Министерство образования и науки Республики
Казахстан
Қазақстан Республикасы білім және ғылым
министрлігі
Ministry of Education and Sciences of the Republic
of Kazakhstan
Карагандинский государственный университет
имени академика Е.А. Букетова
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университеті
E.A. Buketov Karaganda State University
РУССКО-КАЗАХСКО-АНГЛИЙСКИЙ
СЛОВАРЬ-СПРАВОЧНИК
ПО ИСТОРИИ КАЗАХСТАНА
ОРЫСША-ҚАЗАҚША-АҒЫЛШЫНША
АНЫҚТАМАЛЫҚ СӨЗДІК
RUSSIAN-KAZAKH-ENGLISH
DICTIONARY - DIRECTORY
Караганда
Қарағанды
Karaganda, 2010
1
Рекомендовано к изданию Ученым Советом и научно-
методическим советом КарГУ им. Е.А. Букетова
Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың ғылыми кеңесі және
ғылыми-әдістемелік кеңесімен ұсынылған
It is recommended to edition by Academic Council and
scientific - methodical Council of E.A. Buketov Karaganda
State University
Русско-казахско-английский
словарь-справочник
по
истории Казахстана /Сост.: В.В.Козина, С.В.Елеуханова,
Ж.Т.Толеухан, Б.М Айтбаева., А.Х Абилова., С.Ж.
Алимкулова.
Қазақстан тарихы бойынша орысша-қазақша-ағылшынша
анықтамалық сөздік /Құраст.: В.В.Козина, С.В.Елеуханова,
Ж.Т.Төлеухан, Б.М. Айтбаева, А.Х. Абилова, С.Ж
Әлімқұлова.
Russian-Kazakh-English dictionary - directory for students of
speciality «International relations» / Complited by: V.V.
Kozina, S.V. Eleukhanova, Zh.T. Toleukhan, B.M. Aitbaeva,
A.Kh. Abilova, S.Zh. Alimkulova.
2
Настоящий словарь-справочник содержит более 500
терминов и понятий по дисциплине «История Казахстана» и
охватывает разнообразные и разнохарактерные темы: от
исторических событий и деятелей до географических
названий с древнейших времён до наших дней.
Предназначен для преподавателей и учащихся высших
и средних учебных заведений, также всех интересующихся
историей Республики Казахстан.
Анықтамалық сөздікке «Қазақстан тарихы» пәні
бойынша 500 термин мен түсініктер енгізілген және әр
түрлі, әр сипаттағы тақырыптарды қамтыған: тарихи
оқиғалар мен біздің дәуірімізге дейінгі көне географиялық
атаулар, қайраткерлер.
Оқу құралы жоғары және орта оқу орындары
оқушылары мен оқытушыларға, сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының тарихы қызықтыратын барлық
оқырмандарға арналған.
This dictionary-directory contains more than 500 terms and
conceipts on the discipline of “History of Kazakhstan” and has
various and diverse themes: from historical events and figures to
geographical names from ancient times to the present days.
It is intended for teachers and students of higher and
secondary education establishment, and also for those who are
interested in the history of the Republic of Kazakhstan.
3
Предисловие
Актуальность издания словаря-справочника по
истории
Казахстана
обусловлена
особым
интересом учащейся молодёжи и широких кругов
общественности к проблемам исторического
прошлого нашей республики, истории казахского
народа. Интерес к этому заметно возрос с момента
провозглашения
независимости
Республики
Казахстан. Подобные издания по истории
Казахстана необходимы и важны, так как несут
большую идеологическую нагрузку – способствуют
формированию казахстанской гражданственности и
патриотизма, помогают более глубокому и полному
изучению истории казахского народа и народов,
населяющих республику.
Перевод студентов ряда специальностей на
полиязычное обучение настоятельно требует
издания учебной литературы на языках обучения.
Вместе с тем, количество литературы, в первую
очередь учебной, на английском и казахским
языках издается крайне недостаточно. Поэтому
издание специального словаря-справочника по
истории Казахстана на трех языках является
актуальным и весьма своевременным.
Предлагаемое учебное пособие «Русско-
казахско-английский
словарь-справочник
по
истории Казахстана» включает в себя основные
термины и понятия по дисциплине «История
4
Казахстана» и охватывает разнообразные и
разнохарактерные темы: от исторических событий
и деятелей до географических названий с
древнейших времён до наших дней.
При работе над учебным пособием авторы
руководствовались типовой учебной программой
по истории Казахстана, утверждённой и введённой
в действие приказами МОиН РК от 11 мая 2005 г.
№289, от 12 июля 2005 г. №480.
При составлении словаря-справочника авторы
использовали академические издания «Истории
Казахстана» разных лет, а также многочисленные
учебники и учебные пособия, материалы
справочников и энциклопедий, вышедшие в
Казахстане и России.
В организационно-композиционную структуру
работы положен русский алфавит.
Авторы данного учебного пособия не
претендуют на полное отражение всего комплекса
понятий и терминов по данной дисциплине и
планируют продолжение этой работы. Вместе с
тем, будут благодарны коллегам-историкам за
содержательные отзывы, замечания и пожелания.
5
Алғы сөз
Қазақстан тарихы бойынша анықтамалық
сөздік
шығарудың
өзектілігі
біздің
республикамыздың өткен тарихи мәселелеріне
қалың жұртшылықтың және жастардың ерекше
қызығушылық танытуына негізделіп отыр. Бұл
мәселеге
қызығушылық
Қазақстан
Республикасының
тәуелсіздігін
жариялаған
кезеңінен едәуір өсті. Қазақстан тарихы бойынша
аталмыш басылым қажет және маңызды, өйткені
үлкен идеологиялық жүкті көтереді, қазақстандық
азаматтық пен патриоттықты қалыптастырады,
қазақ халқы мен республикамызда тұратын
халықтардың тарихын терең және толық оқуға
көмектеседі.
Кейбір мамандықтардың көптілді білім беруге
көшуі үш тілде оқу әдебиеттерін шығаруды талап
етеді. Әдебиеттер саны, соның ішінде оқу
құралдары қазақ және ағылшын тілдерінде өте
жеткіліксіз шығарылады. Сондықтан Қазақстан
тарихы бойынша үш тілде арнайы анықтамалық
сөздік шығару қазіргі таңда өте өзекті болып
табылады.
Ұсынылып отырған «Қазақстан тарихы
бойынша
орысша-қазақша-ағылшынша
анықтамалық сөздік» оқу құралында «Қазақстан
тарихы» пәні бойынша ең негізгі терминдер мен
түсініктер енгізілген. Сонымен қатар, әр түрлі және
6
әр сипаттағы тақырыптарды қамтиды. Мысалы:
тарихи оқиғалар мен біздің дәуірімізге дейінгі көне
географиялық атаулар, қайраткерлер.
Оқу құралы Қазақстан тарихы бойынша ҚР
БжҒМ 2005 ж. 11 мамыры №289, 2005 жылдың 12
шілдесі №480 бұйрықтарымен бекітілген және
енгізілген типтік бағдарламасына сай жасалды.
Авторлар анықтамалық сөздікті құрастыруда
«Қазақстан тарихы» бойынша әр жылдары шыққан
басылымдарды, сонымен қатар Қазақстан мен
Ресейде шыққан көптеген оқулықтар мен оқу
құралдарын, анықтамалық және энцеклопедия
материалдарын пайдаланды.
Аталмыш
жұмыстың
ұйымдастыру-
компазициялық құрылымына орыс алфавиті
орналастырылған.
Авторлар оқу құралында осы пән бойынша
барлық терминдер мен түсініктер толық кешенді
көрсетілді деп таласпайды және бұл жұмысты
жалғастыруды жоспарлайды. Сонымен қатар,
тарихшы әріптестерінің құнды пікірлеріне,
ескертпелеріне және ұсыныстарына риза болады.
7
Preface
The edition relevance of this dictionary-directory
on the history of Kazakhstan is due to the special
interest of students and the general public to the
problems of the historical past of our country and the
history of Kazakh people. The interest has increased
since the proclamation of independence of the
Republic of Kazakhstan. Similar publications on the
history of Kazakhstan are necessary and important
because they have a heavy ideological load –
contribute to the formation of Kazakh citizenship and
patriotism, help studying the history of Kazakh people
deeper and complete.
Student transfering of some specialities to
polylanguage learning requires the publication of
educational materials in language learning. However,
the amount of literature primarily educational on
English and Kazakh languages is published
insufficiently. That’s why a special edition of the
dictionary-directory on the history of Kazakhstan in
three languages is relevant and timely.
The textbook “Russian-Kazakh-English dictionary-
directory on the history of Kazakhstan” includes the
basic terms and concepts of discipline “History of
Kazakhstan” and has various and diverse themes: from
historical events and figures to geographical names
from ancient times to the present days.
When working on this textbook authors were
guided by a model curriculum on the history of
8
Kazakhstan, approved and entered into force by orders
of MEaS RK on May 11,
2005 №289, July 12, 2005
№480.
While compiling the dictionary-directory the
authors used the academic editions of “History of
Kazakhstan” of various years, as well as numerous
textbooks and teaching aids, materials of handbooks
and encyclopedias that were published in Kazakhstan
and Russia.
The organizational and compositional structure of
work is the Russian alphabet.
The authors of this manual does not claim to reflect
the full range of concepts and terms of this discipline
and plan to continue this work. So they will be grateful
to fellow historians for informative feedback,
comments and suggestions.
Рецензенты: д.и.н., профессор Евдокимов В.В.
д.и.н., профессор Абилов К.Ж.
к.и.н., доцент Даниярова А.Е.
Пікір жазғандар: т.ғ.д., профессор Евдокимов В.В.
т.ғ.к., профессор Абилов К.Ж.
т.ғ.к., доцент Даниярова А.Е.
Reviewers: D.h.s., Professor Yevdokimov V.V.
D.h.s., Professor Abilov K.Zh.
С.h.s., assistant professor Daniyarova A.E.
9
А
й (
м)
ев (29 июля (10 августа) 1845,
Семипалатинская область, Казахстан — 23 июня (6 июля)
1904) —
казахский поэт, писатель, общественный деятель,
композитор, основоположник казахской письменной литературы
и её первый классик, реформатор культуры в духе сближения с
русской и европейской культурой на основе просвещённого
либерального ислама.
Абай (Ибраһим) Құнанбаев (29 шілде (10 тамыз)) 1845, Семей
облысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы) – 1904, 23 маусым (6
шілде) – қазақтың данасы, ақын, жазушы, қоғам қайраткері,
сазгер, қазақтың жазба әдебиетінің алғашқы негізін салушы, орыс
және еуропа мәдениетін қазақ мәдениетіне либералдық
ағартушылық ислам бағытымен жақындастыруға реформа
жасаушы.
Abay (Ibrahim) Kunanbayev (July 29 (August 10) 1845,
Semipalatinsk region, Kazakhstan – June 23 (July 6) 1904) – Kazakh
poet, writer, public figure, composer, founder of the Kazakh writing
literature and its first classical scholar, culture reformer in the sphere
of convergence with Russian and European culture on the basis of
cultured liberal Islam.
Абдал – служитель мусульманского культа, выполняющий обряд
обрезания.
Абдал – мұсылман ғұрпына қызмет етуші, бала сүндеттеуші.
Abdal – a Muslim priest carrying out the circumcision ceremony.
Абдиров Нуркен (1919-1942) – военный летчик – штурмовик,
сержант, Герой Советского Союза (1943, посм). 19.12.1942 г.
вместе со стрелком-радистом А. Комисcаровым вылетел на 17-е
боевое задание по уничтожению вражеских оборонительных
сооружений и танковых сосредоточений в районе Боковская-
Пономарёвка (Сталинградский рубеж). Члены экипажа геройски
погибли, повторив подвиг Н.Ф.Гастелло.
10
Әбдіров Нұркен (1919-1942) – әскери ұшқыш-шабуылшы,
сержант, Кеңес Одағының Батыры (1943, қаза тапқан соң).
19.12.1942ж. атқыш-радист А. Комисаровпен бірге 17-ші
тапсырманы орындау үстінде жаудың қорғаныс құрылыстары
мен танктерінің көзін жойған (Сталинград бағытындағы
Боковская Пономаревка ауданы). Экипаж мүшелері Н.Ф.
Гастеллоның ерлігін қайталап батырлықпен қаза тапты.
Abdirov Nurken (1919-1942) – a military pilot – storm trooper,
sergeant, the hero of the Soviet Union (1943). December 19, 1942 he
flew out together with gunner and radio-operator Komissarov A. to the
17th combat mission on disparaging of enemy defenses and tank
arrangements in the area of Bokovskaya-Ponomoryovka (Stalingrad
border line). Crew members perished heroically having repeated N.Ph.
Gastello’s exploit.
Абдыра – большой сундук, предназначенный для хранения
одежды.
Абдыра (әбдіре) – Киім-кешек, үй жиһазы, зат сақтайтын үлкен
сандық.
Abdyre – a large trunk intended for clothes storage.
Абул - Саид – имя Джанибека, первого казахского хана.
Абул-Саид – алғашқы қазақ ханы, Жәнібектің есімі.
Abul Said – name of Janibek
– the first Kazakh khan.
Абулхаир хан (Абулхайыр Мухаммед Казы) – хан Младшего
жуза (1693-1748), военноначальник, один из организаторов
освободительной борьбы против джунгарского нашествия,
инициатор принятия Российского подданства.
Әбілқайыр хан (Әбілқайыр Мұхаммед Қазы) (1693-1748) – Кіші
жүздің ханы. Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресті
ұйымдастырушылардың бірі – бас қолбасшы Ресейге бодандыққа
түсудің көшбасшысы.
Abul khair Khan (Abulkhair Mohammed Kazy) – the Khan of the
Little Juz (1693-1748), military leader, war of liberation organizer
11
against Djungarian invasion, initiator of the Russian nationality
admission.
Абылай (Абильмансур, Сабалак) (1711-1781), государственный
деятель, политик, дипломат, полководец, хан, объединивший три
жуза (1771-1781).
Абылай (Әбілмансұр, Сабалақ) (1711-1781), мемлекеттік
қайраткер, саясатшы, дипломат, қолбасшы, үш жүздің басын
біріктірген хан (1771-1781).
Abylai (Abilmansur, Sabalak) (1711-1781) – a statesman, politician,
diplomat, military leader, the khan who united three juzes (1771-
1781).
Авеста – священная книга древних иранцев.
Авеста – ежелгі ирандықтардың қасиетті інжіл кітабы.
Avesta – a sacred book of ancient Iranians.
Автономия – право самостоятельно решать дела внутреннего
законодательства и управления; самоуправление.
Автономия – бір мемлекеттің шеңберіндегі жеке ұлтқа саяси
жағынан өзін-өзі билеуі, жеке басқарушылық.
Autonomy – the right to decide legislation and government cases
independently; self-government.
Адай – казахский род байулинского поколения Младшего жуза.
Адай – Кіші жүздегі Байұлының құрамына кіретін ру.
Adai – the Kazakh clan of Bayulinsky generation of the Little Juz.
Адалбакан – шест с ответвлениями, прикрепляемый к
купольным жердям юрты, применяемый в качестве вешалки.
Адалбақан – Киіз үй ішінде уыққа жапсырылған киім ілгіштің
орнына қолданылатын ашалы қада ағаш.
12
Adalbakan – the staff with branches used in yurt as the rack that is
hung up to the yurt dome.
Адат (от арабского - обычай) – обычное право, племенные
традиции, регулировавшие наряду с шариатом общественные и
племенные отношения у мусульманских народов Казахстана,
Кавказа, Средней Азии и др.
Адат (арабшадан - әдет) – кәдімгі құқық, тайпалық ғұрыптар,
тайпалық қауымдағы Қазақстан, Кавказ, Орта Азия және т.б.
мұсылман халықтарының шариғат жолымен әдет-ғұрыптық
қарым-қатынастарын реттейді.
Adat (from Arabic - custom) – the usual right, tribal traditions
regulating equally with sharia social and tribal relations at Muslim
people of Kazakhstan, Caucasus, Asia, etc.
Адеп – соблюдение приличий национальной этики поведения
взрослых перед младшими и наоборот, мужчин перед
женщинами, женщин перед мужчинами.
Әдеп – үлкендердің кішілер алдында, кішілердің үлкендер
алдында, ер адамдардың әйелдер алдында, әйелдердің ерлер
алдында тәртіп сақтау этикасы.
Adep – observing the decencies of national etiquette of adults’
behavior in front of children and on the contrary, men in front of
women, women in front of men.
Айбала – боевое оружие, секира с острым лезвием с одной
стороны и обухом с другой.
Айбала – жалманы өткір, ал қары өтпейтін соғыс қаруы.
Aybala – the military weapon, an axe with sharp edge from one side
and with head from another.
Айбалта – оружие типа секиры.
Айбалта – ұзын сапты жарты ай бейнесіндегі кішірек балта.
Aybalta – the weapon such as axe.
13
Айбан, айп – обычное право у казахов, преследующее воровство
(айып-штраф).
Айбан, айып – қазақтардың ғұрыптық құқығы, ұрлық-қарлықты
тізгіндеу.
Ayban, ayp – the usual Kazakh right striving for stealing (ayp-fine).
Айгак – свидетель, носитель какой-либо информации о событиях
дела.
Айғақ – куәгер, істің басы-қасында болып ол туралы куәлік
етушілік.
Aygak – a witness, a bearer of any information about case.
Айкап – журнал (1911-1915) аграрно-демократического
направления. Издатель и редатор – Мухамеджан Сералин (1871-
1929). В нем сотрудничали Ж.Сейдалин, Б.Каратаев,
С.М.Торайгыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин и др.
Айқап – журнал (1911-1915) аграрлық – демократиялық бағытта
шығарылған. Редакторы және шығарушы – Мұхамеджан Сералин
(1871-
1929) болған. Бұл журналда Ж.Сайдалин, Б.Қаратаев,
С.М.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б. Майлин және т.б. қызмет
атқарған.
Aykap – the journal (1911-1915) of agrarian-democratic direction.
Publisher and editor – Mukhamedjan Seralyn (1871-1929).
Zh.Seidallin, B.Karatayev, S.M. Toraigyrov, S.Seifullin, B.Mailyn
contributed to this journal too.
Аймак – аул, группа родов, аулов, род, округ.
Аймақ – ауыл, ру, ауыл топтары, ру, өңір.
Aimak – a village, group of family, villages, kin, region.
Аймак – в тюркских, монгольских и отчасти тунгусо-
маньчжурских
языках
первоначально
родоплеменное
14
подразделение (род, племя и даже народ); в феодальную эпоху
крупное владение, удел, иногда ханство (у монголов).
Аймақ – түркіше, моңғолша және тұңғыс-маньчжур тілінде
рулық-тайпалық алғашқы топтасулар (ру, тайпа тіпті халық);
феодалдық дәуірдегі жер иеліктері, қайсы бірде моңғолдардағы
хандық.
Aimak – the tribal subdivision in Turkic, Mongolian and Tungus-
Manchurian languages (kin, tribe and even people); large ownership,
crown domain, sometimes khanate in feudal epoch.
Аймаутов Жусупбек (1889-1931) - писатель, драматург,
переводчик, исследователь, публицист.
Аймауытов
Жүсіпбек
(1889-1931)-
жазушы,
драматург,
аудармашы, зерттеуші, публицист.
Aimautov Zhusupbek (1889-1931) – a writer, playwright, translator,
investigator and publicist.
Айтеке бий Байбекулы (1682-1766) – бий-шешен,
импровизатор, один из организаторов борьбы казахов против
джунгар. Происходил из рода торткара племени алим Младшего
жуза. До Абулхаира управлял всеми родами Младшего жуза. Как
признанный бий и предводитель Младшего жуза А. входил в
совет при хане Тауке и вместе с Толе бием, Казыбек бием и др.
биями принимал участие в составлении свода законов «Жеты
Жаргы», в решении государственных дел, а также некоторых
крупных споров между Старшим и Средним жузами, между
родами Младшего жуза.
Достарыңызбен бөлісу: |