыс» секілді ауқымды тақырып берілсе, онда олар мұндай қомақты дүниеге кездескенде абыржып, оны кен түрде қамти алмайды. «Күз» тақырыбының ауқымдылығы сондай оқушы өрісінің жетпеуі өз алдына, шығарма көлемінің шағындығы-ақ күз табиғатын кеңірек қамтуды көтермейді. Тар тақырып оқушыны өзіндік дербес жұмысқа тиянактылық пен нақтылыққа үйретіп, ол деректерді іріктеп ретімен орналастырып, шығарманы жеңіл жазып шығады. Оқыған әңгіменің негізінде шығарма жаздыру үшін мұғалімдер бұрын көргендерін, естігендерін еске түсіру мақсатында балалармен қысқаша әңгіме өткізеді. Мысалы, «Ана тілінен» «Жаңбыр» өлеңін оқып, соның негізінде «Жаңбырдың пайдасы» тақырыбына шығарма жаздыру керек болса, балалардың оқыған материалдарына қосымша жаңбыр жөнінде не білетіндерін сұрайды. Егер балалар білетіндерін өздіктерінен айта алмаса: Жаңбыр жауарда аспанды не басады? Жаңбыр көп жауғанда, егін қалай өседі? Шөп қалай өседі? Жаңбыр көп жауғанда, арықтың суы қайтеді? Жаңбырдан кейін шаң – тозаң қайтеді? – деген сияқты сұрақтар қойып, әңгіме өткізеді. Сұрақ-жауап арқылы әңгімелесіп болған соң, 1-2 оқушы жаңбырдың пайдасын тұтас айтып береді, онда оқушы жаңбырға байланысты өзінің көргенін, білетінін (найзағай жалтылдау, күн күркіреу, дауыл тұру тағы басқа), қиялын, әсерін қысылмай, еркін айтып беруге тиіс. Сонан соң осы айтылған әңгімеден шығарма жазады. Ең алғашында шығарманы оқушылар өздігінен жаза алмайды. Сондықтан тақтаға бірнеше сұрақтар жазылады да, оқушылар соған жауап береді. Аспанды не басты? Не жауды? Жаңбыр қалай жауды? Жаңбырдан кейін шөп, егін қапай өседі? Жаңбырдап кейін ауа қандай болады? Оқушылар сұрақтарға жауапты әуелі ауызша құрайды. Олардың айтқан жауабы талқыланады. Сол жауаптардың ішінен ең жақсысы алынады. Сұраққа қайтарылған жауап толық тағы да бір қайталанғаннан кейін, балалар шығарма жазуға кіріседі. Тағы бір мысал : «Сұғанақ мысық» әңгімесі бойынша «Менің мысығым» немесе «Менің күшігім» тақырыбына шығарма жаздыртуға болады. Мысық пен күшікті балалардың барлығы жақсы көреді, көпшілігі оларды асырайды. Сондыктан бұл тақырыпқа шығарманы қиналмай жазады. Дегенмен олар өздіктерінен әңгіме құрай алмайды. Сол себепті оларға алдын-ала тапсырма беріп, шығарма жазуға дайындық жүргізген жөн. Әңгіме оқылғаннан кейін балаларға «сендердің мысықтарың бар ма?» сияқты сұрақ қойылады. Балалардың біреулері «бар» екіншілері «жоқ» деп жауап қайтарады. «Бар» деп жауап берген балалардан өздерінің мысығы жөнінде не білетіндері сұралады. Олар мысықты асырағанымен оның қылығына көңіл аудармағандықтан, әңгіме айтып бере алмауы мүмкін. Сондықтан оларға «Мысықтың түсі қандай? Көзі қандай? Қараңғыда мысықтың көзін көруге бола ма екен? Мысығың тышқан аулай ма? Сен мысығыңмен қалай ойнайсың?» сияқты сұрақтар беріледі де, осыларды байқап келу тапсырылады. Балалар тапсырманы ұмытып кетпеу үшін, мезгіл – мезгіл ойларына түсіріп қояды. Балалардың білетін жұмбақтары, мұғалімнің өзі білетін жұмбақтар, мысык жөнінде қысқа әңгімелер айтылады. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің жоғарғы деңгейде жазылған шығармасын ұйымдастыру үшін екі топтағы шарттар орындалуы қажет: Біріншісі – оқушының толық дамуын қамтамасыз ететін дидактикалық шарттардың орындалуын талап етеді. Екінші шарты – әдістемелік мазмұндама. Ол оқушылардың грамматикалық, стилистикалық дағдыларды меңгеруін, шығарма тақырыптарын анықтауды және солармен жұмыстар ұйымдастыруды талап етеді. Шығарма тақырыбы оның мазмұнын анықтайды. Сондықтан да әрбір жаңа тақырып – бұл жаңа мазмұн. Л.В.Занков өзінің зерттеуінде тақырыптың 2 негізгі тобын анықтайды: өнімсіз және шығармашылық. Бірінші топтағы тақырыптар бала тәжірибесінен бөлек бір құбылыстың ашылуын көрсетеді немесе белгілі оқу пәні бойынша құрастырылады. Мысалы, «Қоян туралы мен не білемін?» тақырыбында шығарма жазуда қоян туралы бар біліммен жұмысты жазып шыгу өнімсіз деңгейге сәйкес. Ал осы тақырыпқа ұқсас келетін «Қояндар суда өмір сүре ала ма?» тақырыбындағы жұмыс өзгеше қараулы талап етеді. Себебі тек қоян туралы білетін біліммен, мағлұматпен шектелуге болмайды. Берілген сұрақка жауап беру үшін оқушы тірі табиғат пен өлі табиғатты, табиғаттың байланысын, ортасы мен оның тамақтану қабілетін байланыстыра қарастырады. Бұл жұмыста оқушы қоян туралы бар білетініне сүйене отырып, салыстыру, дәлелдеу, нәтиже шығару сияқты жұмыстарды орындауы тиіс, яғни шығармашылық бағытта жұмыстануы қажет болады. Аталған жұмыс түрлері бастауыш мектеп оқушыларына ешқандай қиындық келтірмейді. Екінші топтағы, яғни шығармашылық бағыттағы шығармалар, әртүрлі деңгейдегі жұмыстар болуы мүмкін. Мысалы: Оқушы «Қояндар суда өмір сүре ала ма? Қасқыр мен мысықтың арасындағы қандай ұқсастық, айырмашылық бар?» – деген тақырыпта шығарма жазуда бір оқу пәнінің ішіндегі бөлек тараулардың байланысын ашуға жұмыс жасайды. Сондай-ақ әртүрлі пәндер арасындағы байланысты ашуға көмектеседі. Мысалы: математика пәні мен табиғаттану немесе әдеп, сурет, ән сабақтарының арасындағы материалдарға негізделген болуы мүмкін. Ал «Тіл адамдарға не үшін қажет?», «Менің айналамдағы орта», «Жақсылық, мырзалылық деген не?» – деген тақырыптардағы шығармалар оқушыдан жоғары дәрежедегі ақыл-ой белсенділігін, яғни бар мағлұмат, деректерін, білімдерін сұрыптай отырып өз тәжірибелеріне, бақылауларына сүйену негізінде баяндауларын талап етеді. Шығармашылық бағыттағы шығармаларды жазуда ескеретін негізгі мәселелер: Тақырып таңдауда еркіндік беру, өйткені оқушыға қай тақырып жеңіл және таныс, сол бағытта өз ойын еркін және толық жеткізе алады. Шығарманың тақырыптары оқушыларға өздерінің жақсы білетін жақтарын ашып көрсетуге ғана емес, сонымен бірге әлі де болса толық қалыптаса қоймаған жетіспейтін жақтарын да одан әрі дамытуға мүмкіндік беруі тиіс. Мысалы «Мысық пен күшік», «Аңдар орманда қалай қыстайды?», сияқты тақырыптар, олардың шығармашылық елестетулерінен көрініп, көркем бейнені суреттей білуіне көмектесе отырып, логикалық ойлау, есте сақтау, елестету қабілеттерінің жете дамуына көмектеседі. Өнімсіз және шығармашылық тақырыптарды өзара байланыстыра отырып қолданған тиімді. Себебі өнімсіз тақырыптар шығарманың жоспарын құру, керекті