«Қазақтан тарихы және әлеуметтік ғылымдар» кафедрасы «Мәдениеттану» курсы бойынша Эссе тақырыбы
жүктеу/скачать 52,32 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Мәдениеттану» курсы бойынша Эссе тақырыбы: «Түркілердің мәдени мұрасының еуропалық және исламдық әлемге әсері» Орындаған
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ Т.ЖҮРГЕНОВ АТЫНДАҒЫ ӨНЕР АКАДЕМИЯСЫ «Қазақтан тарихы және әлеуметтік ғылымдар» кафедрасы «Мәдениеттану» курсы бойынша Эссе тақырыбы: «Түркілердің мәдени мұрасының еуропалық және исламдық әлемге әсері» Орындаған: Операторлық шеберлігінің 2 курс студенты Сабырқожа Т. Тексерген: «ҚT және ӘҒ» кафедрасының доценті филос. ғ. к. Бауыржан Муратбекович Алматы, 2021 1 Түркілердің мәдени мұрасының еуропалық және исламдық әлемге әсері Түркі әлемі жер тарихының бүкіл кезеңінде бірегей орын – ең алғашқы және ең қуатты Мәдениеттер мен өркениеттердің отаны болды, олар кейіннен әлемдік тарихтың бүкіл барысына шешуші әсер етті. Бұл жағдай негізгі себептерден туындайды: түріктер Шығыс пен Батыс арасындағы байланыстырушы көпір болды. Осылайша, түркі мәдениетінің ерекшелігі-ол сөзсіз Шығыс пен Батыстың әлемдік мәдениетінің барлық жақсылықтарын біріктірді, бірақ осы құндылықтарды біріктіре отырып, ол өзінің ерекше және ерекше мәдениетін сақтай алды. Белгілі ғалым С.Б. Бөлекбаев өзінің "әлемдік мәдениет пен өркениетке түркі үлесі" монографиясында атап өткендей, "Түркі әлемі адамзат тарихында маңызды рөл атқарды, әлемдік тарих пен әлемдік саясаттың даму бағытын және бағытын бірнеше рет өзгертті, өзінің тарихи әрекеттері мен жаулап алуларымен әлемдік мәдениетке үлкен үлес қосты. Әлемдегі ең алғашқы мемлекеттік рәміздер мен билік белгілері, сондай-ақ саяси терминдер далада алғаш рет пайда болды, бұл далаларда болған дамыған мемлекеттік құрылымды көрсетеді, содан кейін олар бүкіл Еуразияға таралды. Осыған байланысты белгілі Қазақ Кеңестік ақыны және түркітанушы Олжас Сүлейменовтің (кезінде оның "Аз и Я" кітабы нағыз фурор, сонымен қатар түркологиядағы төңкеріс жасаған) Ежелгі грек сөзі "Басилей (василевс)" этимологиясы туралы мәлімдемесі өте қызықты болып көрінеді, ол Ежелгі Грецияда шағын елді мекеннің билеушісі, тайпа көсемі Спартада, содан кейін бірқатар ежелгі грек мемлекеттерінде тұқым қуалайтын патша деп аталған, эллиндік дәуірде – эллиндік мемлекеттердің монархы, орта ғасырларда – бұл Византия императорының ресми Міне, Сүлейменов бұл сөздің шығу тегі грек емес, Рим емес, үнді-еуропалық емес және семиттік емес екенін көрсетеді. Бұл bas – il – i – "ел басшысы"пратотүрік біліміне ұқсас. Грек тілінде де, латын тілінде де ысқырықтар болған жоқ, бірақ қарызға алынған сөздерде олар ысқырықпен берілді. Түркі тілдеріндегі бұл сөз бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Қазақстанда "президент" сөзі қазақ тілінде "El-basj" – сөзбе-сөз "ел басшысы" (Елбасы) терминімен қайталанады. Түріктер кейбір өркениеттер үшін, бірінші кезекте Батыс және Ресей өркениеттері үшін дамудың бастапқы шарттарын қойды. С.Б. Бөлекбаев түркілердің сыртқы әлеммен өзара іс – қимылының басқа да факторларын былай деп есептейді: көшпенділердің тәңірлік дінді құруы және олардың трансконтиненталдық магистралды-Ұлы Жібек жолын ұйымдастыруы. Ол А.Табышалиеваның "Түркістанға халықтардың ұлы тоғысуы мен олардың нанымдарының тағдыры түсті" деген тұжырымына келтіреді, шаманизмнің, тәңіршілдіктің, зороастризмнің, буддизмнің, христиандықтың, манихейліктің, исламның және жергілікті пұтқа табынушылардың ежелгі және қазіргі діндерінің негізгі идеялары тоғысқан жерде. Ұлы Жібек жолы Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің өзара кірігуі, Дала мен қала мәдениетін синтездеу үшін үлкен маңызға ие болды. Автор дала өркениетінің сіңірген еңбегін зердің өзіне тән түрі ретінде түркілер байырғы мекендеген Еуразияның далалары мен орманды далаларында қалыптасып, кеңінен таралған аң стилінің бай өнерін жасағандығынан көреді. Жоғарыда аталған монографияда профессор С.Б. Бөлекбаев келтірген белгілі тарихшы А. К. Нарымбаеваның пікірінше, ғұндар Еуропаны жаулап алып, "өзінің жоғары мәдениеті мен дінін"әкелген. Түркі халықтары адамзатқа көптеген ұлы тұлғаларды, соның ішінде көптеген жазушылар мен ақындарды берді. Өкінішке орай, әлемдік әдебиетке, сондай-ақ мәдениеттің басқа салаларына қосқан бұл үлес бағаланбайды және ішінара төмендейді. Түрколог ғалым Вагиф Сұлтанлы ХХ ғасырдың басында Жер бетінде екі нәрсе ашылмаған деп жазған әйгілі француз шығыстанушысы Альберт Сорелдің сөзін келтіреді:географияда бұл полюстер, ал тарихта түріктер. Тарих көптеген түркі империяларын және басқа да ірі мемлекеттік құрылымдарды біледі және олардың бәріне жаулап алынған халықтарға деген адалдық, оның жалпыға бірдей танылған мағынасында отарлық саясаттың жоқтығы тән болды. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін ғылымда тарихқа еуропоцентрлік көзқарас бар, оған сәйкес түркі халықтары әлемдік өркениетке үлес қоса алмады, өйткені олар көшпелі халық болған, олар бастапқыда ештеңе болмаған, тек отырықшы халықтар жасаған жемістерді пайдаланған. XIX ғасырда атақты қазақ ғалымы Ш. Уәлиханов: "Еуропада әлі күнге дейін көшпелі тайпаларды сұрапыл ордалар мен аяусыз жанкештілер түрінде білдіретін жалған ұғым үстемдік етеді; көшпелі ... қазақ туралы ұғым дөрекі және Мал тектес варвар идеясымен тығыз байланысты. Сонымен бірге, бұл варварлардың көпшілігінде өз әдебиеттері мен сөздері бар, жазбаша немесе ауызша. Осы ойды жалғастыра отырып, көрнекті ғалым Лев Николаевич Гумилев өзінің "ежелгі түріктер" кітабында: "тарихшы басқа халықтың мәдениетінен бізге елеулі болып көрінетін ерекшеліктерді іздеуге тырысатын өте қауіпті әдіснамалық аберрациядан аулақ болу керек және болмаған жағдайда бұл халықты қарабайыр деп санауы керек Өзінің мемлекеттік тарихының алғашқы қадамдарынан бастап түріктер Ұлы Жібек жолының маңызды учаскелерін бақылауға алды. Қытайдан Батыс елдеріне негізгі экспорттық тауар халықаралық валютаға айналған Жібек болды. Жібек және басқа да тауарлардан басқа, Жібек жолы бойында діни идеялар, Өнер, музыка таралды. Түріктерге өз мемлекетінің өркендеуі ғана емес, сонымен қатар өз халқының шетелдік мәдениеттердің құндылықтарын игеруі, халықтар арасындағы қарым-қатынас тән болды. Жібек жолы түрлі дүниетанымдық жүйелерді біріктірді, діни төзімділікті, инновациялармен белсенді алмасуға деген ұмтылысты көрсетті. Түркілер орасан зор мәдени серпіліс жасады, өзінің ерекше руникалық жазуымен ашық мәдениеттің жаңа түрін қалыптастырды. Ұлы Жібек жолы халықаралық қатынастардың даму тарихында ерекше орын алады. Бұл әлемдік сауда артериясы ғана емес, сонымен қатар әртүрлі елдер арасындағы мәдениаралық коммуникативті диалогты қамтамасыз ететін дипломатиялық қатынастардың этикасы болды. II ғасырдың аяғында сауда және дипломатиялық жол ретінде пайда болған Ұлы Жібек жолы белгілі болды және мәдени байланыстар жолы ретінде үлкен маңызға ие болды. Қолданбалы өнерде, архитектурада, қабырға кескіндемесінде тауарлар, мәдени үлгілер мен эталондардың таралуымен қатар, музыка мен би өнері, ойын-сауық қойылымдары Шығыс пен батыс елдеріне таралды. Өкінішке орай, Жібек жолы бойында орналасқан елдердің өзара байланыстары туралы көптеген мәліметтер бүгінгі күнге дейін жеткен жоқ. Алайда ежелгі жазба ескерткіштер мен Қытай жылнамаларынан алынған деректер дипломатиялық процестер мен ерте кезеңдегі елшілік алмасу дәстүрлерінің тарихына үңілуге мүмкіндік береді.. Ұлы Жібек жолының қалыптасуында Дешті-Қыпшақ ұлы даласының ғасырлар бойы қалыптасқан шығысында да, Батысында да көршілерімен дипломатиялық қарым-қатынасы ерекше рөл атқарды. Бұл Қытаймен (хан империясымен), Үндістанмен (Моғол империясымен), Иранмен (Персиямен) және басқа мемлекеттермен және елдермен қарым-қатынас. Біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықта-Орталық Азияда Иран-түркі мәдени симбиозы қалыптаса бастады. Атап айтқанда, бүгінгі күнге дейін сақталған тарихи құжаттарға сәйкес, Еуразияның дала белдеуінің батыс ареалы Енисейге, Кенді Алтайға және Шығыс Түркістанға Андрон мәдени қауымдастығының ескерткіштері тән Үнді-ирандық мал тайпалары игерді. Орта Азиядағы этносаяси жағдай III ғ. соңында өзгерді. б.з. д., ғұндардың юэчжилермен соғыстағы жеңісінің нәтижесінде ғұн, мүмкін түркітілдес көшпелі этникалық топ басқарған ғұн әскери күші пайда болды. Осы кезден бастап түркі, ал біраз уақыттан кейін моңғол тайпаларының көші-қон белсенділігі, Орталық Азия бойынша моңғолоидтық көшпенділердің қоныстануы, Орталық Азия көшпенділерінің тілдік қатынаста түркіленуі, иран тілді көшпенділердің этникалық және мәдени ассимиляциясы процесі басталады. Орталық Азиядағы бұл процесс жеті ғасырға созылды. Ұлы түрколог Л. Н. Гумилев жазғандай, " Еуразияның жүрегі - Ұлы Дала, Қытай қабырғасынан Карпатқа дейін, оңтүстігінде Ауғанстан мен Ираннан, ал солтүстігінде Сібір тайгасымен шектесетін ежелгі түріктердің жері. Ежелгі уақытта Батыста бұл даланы Скифия, парсылар Туран, ал қытайлар даланы "Солтүстік варварлар" Бей-ху " деп атаған. Б.з. VI ғ. ортасында Еуразия Дала белдеуінің көшпелі халықтары Бірінші Түрік қағанаты билеушілерінің қол астына бірікті. Қарай түркі қағандарының болып шықты және мемлекет қырғыздар арналған Енисее. Ежелгі түріктердің бақылауында Қытай шекарасынан Иранға дейінгі Ұлы Жібек жолының едәуір бөлігі және оңтүстік және Батыс Сібірге апаратын сауда жолдары болды. Жібек саудасы көлеміне қатысты қарама-қайшылықтарға байланысты түріктер Иранмен қақтығысып, Иранды айналып өтіп, Еділ мен Қара теңіз аймағының далалары арқылы Византияға жаңа сауда жолын салуға тырысты. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін түріктер Қытайдан Жерорта теңізі елдеріне сауда жолының едәуір бөлігін иемденді Ұлы Жібек жолы. Жібек саудасындағы басты делдалдар-соғдылар және Бұхара маңындағы жерден Сирияға дейінгі жолды бақылайтын парсылар. Жібек маталардың негізгі сатып алушысы Византия болды. Жібек саудасы соғды көпестері мен түркі хандарына үлкен табыс әкелді. Түріктер соғдылықтар арқылы әскери олжалар мен қытай патшалықтары Төлеген алымдарды сатуға мүмкіндік алды. Соғдылар қолдарына бұрын-соңды болмаған қымбат жібек маталарды шоғырландырды. Сонымен қатар, С. г. Кляшторный, т. и. Сұлтанов атап өткендей, IV ғасырдың аяғынан бастап Согдада жергілікті шикізатта өзінің Жібек тоқу өндірісі болды. Қазақстан мыңдаған жылдар бойы номадизмді – жергілікті халықтың көшпелі өмір салтын аумақтық қамту бойынша Еуразиядағы ең көне және ең үлкен аймақ болып тарихи қалыптасты. 3,5 мыңжылдық шамасында номадизм өндірістің жетекші тәсілі және Қазақстан халқының басым өмір салты болды. Көшпенділік тіршілікті қамтамасыз ету және табиғатты пайдалану жүйесінің, материалдық-рухани мәдениеттің, жергілікті халықтың менталитеті мен психологиясының, көрші елдердің қарым-қатынасының, әлеуметтік ұйымның, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың және қоғамдық-саяси жүйенің негізінде жатты. Осы мыңжылдықтар ішінде Қазақстанның бүкіл тарихы мен мәдениеті тек қана көшпенділікпен тікелей байланысты болды. Көшпелі халықтар бүкіл Еуразия кеңістігіндегі өркениеттік үдерістердің дамуына үлкен ықпал етті. Көшпенділер өз қозғалыстарымен және көші-қонымен бытыраңқы және сегменттелген кеңістіктерді, континенттерді, әлемдерді және өркениеттерді байланыстырып, оларды біртұтас әлемдік өркениеттік кеңістіктің бір бөлігіне айналдырды. Олар материалдық және рухани құндылықтарды, институционалдық қатынастарды қайта таратып, әлемнің Колумбияға дейінгі жаһандануына ықпал етті. Олар мәдениет пен техниканың жетістіктерінің инновациялық таралуына үлкен үлес қосты, мәдени стереотиптердің, институционалдық қатынастардың дамуына және сауданың дамуына ықпал етті. Көшпенділер аумағы арқылы өтетін тауар бағыттары әлемдік өркениеттің дамуына жанды су ағыны ретінде әсер етті. Көшпенділердің арқасында әлем бір, ал өркениеттік жүйелер өзара байланысты болды. Көшпелі және отырықшы әлемдердің шекараларында қалалар өзара әрекеттесу және өзара тиімді алмасу орталықтары ретінде пайда болды. Әсіресе, көшпенділердің мемлекет институттарын дамытуға қосқан үлесі елеулі болды. Орта ғасырларда Еуразия аумағында көптеген мемлекеттік құрылымдар, Британ ғылым академиясының мүшесі, американдық профессор А.М. Хазановтың пікірінше, көшпенділердің жаулап алуларымен құрылды. Дәл осы Номадтар өздерінің шабуылдарында алғаш рет мемлекеттің жаңа түрін – орталықтандырылған мемлекет-империяны құрды. Олар отырықшы-ауылшаруашылық қоғамдарында билік институттарының қалыптасуына түбегейлі әсер етті. Олар сәрсенбіде отырықшы халықтардың үй жануарларының жоғары беделін алып жүрді. Көшпенділер олармен байланысатын халықтардың тамақтану рационының сапалы жақсаруына түбегейлі әсер етті, ақуыз тағамдарының рөлін арттырды. Бұл Еуразия мен Солтүстік Африка халқының демографиялық өсуіне ықпал етті. Осылайша, түріктер қазіргі заманғы еуропалық мәдениеттің пайда болуы мен дамуына шешуші әсер етті деп айтуға барлық негіз бар. М.Аджидің айтуынша, бүгінде болгарлар, сербтер, хорваттар, чехтер, венгрлер, Австриялықтар, баварлықтар, саксондықтар, Солтүстік Италия, Германия, Испания, Швейцария, Шығыс Франция, Англия, Солтүстік Еуропа тұрғындары өздерінің түркі тамырлары туралы біледі. Түркі тілі Көптеген ғасырлар бойы Орталық Еуропада ХVІ ғасырға дейін ұлтаралық қатынас тілінің рөлін атқарды, басқа халықтардың этногенезінде түркілердің рөлі, ХVІІІ ғасырға дейін Еуропаның мәдени тарихында маңызды болды. Халықтардың Шығыстан ұлы қоныс аударуы батысқа Еуропада готика көркемдік стилін бастаған сәулет жаңалықтарын берді. Англия, Франция, Германия, Скандинавия, Египет, Венгрия, Украина, Қазақстан қорғандарындағы археологиялық қазбалар бүкіл әлемге түркі зергерлік бұйымдарының, соның ішінде Алматы қаласының жанындағы Есік қорғанынан алынған "Алтын адамның" ғажайыптарын көрсетті. Азия түріктері әлемнің көптеген елдеріне қоныс аударды. Археологтар олардың жерлеу қорғандарын Дания, Швеция, Франция, Германия, Англияда табады. Олар ежелгі Туранда, Қазақстанда, Хакасияда, Дағыстанда түркілердегідей. ХХІ ғасыр Түркі өркениетін әлемге қайта ашады: оның барлық кереметтігінде, ішкі әмбебаптығында және өзіндік бірегейлігінде, көптеген өркениеттерге қарағанда, оның жаппай-жасампаздық мәніндегі ғарышты қамтитын ерекше құрылымы бар. Ал бүгін біз бір кездері ұлы өркениеттің бөліктері жиналып, жаңа өркениет парадигмасын қалыптастыратынына куә боламыз. жүктеу/скачать 52,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|