материалды қатаң іріктеу, баяндау тәсілін сақтау сияқты қажет дағдыларды қалыптастыруга көмектесетін жаттығулар есебінде жұмсалады. Ал шығармашылық тақырыптар ең негізгіні және бастыны – өз ойын, сезімін, жан-дүниесін жеткізе білуге, әр саладағы білімді өзара байланыстыра отырып қолдануға сондай-ақ белгілі деректер, құбылыстар бойынша қорытынды жасауға, ізденуге үйретеді. Оқушылардың жеке қабілетін дамытуда көркем әдебиет жанрын, шығарма мазмұнын таңдауда үлкен еркіндік беру өте тиімді. Бұл бағытта, мысалы «Ормандағы көктем» атты тақырыпты алуға болады. Бұны оқушылар ертегі жанры, ғылыми-публистикалық мақала және көркем әңгіме есебінде аша біледі. Сонымен қатар ең алдымен, оқушының ақыл-ойына әсер ете отырып, кез келген затқа сын көзбен қарай білуге, бағалай білуге үйрету негізінде оның ішкі жан дүниесіне, сезіміне де әсер етіп, қозғауы қажет. Жүргізілген зерттеу бойынша балалар әсіресе ертегілер жанрындағы «Бұлт пен күн туралы ертегі»,«Жер бетіндегі жел туралы ертегі» және сұрақ түрінде берілген «Ертегі адамдарға не үшін керек?», «Ағаштар неліктен өседі?», «Ойыншықтар адамдар үшін неге керек?» сияқты тақырыптарды өте қызыға орындайды. Жалпы, бұл дамыта оқыту жүйесіне құрылған әдеби шығармашылық жұмыстардың басты құндылығы – мектепте және мектептен тыс алатын білімін бекіте білуге, жалпылай отырып қорытындылауға үйрету. Балалардың сөздік қорын дамытудағы жұмыстардың бірі – мазмұндама. Мазмұндама мәтіндеріне қойылатын мынадай талаптар бар: Бастауыш мектеп оқушыларына мазмұндама алдымен дайын мәтін бойынша жаздырылады. Бірақ мазмұндамаға алынатын мәтінге өте жауапкершілікпен қарау қажет. Өйткені жұмыстың нәтижесі көбіне мәтінді дұрыс таңдап ала білуге байланысты. Мазмұндама мәтіндері жеңіл әңгімелерден басталып, бірте-бірте қиындай түседі. Бастауыш сынып оқушыларына арналған мазмұндама мәтіндерінің тақырыбы оларды адамгершілікке, достыққа, ерлікке, еңбекке, Отанын шексіз сүюге тәрбиелейтіндей; мазмұны белгілі бір сюжетке құрылған, оқиғасы тартымды, әр сыныптағы балалар ұғымына лайық болғаны дұрыс. I-II-сыныптарда мәтіннің әңгімелеу түрінде болғаны дұрыс, өйткені баяндау, хабарлау түріндегі мәтін балаларды жалықтырып жібереді. Дайын мәтін бойынша мазмұндама жаздырудың өзі, белгіліден белгісізге, женілден ауырға деген қағидамен бірнеше сатыға бөлінеді. Сонымен қатар мәтіндегі түсініксіз сөз саны да есепке алынып отырады. Мәтінде кісі аттары көбейіп кетсе, балалар мәтіннің мазмұнын дұрыс түсіне алмай қалады да, оны жазып бере алмайды. II сыныпта мазмұндаманың бұл түрі, балаларды жоспар жасауға үйрету үшін, бірге-бірте қиындатып пайдаланылады. Мысалы, II сыныпта «Ақ қошақан» әңгімесі бойынша мұғалім мазмұндама жаздырады. Мақсаты: 1. Балаларды ойларын жүйелі түрде жазып беруге үйретеді. Мәтін мазмұн реті мен түрін сақтай отырып жазуға дағдыландыра түседі. Балалардың жануарларды жақсы көріп, күту сезімдерін тәрбиелейді. Сабаққа ойыншық қошақан, шүберек, бір тілім нан, бір уыс шөп, су құйылған стакан әкелген дұрыс. жүктеу/скачать 37,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу: