Бас редакциясы

Жалпы орта бiлiм беретiн мектептiґ
6-сыныбына арналІан оіулыі
Ґґделiп, толыітырылІан їшiншi басылымы
Ґзбекстан Республикасы Халыііа бiлiм
беру министрлiгi єсынІан
«SHARQ» БАСПА-ПОЛИГРАФИЯ
АКЦИОНЕРЛIК КОМПАНИЯСЫНЫ¤
БАС РЕДАКЦИЯСЫ
ТАШКЕНТ —2013

П i к i р   ж а з І а н д а р:
Ґсербай Байіабылов
Низами атындаІы Ташкент Мемлекеттёк Педагогика
Университетёнёњ іазаі филологиясы кафедрасыныњ аІа оіытушысы
Мукаррам Темёрбаева
Орта Шыршыі ауданы, 
№
28 орта мектептёњ оіытушысы
Ўдебиет: Жалпы орта бiлiм беретiн мектептiґ 6-сыныбына
арналІан оіулыі / Е. Абдувалитов, А. Бектаев, Д. Дїйсебаева,
С. Досымбетова. — Т.: «Sharq», 2013. —  240 б.
У?К: 821.512.122(075) 
КБК  7426я72 
ISBN 978-9943-00-376-7
© «Sharq» баспа-полиграфиялыі акционерлiк компаниясыныґ 
Бас редакциясы, 2005, 2009, 2013 ж.
У?К: 821.512.122(075)
КБК  7426я72
Ў – 22
Шартты белгiлер:
— сєраітар
— тапсырмалар
— сєраітар мен тапсырмалар
Е. АБДУВАЛИТОВ, А. БЕКТАЕВ,
Д. ДЇЙСЕБАЕВА, С. ДОСЫМБЕТОВА

3
ҐЗБЕКСТАН – ҐЗ  ЕЛIМ
1 іыркїйек кїнi Ґзбекстан халіы ѕлы Т±уелсiздiк
мерекесiн атап µтедi.
Т±уелсiздiк – кiмге болса да, елге де, жерге де барлыі
тiршiлiк атаулыІа, ±сiресе, адамзат баласына, бiрден-бiр
іажеттi ѕІым.
1991 жылдан бастап аз уаіыт iшiнде Ґзбекстан мол
табыстарІа іол жеткiздi. Бѕл – іайта ієрылІан
іалалар, ауылдар, кеґ кµшелер мен жїйрiк темiр жол
торапта   ры ж±не компьютер сыныптарымен жабдыі -
талІан мектептер.
Т±уелсiз Ґзбекстан халыіаралыі майданда да абы-
ройлы орынІа ие. Ўлемнiґ 120 дан астам мемлекетте-
рiмен тыІыз байланыс жасайды. Бiздiґ кїшiмiз халыі-
аралыі спорт майдандарында айіын кµрiнiс тапіан. Еге-
мендi Ґзбекстан Бежiн Олимпиядасында да жалауын
аспандата кµтерген кїресшi ж±не боксшыларымен маі-
таныш етедi.
Ґзбекстан халіы демократиялыі іоІам іѕру жо-
лында батыл іадам жасап жатіан мемлекет.
Јѕрметтi оіушылар! Сендер де мемлекетiмiз ж±не
халіымыз їшiн аянбай еґбек етiп, Отанымызды берiк
іорІай бiлулерiґ керек.
Ерiктi елiм
Ерiктi елiм жаґа ашылІан гїлдей боп,
Кµктемде жапыраі жарІан бїрдей боп.
Терезесi теґ елдермен теґестi,
Желбiреген ту мен туы бiрдей боп.

4
Ерiктi елiм іолдан бермей б±йгенi, 
Ай секiлдi болды ±лемге ±йгiлi.
Јайта оралды іара тїндi іаі жарып,
Тїркiлердiґ ±дет-Іѕрпы, бай тiлi…
Ерiктi елiм балауса µскен іѕраітай,
Тасты жарып шыііан таза бѕлаітай.
Жайіалып µс, саріырап аі бiр тынбай,
Зымырай тїс батыр мiнген пыраітай.
Ерiктi елiм кµкке самІап іыраныґ,
Ўнге ѕласып бiр ±нiґмен бiр ±нiґ.
Мыґ жасай бер рухы іолдап бабаныґ,
Достыі, бiрлiк… болып iзгi ѕраныґ!
(Бердiбек ТѕрІынбаев)
1. Ґлеґдi м±нерлеп оіыґдар. Аіынныґ ел бiрлiгi мен
достыііа шаіырІан идеяларын суреттеґдер.
2. «Тїркiлердiґ ±дет-Іѕрпы, бай тiлi»… деген сµйлемнiґ
маІынасын тїсiндiрiґдер.
3. «Јымбат маІан туІан жердiґ сай тасы» таіырыбына
шаІын шыІарма жазыґдар.
ХАЛЫЈ  АУЫЗ  ЎДЕБИЕТI  ЇЛГIЛЕРIНЕН 
Ауыз ±дебиетi – халыітыґ Іасырлар бойы ауызша
шыІарып, саітап келген ±дебиетi, рухани асыл іазынасы.
Јазаі халіыныґ ауыз ±дебиетi µзiнiґ кµркемдiк-
идеялыі н±рiмен, эстетикалыі іуат тегеурiнiмен, тїрi
мен жанрларыныґ молдыІымен, таіырыптыі ж±не сю-
жеттiк іѕрамыныґ алуан сипатымен, іоІамдыі-±леумет-
тiк ж±не т±рбиелiк тереґ м±н мазмѕнымен ерекшеленедi. 
Бѕл рухани мѕра бiзге байырІы ата-бабаларымыздыґ
наным-сенiмдерiнен, тарихынан, тѕрмыс-тiршiлiгiнен,
жаісы мен жаман туралы тїсiнiктерiнен, асыл арманда-
рынан, биiк аґсарынан жан-жаіты маІлѕмат бередi.

Ертегi, маіал-м±тел, жѕмбаі, жаґылтпаш, батырлар
жыры, аґыз ±ґгiмелер, тїрлi µлеґ-жырлар есте жоі ескi
замандардан бермен іарай жалІасып, ѕрпаітан-ѕрпаііа
жетiп отырІан. Сол ѕзаі тарих бойында олардыґ
алІашіы шыІарушылары – авторлары да ѕмыт болып,
µздерi де µзгерiстерге ѕшыраІан. Сондыітан халыі ауыз
±дебиетi туындыларыныґ ±лденеше нѕсіалары бар.
Мысалы, басіа халыітардаІыдай, іазаі ауыз ±дебиетi
туындыларыныґ ±ріайсысыныґ бiр-бiрiнен азды-кµптi
айырмасы бар нѕсіалары кездеседi.
Ауыз ±дебиетiнен халыітыґ тарихын, тѕрмыс тiр-
шiлiгiн, салт-санасын, ой-арманын т.б. бiлемiз. Ол –
халыітыґ бай ±рi шѕрайлы тiлiнiґ іазынасы да.
Сондыітан жазушылар, суретшiлер мен компози-
торлар халыі шыІармашылыІына ерекше ынта іойып,
одан їйренiп отырІан. Абай, Ш±к±рiм, МаІжан Жѕма-
баев, С±кен Сейфуллин, Мѕхтар Ўуезов, С±бит Мѕ -
іанов, Ахмет Жѕбановтар ауыз ±дебиетi їлгiлерiн кµп
бiлiп, жинап іана іоймай, µз шыІармаларына аріау да
еткен.
ЕРТЕГIЛЕР
Ертегiлер – адам баласыныґ жазу µнерi болмаІан
кезде ауызша шыІарІан кµркем ±ґгiмесi. Оныґ іызметi
кеґ ±рi т±рбиелiк, ±рi кµркем-эстетикалыі роль атіара-
ды. Сондыітан ертегi оіиІаны барынша Іажайып етiп,
кµркемдеп, ±серлеп баяндайды. Шындыіты шынайы
суреттеудi емес, керiсiнше, ±сiрелеудi мiндет тѕтады. 
Ертегiлер іиял-Іажайып ертегiлерi, тѕрмыс-салт ер-
тегiлерi, жануарлар жайындаІы ертегiлер, шыншыл
ертегiлер болып бµлiнедi. Олардыґ ±ріайсысыныґ
µзiндiк ерекшелiктерi бар. Тѕрмыс-салт ертегiлерi халыі -
тыґ кµне замандаІы тѕрмысын, ±дет-Іѕрпын, салтын
5

баяндаса, шыншыл ертегiлерi µткен ІасырдаІы іо Іам -
ныґ, халыітыґ µмiрiн, тѕрмысын шындыі тѕрІыда
сурет теген. Шыншыл ертегiлерде басіа ертегiлердегiдей
іиялдан, ойдан туІан Іажайып кейiпкерлер (жетi басты
д±у, мыстан, таусоІар, саіієлаі т.б.) болмайды. 
Шыншыл ертегiлердiґ басты кейiпкерлерi – іара-
пайым адамдар. Мѕндай ертегiлерде кейбiр атіамiнер-
лердiґ жаІымсыз iс-±рекеттерi ±шкереленедi. Оларды
халыі µкiлi – іарапайым адам жеґiп отырады. 
АЯЗ БИ
Ертеде Мадан деген хан болыпты. Оныґ аіылы, тап-
іырлыІы µзiнiґ заманындаІы кµп хандардан артыі екен.
Ханныґ іырыі у±зiрi бар екен. Бiр кїнi хан у±зiрлерiмен
м±жiлiсте болып отырып:
– У±зiрлерiм! Сендер іыріыґ да асып тѕрІан аіыл-
ды, данышпан едiґдер. Мен сендердi бiр жѕмысіа жѕм-
саймын, сендер маІан дїниедегi адамныґ жаманын, іѕс-
тыґ жаманын ж±не шµптiґ жаманын тауып ±келiґдер. Он
бiр ай уаіыт беремiн. Сол он бiр айдыґ iшiнде тауып
±келмесеґдер, жазалы боласыґдар, – дептi.
Хан бѕйырІан соґ амал жоі, у±зiрлерi µзара аіыл-
дасып, iздеуге кiрiседi.
Кµп iздеп, азап шегiп, шеґгел деген шµптi тауып:
«Ґзi – тiкен, арасынан жїрсе киiм жыртады, мал же-
мейдi екен, шµптiґ жаманы осы Іой», – деп шеґгелдi
алады. ЈырІауыл деген іѕсты тауып: «Їстiнде жїнi жоі,
ѕсіыны келiссiз, іѕстыґ жаманы осы екен», деп іырІа-
уылды атып алады. Ендi адамныґ жаманын таба алмай,
іырыі у±зiр келе жатса, таудыґ етегiнде їстiнде жыртыі
тоны, басында терi тымаІы бар, ѕсіынсыз бiр адам бес-он
іойды баІып жїр екен. У±зiрлер таґыріап: «Адамныґ
жаманы, сiр±, осы болар-ау», – деп тѕрІанда, ±лгi адам:
6

– Уа, мырзалар, неге таґыріайсыґдар? – дептi.
У±зiрлер ханныґ сондай бiр жѕмысіа жѕмсаІанын,
шµптiґ, іѕстыґ жаманын тауып, ендi адамныґ жаманын
таба алмай, ол адамныґ ѕсіынын кµрiп таґданып, «Адам
жаманы осы болар», – деп таґыріап тѕрІандарын ай -
тыпты.
Жаман тѕрып:
– Болды, адамныґ жаманы керек болса, мен бола-
мын. ХанІа менi алып барсаґыз, сiздердiґ жѕмысыґыз
бiтедi, – дейдi.
У±зiрлер:
– Олай болса, жарайды, – деп Жаманды аттыґ ар-
тына мiнгестiрiп алып, ханІа жµнеледi. ХанІа келе жа-
тып, Жаман:
– Адамныґ жаманын тауып алдыґыздар, бiраі шµп-
тiґ, іѕстыґ жаманын таба алмаІан екенсiздер. Шµптiґ
жаманы – іара іоІа, іѕстыґ жаманы сауысіан едi, – деп
у±зiрлерге іырІауыл мен шеґгелдi тастатып, олардыґ
орнына іара іоІа мен сауысіанды алдырады. У±зiрлер
м±нiсiн сѕрайын деп едi ол:
– Хан алдында айтам, – деп сµйлемедi. У±зiрлер
келген соґ, хан ±келген адамныґ ѕсіынына іарап:
– Ўкелген адамыґ жарайды. Мѕнан жаман кiсi
дїниеде жоі шыІар. Јазiр аспазшыІа апарыґдар, кµже
мен нан берсiн, сыйласын. Ертеґ ортаІа алып тамаша
етемiз, – деп Жаманды ас їйге жiбердi.
Бiраі, іѕстыґ жаманы мен шµптiґ жаманын таба
алмаІан екенсiґдер. Јѕстыґ жаманы – іырІауыл, шµптiґ
жаманы шеґгел едi. Осыны кµре, бѕларды ±келулерiґнiґ
не м±нi бар едi? – деп хан у±зiрлерiне іатулана бастады.
Сонда у±зiрлер:
– Таісыр, айтіаныґыз дѕрыс. Бiз шµп жаманы деп
шеґгелдi, іѕс жаманы деп іырІауылды алып едiк. Бiраі
жолшыбай ±лгi Жаман: «Шµптiґ жаманы – іара іоІа,
7

8
іѕстыґ жаманы – сауысіан», деп, бiзге оларды таста-
тып, іара іоІа мен сауысіанды алдырды, – деп жауап
бердi.
Хан аз кiдiрiп:
– Е, Жаманныґ не бiлгенi бар екен?! Шµптiґ
жаманы – іара іоІа, іѕстыґ жаманы сауысіан екенiн
іайдан бiлдi? Алып кел, сѕралыі! – деп бѕйрыі еттi.
Жаманды ханІа алып келдi.
Хан Жаманныґ бетiне іарап:
– Мен іѕстыґ жаманы – іырІауыл, шµптiґ жаманы –
шеґгел деп ойлаушы едiм, сен оларды у±зiрлерге
тастатыпсыґ. Сен шµптiґ жаманы – іара іоІа, іѕстыґ
жаманы сауысіан екенiн іайдан бiлдiґ? – дедi.
– Таісыр хан, елу жасіа келiп жаман болІан жоі-
пын, жасымнан-аі жаман едiм. Ґмiрiмде отын су
тасып, еткенiм кiсiнiґ іѕлшылыІы болды. Сол уаіыт -
та шеґгелдi ±келiп, отіа жаісам, кешке жаііан отым
ертеґге дейiн сексеуiлдiґ шоІындай жайнап жататын
едi. Сол уаіытта: «Киiм жыртып, мал жемейтiн
шеґгел отын ретiнде пайдаІа асады екен-ау», – деп
ойлаІан едiм. Ал ендi іара іоІаны алып отіа жаісам,
отіа жанбайтын едi, їрсем, жалыны мен шоІы бiрге
сµнiп, кїлi бѕріырап, їйдiґ iшiн алып кететiн едi.
Отіа жанбаІан соґ, апарып малІа салсам, мал
жаманы сиыр екеш, сиыр да мѕрнын шїйiрiп жемей -
тiн. Сонан соґ іара іоІа тiптi пайдаІа аспайтын шµп
іой деп ойлаушы едiм. Јара іоІаныґ жамандыІын
содан бiлдiм, – дедi Жаман.
– Сауысіанныґ жаман екенiн іайдан бiлдiґ? – дедi
хан.
– ЈырІауылдыґ жїнi жоі болса да, іанаты бар,
адамныґ пайдасына жарайтын адал іѕс едi. Бiреудiґ
сиыісыз болуы – Т±ґiрдiґ iсi. ЈырІауылдыґ айыбы – тек
сиыісыздыІы. Ал сауысіанныґ жїнi ала болІаны сияіты,

9
µзi де ала, бiрлiгi жоі. Екеуi бiрiгiп ѕшпаІан, екеуi
бiрiгiп іонбаІан, адам пайдасына аспайтын арам іѕс едi.
Сондыітан іѕс жаманы сауысіан деймiн. 
– Хош, сауысіан мен іара іоІаныґ жамандыІын
бiлдiґ. Ендi µзiґнiґ жамандыІыґды іайдан бiлдiґ? – дедi
хан.
– Уа, таісыр! Менiґ жасым елуге келдi. Мен іа-
тарлылар ±йел алып, бала кµрдi, келiн жѕмсап, іызыі
кµрiп отыр. Мен іайда болса сонда, ±лi кїнге дейiн
±ркiмнiґ артына мiнгесiп, басіа бiреудiґ іѕлшылыІын-
да жїрмiн. Ендi мен жаман емей, жаісымын ба? – деп
Жаман ханІа іарады. Хан басын шайіап:
– Апыр-ай, сен жаман болсаґ жарар едi... Јѕстыґ,
шµптiґ, µзiґнiґ жамандыІыґа д±лел айттыґ, жарай-
ды. Ендi менiґ бiр тѕлпарым бар, соны сынап бересiґ
бе? – дедi.
– Жаісы, сынап берейiн.
Тѕлпарды алып келген соґ, Жаман тѕлпардыґ алды-
артына іарап:
– Тѕлпарыґыздыґ сипатына мiн таба алмадым. Ендi
мiнiп іарар едiм, – деп ханнан рѕісат сѕрап алып,
тѕлпарІа мiнiп, есiк алдындаІы µзеннен ±рi-берi µттi де,
іайтып келiп: 
– Таісыр! Тѕлпарыґыздан басіа мiн таба алмадым.
Тѕлпарыґыз тек сиырІа шатыс екен, – дедi.
Хан таґданып:
– Апыр-ай, залым, оны іайдан бiлдiґ? Айтіаныґ
рас. Менiґ Аіша хан деген іѕдам бар едi. Соныґ
тѕлпар табатын бiр буаз биесiн іалап алдырІан едiм.
Бие кїнi жетiп, іѕлынды туа алмай, µлер болІан соґ:
«Бие µлсе, іѕлын іалсын», – деп биенiґ iшiн жарып,
іѕлынды алІанмын. Сол іѕлын осы едi. Ўбден отыІып
кеткенше, сиырдыґ сїтiмен асырап едiм. Ал ендi сен

10
мѕныґ сиырІа шатысы бар екенiн іайдан бiлдiґ? – дедi
хан.
– Тѕлпардыґ одан басіа мiнiн таба алмадым. Бiраі
тѕлпарыґыз судан ±рi-берi µткенде аузын суІа малып,
артіы аяІын сiлкiп µттi. Сиырды кїнiне іырыі суарсам
да, судан айдаІанда, аузын суІа малмай, артіы аяІын
сiлiкпей µтпеушi едi. Тѕлпардыґ сиырІа шатыс екенiн
содан бiлдiм, – дедi.
ОтырІан жѕрт таґ калып, бiр-бiрiне іарасты.
Хан бiраз ойланып отырып:
– Ендi менiґ бiр гауЅар тасым бар. Сол тасымныґ
іандай іасиетi бар екенiн тап, – деп іазынасындаІы
тасты алдырып бердi.
Жаман тасты іолына алып салмаітап, шайіап іарап
отырды да:
Сiздiґ тасыґыз, рас, іасиеттi тас екен, бiраі екi жыл-
дан соґ іасиетi бiтедi. Тасыґыз кµзiккен екен. «Адам тiлi
тас жарар, тас жармаса, бас жарар» деген. Тастыґ iшiнде
кµз тиiп тїскен екi іара бас іѕрт бар. Тасыґыздыґ
пышаі сыртындай Іана іалыґдыІы іалыпты. Сол іѕрт
екi жылдан соґ тесiп шыІады. Тесiп шыііан соґ тасыґыз
пайдаІа аспайды», – дедi.
Бiрсыпыра жѕрт не дерiн бiлмей: «Б±рiбiр екi жыл-
дан соґ пайдаІа аспайтын болса, тасты жаралыі», –
дестi. Бiрсыпырасы: «Жаманныґ сµзiне бола тастан
айрылмалыі», – дестi. Аіырында, тасты жармаішы бол-
ды. Тасты жарып іараса, iшiн екi аі іара бас іѕрт
кеулеп, тесуге жаіындап іалІан екен. 
– Тастыґ iшiнде іѕрт бар екенiн іайдан бiлдiґ? – дедi
хан.
– Тастыґ µз іасиетiндей салмаІы болуы керек. Тас
жеґiлдеген екен. Јѕрт бар екенiн содан бiлдiм,– деп
Жаман жауап бердi.
– Апырым-ай, сен жаман болмадыґ Іой, тiптi бiр

11
данышпан болып жїрме! Ал сен менiґ µзiмдi сынашы?
Мен неше атамнан берi хан екенмiн? – дедi хан. Жаман:
– Жаісы, – деп таііа отырІан ханныґ алды-артына
шыІып, алдына келiп, ханныґ бетiне тiке іарап тѕрып:
– Жоі, таісыр, сiздiґ басыґыздан басіа тегiґiзде
хандыі жоі екен, хандыі іара басыґда екен. Јарадан
туып хан болІансыґ, атаґда хандыі жоі екен! – дедi.
Жаманныґ сµзiн бiтiрмей, хан оныґ сµзiн бµлiп:
– Жоі, іате айтасыґ, мен жетi атамнан берi ханмын.
Ґзiмдi іойІанда да алты атамды іайда жiбересiґ, – деп
ЖаманІа жекiрдi. Жаман саспады. 
– Жоі, таісыр, сiздiґ іара басыґыздан басіа тегi-
ґiзде хандыі жоі сiз, наІыз наубайдыґ баласысыз, – дедi.
Хан не дерiн бiлмей, халыііа іарап:
– Апырым-ау, мына Жаман не дейдi? Халіым, мен
хан баласымын деп жїр едiм, шаіырыґдар анамды! –
дедi. – Аіыретке бiреудiґ іанын жїктеп барып, Т±ґiрi
алдында іара бет болмасын, не де болса шынын айтсын.
Ўйтпесе ашумен мына Жаманныґ басын кесермiн, –
дедi.
Шешесi келген соґ, хан шешесiне Жаманныґ сµзiн
айтты. Шешесi тереґ кїрсiнiп, сµзге кiрiстi:
– Е, шыраІым, жасым сексенге келгенде, бiреудiґ
іанын жїктеп не іылайын. Бiр сыр бар едi, оны Т±ґiрдiґ
µзi Іана бiлетiн едi, мен бiлетiн едiм. Мынау Жаманыґ
бiлiптi, ендi айтайын:
– Атаґ сенiґ З±рлi хан едi. Менен бѕрын 19 ±йел
алып, кiлеґ іыз тапіаны їшiн б±рiнiґ iшiн жарып
µлтiрген екен: Соныґ їшiн де «З±рлi хан» деп, халыі ат
іойып едi. Жиырмасыншы ±йелге менi алды. Мен де екi
іабат болІан соґ, жалІыз жанымнан іоріып, т±уiптерге
іаралып едiм: «Сенiґ iшiґдегi іыз», – дедi. «Јыз тапсам,
менi де µлтiредi Іой» – деп кµп іайІы жедiм. Сол
кїндерде бас аспазшы-наубайдыґ ±йелi де екi іабат екен.

12
Оныґ да тамырын ѕстатып іаратып едiм: «Мѕныґ
iшiндегi ѕл», – дедi. ЖалІыз жаным їшiн маІан сол
жерде ой келдi. Ўйелдi оґаша шаіырып алып, барлыі
мѕґымды айттым, іазынадан табаітап алтын берiп:
«Аіыреттiк дос болайыі, ѕл тапсаґ, ѕлыґды маІан бер,
менiґ іызымды ал. Бiраі бѕл сырды ешкiм бiлме-
сiн!» – деп жалындым. Ўйел табаітап алтын алып, бiр
жаІынан менi аяп, сол жерде у±десiн бердi. Туар
кезiмiзде З±рлi хан аґда едi, екеуiмiздiґ толІаІымыз бiр
кїнде келiп, бiр саІатта босандыі. Сырды ешкiм бiлмесiн
деп, басіа бiреудi де жолатпай, бiрiмiздiґ баламыздыґ
кiндiгiн бiрiмiз кесiп, сол іолыммен іызымды берiп, оґ
іолыммен сенi алІан едiм, шыраІым!.. Ендi бѕл кїнде
мына Жаманыґ соны бiлiптi. Сыр ашылуІа Т±ґiрi жазса,
не шарам бар? – деп сµзiн аяітай алмай, шешесi жылап
жiбердi.
– Сµз тапіанІа іоліа жоі! Олай болса, мен таііа
лайыі емес екенмiн, осы оіиІаны оймен бiлген сiз
лайыіты екенсiз, – деп хан таІынан тїсiп, таіты
ЖаманІа бередi.
Жаман:
– Жоі, таісыр, кешегi кїнi, «Жаман кiсi керек», –
дегенде ат артына салып келген Жаман едiм, бїгiн таііа
отырмаймын. Сiздiґ кµлеґкеґiзде жїрсем де жарар.
ТаІыґызІа µзiґiз отырыґыз, – деп болмайды. 
Хан таііа отырып:
– Апырмай-ай, таісыр, менiґ наубайдыґ баласы
екенiмдi іайдан бiлдiґiз? – дейдi.
Сонда Жаман:
Мен жаман-жаісы болсам да, їйiґiзге келген
іонаі едiм. Хандардыґ iшер асы – жал мен жая
аузыґызІа тїспей, нан кµже тїсiп, келiсiммен аспазшыІа
жiбердiґiз. СалтыґызІа тарттыґыз. Сiздiґ аталы хан емес
екенiґiздi содан байіадым, – дедi.

13
ЖиылІан жѕрт таґ іалды.
Сол кїйiнше хан таІы да хандыі іѕрды. Жаман оІан
жаісы у±зiр болды. Жаман ханІа аіылымен, тап 
-
іырлыІымен жаіты. Содан былай іарай у±зiр елеусiз боп
шетте іалды. 
*  *  *
Кїндердiґ бiр кїнi Жаман сыртіа шыІып тѕрса,
іаланыґ ортасында тiгулi алты іанат аі боз їй тѕр екен.
Тµґiрегiнде іаптаІан кiсi, їйге кiруге кезек кїтiп тѕр
екен. Жаман іайтадан їйге кiрiп, ханнан:
– Бѕл не жиын? – деп сѕрады. Хан сонда:
– Јалада іара болса да, байлыІымен елдегi ханІа
пара-пар У±лi дейтiн бай бар. Сол У±лi байдыґ Меґдi
дейтiн іызы 15 жастан кїйеу таґдап: «Ґзiмнен аіылы
артыі кiсiге тиемiн», – деп жиырма жылдай отырды,
іазiр отыз бесте. Осы кїнге дейiн іыздыґ µзiнен асып,
ешкiм оІан кїйеу бола алІан жоі. Б±рi де барып, іызІа
жауап іайтара алмай, іайтып кетедi. Ол жиын – іызды
жеґiп аламыз деп жїрген бай, мырзалардыґ жиыны, –
дедi. 
Жаман: «Мен де барып кµрсем іайтедi», – деп ойлап,
кешке жѕрт орынІа отырІан соґ, жайлап іыздыґ їйiне
барады. Есiктi іаІып едi, бiр ±сем келiншек шыІып:
– Не жѕмысыґыз бар? – деп сѕрады.
– Менiґ жѕмысым сенде емес, іызда. Бар іызІа
айт! – дедi. Келiншек кїлiп іызІа барып:
– Бикеш-ау, кїйеу таґдаймын деп, сен де жѕртты
басындырып болдыґ-ау! Адам кµргiсiз бiр жаман кiсi
сенде жѕмысым бар дейдi. Сенен ол д±ме етiп келген
бiлем! – деп іалжыґдады. Јыз жымиып кїлiп:
– Ол іарауІа жаман болІанмен, іандай кiсi екенiн
іайдан бiлесiґ? Мынаны алып барып бер, – деп жеґге-

14
сiнен гауЅар тас, пышаі, т±релке ж±не іайраі тас берiп
жiбердi. Жеґгесi ол заттарды апарып берген соґ, Жаман
іолына алып іарап тѕрды да: 
– Бар, мѕныґ іѕралын ±кел, – дедi.
– Ойбай, ±лгi Жаманыґ: «Мѕныґ іѕралын ±кел», –
дейдi деп, жеґгесi іызІа іайтып барды. 
Јыз:
– Жарайды, – деп жеґгесiне балІа мен тµс бердi.
Жаман балІа мен тµстi алІан соґ іайраіты тµске іойып,
балІамен ортасынан бµлдi, т±релкенi уатты, пышаіты
жетесiнен сындырды, гауЅар тасты іаі жарды да:
– М±, бикешке алып бар! – деп келiншектiґ іолына
бердi. СынІан заттарды кµрген соґ, іыз ѕшып тїрегелiп:
– Сол адам – шайтан болмай адам болса, менiґ тап
баратын кiсiм. Шаіыр мѕнда! – дедi. Жеґгесi не дерiн
бiлмей, Жаманды шаіырып келдi. Јыз оны іѕрметтеп
іарсы алды. 
– БѕІан талай бай балалары, хан балалары келедi
екен. Б±рiне де іыз манаІы заттарды бередi екен. Б±рi де:
«Менiґ їйiмде пышаІым жоі па, болмаса іазынамда
гауЅар тасым жоі па, я тiптi іайраі таба алмай жїрмiн
бе?» деп ашуланып іайтып кетедi екен. 
Тап сол кїнi іыздыґ аІалары аіылдасып: «Бѕл іалай
болды? Осы іыз отыз беске келдi. Кїйеу таґдап ±лi
бiреуге тиген жоі. Сiр±, оныґ басіа бiр сїйгенi бар
шыІар. Ондай адам болса ѕстап алсын», – деп
іарауылшы іойыпты. Таґ атіан соґ, Жаман іыздыґ
їйiнен шыІып кетiп бара жатса, іарауылшылар оны
ѕстап, байдыґ балаларыныґ іолдарына апарып бередi.
Бай балалары Жаманды дiрдектетiп ханІа апарып:
– Мына у±зiрдi ѕстап алдыі. Бiздi келмей жатып
басынды! – дейдi. Хан Жаманды оґаша алып сѕрайды. 
– Јыздыґ їйiне бардыґ ба?
– Жоі.

15
– Мыналар: «Єстап алдыі», – дедi Іой?
– Олар µтiрiк айтып, б±ле жауып жїр, менi даладан
ѕстап алды.
– Мен сенiґ аіылыґды сыйлап, астымдаІы таІымды
да берiп едiм, Таіты µзiґ алмаІан соґ, еґ жаіын у±зiрiм
іылып едiм. У±лi маІан олардан іымбат емес. Шыныґды
айт. Јызды алып берем, – десе де, Жаман ханІа тiптi
шынын айтар болмады. Хан ашуланып, жендеттерге
Жаманды дарІа асуІа ±мiр іылды. 
Жендеттер, хан бѕйырІан соґ, Жаманды дарІа апа-
рып, мойнына тѕзаі салып, дардыґ жiбiн тартып, жоІары
кµтердi. Жаман иманын айтып, іырылдап, ендi демi
бiтуге айналІанда кµптi жарып, аі боз атты, аі киiмдi,
бетiне перде жапіан бiр кiсi келiп, іылышпен дардыґ
жiбiн кесiп жiбердi де, сѕлап жатіан Жаманныґ
кµкiрегiне іылышын кµлденеґ тастап, жайына кеттi.
Жаман бiраз іырылдап жатып, есiн жиІан соґ, жендеттер
таІы да дарІа тартайын деп ыґІайланІанда:
– Менi ендi ханІа апарыґдар, – деп µтiндi ол.
Жендеттер ханІа Жаманды алып келген соґ, хан:
– Осы уаіытіа дейiн неге µлтiрмедiґдер? Менiґ
бѕйрыІымды неге екi етесiґдер?! – деп аіырды. 
Жендеттер тѕрып оіиІаны айтып берiп, ас десе, ±лде
де дарІа асуІа дайын екенiн бiлдiрдi. Ендi хан ЖаманІа:
– МаІан барам деп неге айттыґ? Ўлде манаІы айт-
паІан шыныґды айтайын деп келдiґ бе? – дедi.
– Е, таісыр, шынымды айтайын деп келдiм!
– Онда У±лi байдыґ іызыныґ їйiне барІаныґ рас па
едi?
– Рас едi.
– Алам деп у±де берiп пе едiґ?
– Берiп едiм.
– Ендеше мана неге айтпадыґ?
– Таісыр, мана айтпаІан себебiм мынау едi: Мен

барып, У±лi байдыґ іызына сырттан хабарласіанда, ол
маІан бiр т±релке, бiр іайраі, бiр пышаі, бiр гауЅар тас
берiп жiбердi. Онысы: «Јайраітай болып їгiтiлгенше,
т±релкедей болып уатылІанша, пышаітай болып басы
кесiлгенше сыр айтпайтын кiсi мына гауЅар тастай жарып
менi алады», – дегенi едi. Сол сырды: «пышаітай болып
басым кесiлгенше айтпаспын!» – деп пышаіты же тесiнен
сындырып, «іайраітай їгiтiлгенше», – деп іайраіты
уатып, «т±релкедей уатылІанша», – деп т±релкенi
іиратып, сыр ашпаймын, «гауЅар тастай жарып сенi
алам», – деп гауЅар тасты іаі бµлiп, у±де берiп едiм. Сол
себептi мана шынымды айтпап едiм. Јыздыґ µзi менi аяп,
аі боз атіа мiнiп, бетiне перде жауып келiп, дардыґ
жiбiн іиып, кµкiрегiме іылышын кµлденеґ тастап
кеткенi: «мен їшiн кiн±сiз µлме, ерлiгiґдi кµрдiм.
Јылыш їстiнде серт жїрмейдi деушi едi, антыґды
іайтып ал» дегенi, – деп Жаман сµзiн аяітады.
Хан Жаманныґ сµзiнiґ шындыІына кµзi жетiп, ел
жинап отыз кїн ойын, іырыі кїн тойын іылып, іызды
ЖаманІа алып бередi. Жаман тапіырлыІымен ханІа
жаІып, екеуi дос болыпты.
Бiр кїнi іырыі у±зiр кеґесiп отырып:
– Бѕл Жаман бiздiґ жаман кiсi iздегенде, ат артына
мiнгестiрiп алып келген жаманымыз едi. Бѕл кїндерде
хан оны µзiне жаіын дос іылды. Јыз да ±пердi, бiздi
есепке алмай тастады. Јой, бїйтiп жїрiп болмас! Бiз бѕл
екеуiн араздастырайыі. ХанІа Жаманныґ ±йелiн маітай-
ыі, їйiне іонаііа апарып кµрсетелiк. Сµйтiп, екеуiнiґ
арасына от жаІалыі, – деседi. У±делерi бойынша Жаман-
ныґ ±йелiн ханІа маітайды.
– Таісыр, шынында, ол ±йел – сiзге лайыі ±й-
ел! – деп ханды азІырды.
Хан Жаманныґ їйiне барып, µз кµзiмен ±йелдi, оныґ
т±рбиесiн кµрген соґ: «Шынында, маІан лайыі ±йел
16

17
екен», – деп ойлап, їйге іайтып келiп, іырыі у±зiрмен
кеґеседi.
– Ойда жоіта ой салІан сендер едiґдер. Ендi сол
±йелдi алуІа маІан іандай айла тауып бересiґдер? –
дейдi. У±зiрлерi кеґесiп:
– Жаісы, таісыр! Жаманды шаіыр. Бiз оны «Барса
келмеске» жѕмсайыі. Сонда ол µлер, µлген соґ, бос
±йелдi сiз алмай, кiм алар дейсiз, – дейдi.
Жаманды шаіыруІа хан бiр жiгiттi жiбередi. Жiбер-
ген жiгiтi барып, їйден сыІалап іараса, тµрде тµсек
їстiнде Жаман жатыр. Ўйелi тµрдегi айнаІа іарап, µз
кµркiне таґ іалып отыр екен...
Ўйел Жаманныґ сµзiне кїлiп, артына іараІанда есiк-
тен кiрiп келе жатіан жiгiт ±йелдiґ жїзiн кµрiп, есiнен
танып, іѕлап іалыпты. Сол жерде бетiне су бїркiп,
жiгiттi тѕрІызып алып, жѕмысын сѕрайды. Жiгiт келген
жѕмысын айтып, ханІа іайтып келген соґ, хан:
– Сен кеткелi кµп уаіыт болды, мѕнда жѕртты сен
неге иiрiп, отырІызып кеттiґ? – дедi.
Жiгiт басынан µткен оіиІасын айтіан соґ, ±уелде
±йелге Іашыі хан онан сайын ынтыі бола тїстi.
Жiгiт кеткен соґ, Жаман:
– ХанІа барайын ба? – деп ±йелiне аіылдасты. Ўйелi:
– Бар, сенi «Барса келмеске» жѕмсарын кµптен-аі
сезгенмiн. Разы бол, бiраі жолІа жѕліынІан жїйрiк,
жылжыІан жорІа мiнбе, жыліыдаІы еґ семiздi мiн.
Јырыі у±зiр сенi їш іїншiлiк жерге шыІарып салар.
Олардыґ іарасы їзiлген соґ, сен де іайт. Орман iшiне
апарып, атыґды сой да, етiн алып кел. Соны іорек
іылып, жата беремiз, – дейдi.
Жаман ханІа келген соґ, хан сµз бастайды:
– Мен сенi бiр ѕзаі сапарІа жѕмсаймын, жѕмса-
Іанда, сенiґ ерлiгiґнен їмiт етпеймiн, аіылыґнан їмiт
етемiн. Барсаґ айтамын, – дедi.

18
– Жаісы, барайын, – деп Жаман разылыІын бiлдiрдi.
– «Барса келмес – дейтiн жерде «iнжiлi іой» дейтiн
іой бар деп айтады. Бiр тїгi-алтын, бiр тїгi – кїмiс,
сойса терiсi – бiр адамІа тон, – дейдi. Соныґ терiсiн
їстiме кигiм келедi. «Iнжiлi їйрек» деген їйрек бар,
«іанаты – іїмiс, басіа жерi – алтын», – дейдi. Соны т±ж
іып кигiм келедi. «Д±удiґ iнжiлi іара арІымаІы» бар, бiр
шапіанда жїз шаіырым шабады, – дейдi. Соны мiнгiм
келедi. Мiне, осы жѕмыстарІа барасыґ, – деп Жаманды
хан кiлеґ µтiрiкке жѕмсайды.
Жаман ханныґ жыліысынан бiр семiз атты таґдап
мiнiп, жолІа шыІады. Јырыі у±зiр їш кїншiлiк жерге
шыІарып салып іайтады. У±зiрлердiґ артынша Жаман да
кейiн іайтып, «ЈараторІай» дейтiн орманІа апарып атын
сойып, їйiнен кµлiк ±келiп еттi тасып, тѕздап алады.
Тµсегiнiґ астынан іол бойы жер іазып, кїндiз сонда,
тїнде ±йелiнiґ іасында жата бередi. Ай µтедi, жыл µтедi.
Бiр кїнi Жаманныґ їйiне жеґгесiне, 굴iл хош айтуІа
хан келедi. Јонаіасы жеп болІан соґ, хан сµз бастайды:
– Адамныґ, шµптiґ, іѕстыґ жаманын ±кел дегенде,
у±зiрлерiмнiґ алып келген Жаманы едi. Жаман болса да,
аіылына разы болып, таІымды да ѕсынып едiм. Аіы-
лыныґ аріасында сенi де алып едi. Сол аіылынан їмiт,
бiр жѕмысіа жѕмсай іойып едiм, келер уаіыты µттi.
Јѕдайдыґ ±мiрi болды ма деймiн... Сенi іор іылып,
жалІыз тастамаспын, «АІа µлсе, iнi – мѕра» деген,
іолыма алып баІармын, – деп їгiт айтады. Ўйел отырып:
– Е, іѕдайдыґ ±мiрi болса, не шара?! Ол келгенде,
сенiґ іолыґда іадiрлi тас бар едi, соныґ тiлiмен сен ол
тасты жарып едiґ, жарылІан соґ ол тас пайдаІа аспады
Іой. Сол секiлдi ±р заттыґ пайдалы уаіыты бар едi. Ке-
шегi іыз кїнiмде болса, бiресе ±рi, ендi мен жарылІан
тас сияітымын. СаІан іызмет етiп жаІа алмаспын, ±уре
болма! – дейдi.

19
Хан ±йелден жеґiлiп, їйiне іайтады. Хан шыІып
кеткен соґ, ±йел кїйеуiн шыІарып алып:
– Бар, ендi ханныґ жауабын µзiґ бер, – деп іоя
бередi.
Хан да барып таІына отырып едi, Жаман да с±лем
берiп, кiрiп келдi. Хан сасып іалып:
– Уа, іашан келiп іалдыґ? Ал, ±ґгiмеґдi айтып бер, –
дедi. Жаман тѕрып:
– Ўґгiме ѕзаі емес. У±зiрлер шыІарып салІан соґ,
бiр аш арыстан соґымнан іалмады. Мен: «Барса келмес-
ке» барып, жауды мѕіатайын!» – деп іылышымды суы-
рып алып, іуып кеттiм. Ґз ауылыма келiп, іамап едiм,
онан шыІып кеттi. Осы сiздiґ ордаІа кiрдi ме деп отыр-
мын, – дейдi.
Хан не дерiн бiлмейдi, бiр іызарды, бiр бозарды,
жерге кiрiп кеткендей болды, аіырында:
– Мен айыптымын, менен бiр іате болды, шай-
танныґ азІырІанына ердiм, оІан себеп – мына у±зiрлер.
Ендi я саІан, я маІан бiр іатер іылар, сен ендi iргеґдi
кµтер, бµтен елге кµш, – дедi. Жаман разы болып, кµше-
тiн болады. Хан бiрнеше тїйеге жасау, асыл зат артты-
рып, Жаманды Аіша ханныґ елiне кµшiрiп салады.
Жаман Аіша ханныґ елiнде іадiрлi адам болып тѕра
бередi.
Кїндердiґ кїнiнде хан Жаманныґ сµзi кµкейiнен
кетпей, шаліасынан шаґыраііа іарап, ойланып жатыр
едi, іырыі у±зiр кiрiп келдi. Хан басын кµтерiп алып:
– Жау шапты, ел бїлiндi, апат соіты. Осыны ойлап
табыґдар. Болмаса жазалаймын, – дедi.
У±зiрлер аіылдасып, µздерi таба алмайтын бол-
Іан соґ, Жаманды iздеп барып, оІан ханныґ айтіанын
айтады.
Жаман іырыі у±зiрдi іѕрмет етiп болІан соґ:
– Жаісы, мен жауабын берейiн. Хан менi ойлап,

20
іапаланып жатіан шыІар, іай-іайдаІы есiне тїскен
шыІар, сендерге де µкпесi болса керек. Сµйтiп жатіанда
ханныґ ордасыныґ кїлдiреушiнiґ бiр басы шыііан бо-
лар. «Жаман болса, осыІан бiр н±рсе айтар едi» – деп
сынайын деп, сендерге айтіан іызметi тамам болады, –
деп кеґес бередi.
У±зiрлер ханІа келiп:
– Таісыр, мына бiр кїлдiреуiшiґiздiґ басы шыІып
кеткен екен, соны салып берейiк, – деп рѕісат сѕрады.
Хан рѕісат берген соґ, кїлдiреуiшiнiґ басына салып
бердi.
Хан кїлiп:
– Мѕны кiм їйреттi сендерге? – деп сѕрады.
У±зiрлер шынын айтты, хан у±зiрлерiне:
– Ол Жаман болса да, іысылІанда айла табатын
аіылды, данышпан едi. Ўркiмнiґ пайдасына жарайтын
едi. Сендер кїндеп, аіырында, екеумiздi айырдыґдар.
Егер де ол сендерге аіыл таппаса, сендер µлетiн едiґдер.
«Бiреуге ор іазба, µзiґ тїсерсiґ» деген маіал бар, – дедi.
*  *  *
Јырыі у±зiр ханІа жаІамыз деп, ханныґ 굴iлiн
аулап, кїнде ойын-тойын жасап жатса да, ханныґ 굴iлi
сергiмедi. Жаманды саІынды. Б±рi де Жамандай бола
алмайды. Бiр кїнi хан ерiгiп, у±зiрлерiмен аґІа шыіты.
Аґ iздеп келе жатып, таудыґ етегiнде іой жайып жїрген
бiр шалІа кездесiп, с±лем берiп:
– Уа, ата, мына таудыґ басын іырау шалІалы неше
жыл болды? – деп сѕрады.
– Бiр жиырма жыл болІан шыІар, – дедi шал.
– Бѕл таудыґ етегiн іырау шалІалы неше жыл
болды?
– Он бес жыл болды.
– Бѕл таудыґ басынан бѕлаі аііалы неше жыл
болды?

21
– ОІан да бiр он жыл болІан шыІар.
Хан ойланып тѕрып, таІы да:
– Ата, µзiґiз нешеусiз? – дедi.
– Ой шыраІым-ай, жатіанда екеумiз, тѕрІанда тµр-
теумiз!
– Баба менiґ іырыі асыранды іазым бар, соны
бiлдiрмей жїнiн жѕлып кїйдiрмей пiсiрiп кан шыІармай
сойып беретiн кiсi бар ма? – деп сѕрады хан. Сонда шал:
– Адамына тап болсаґ айтіаныґнан да артыі
етер, – дедi.
Хан шалдыґ сµзiне іанаІат етiп, атыныґ басын
бѕрып, їйге іайтты. Хан їйiне келген соґ, у±зiрлерiне:
– Мен не дедiм, шал не дедi? Соны айтыґдар, оны
айыруІа он бiр ай уаіыт берем. Айыра алмасаґдар,
іыріыґ да µлесiґдер, – дедi.
У±зiрлер сасып, µздерi таба алмайтын болІан соґ,
б±рi де баяІы ЖаманІа барып, ханныґ айтіанын айтты.
Сонда Жаман:
– Бѕл оґай жѕмыс емес. Бастарыґ µлiмге байланІан
екен. Жаісы ендi болмас, таІы да амал табайын. Сендер
бiр ат іалдырып, басіа аттарыґды сойыґдар, киiмдерiґдi
µртеп, сонымен бiр аттыґ етiн пiсiрiґдер, мен мына
іалІан атіа мiнiп, сендердi ханІа жалаґаш айдап барам.
Егер де сендер арланып, іастыі етпейтiн болсаґдар, мен
сендердi хан алдында іѕтіарып алам, – дедi.
У±зiрлер бiр ауыздан:
Ойбай, таісыр, арланбаймыз! Жанымыз іалса болды,
ханымыз бiзге µкпелеп жїр, – деп разы болып, сол жерде
отыз тоІыз атты іалдырып, сойІан аттардыґ бiреуiнiґ
етiн, µздерiнiґ киiмiн жаІып пiсiрiп, етiн жеп алады. Еттi
жеп болІан соґ, соймай іалдырІан ала шолаі атіа
Жаман мiнедi, іолына іѕрыі алып, жалаґ аяі, жалаґ бас
у±зiрлердi ханІа айдап жµнеледi.
Жаман келе жатыр дегендi естiп, хан іырыі жiгiт
ертiп, жiбек кiлем, жiбек шатыр алып, тїстiк жерден

алдынан шыІып, Жаманды жер бастырмай іѕрметтеп,
жiбек кiлемге тїсiрiп алады. Хан у±зiрлердi ѕмытып
кеттi. Отыз кїн ойын, іырыі кїн тойын жасап жата
бердi.
Бiр кїнi у±зiрлердiґ арасында:
– Бѕл хан µз іызыІы µзiнде жата бередi. Тїнеугi
сµзiн ѕмытып кеттi бiлем, – деген кїґкiл шыіты. Жаман
оны естiп, у±зiрлердi шаіыртып алып, жиылІан халыі
алдында:
– Ол шал жѕрттан асіан дана едi. Хан оныґ дана-
лыІын сезiп: «Јырыі у±зiрiмдi жµнге салып, аіыл айтпас
па екен?» – деп с±лем берiп, тiлдесiп едi. Ханныґ:
«Мына таудыґ басын іырау шалІалы неше жыл болды?»
дегенi – «Сенiґ шашыґа аі кiргелi неше жыл бол-
ды?» – дегенi едi. Шал: «Шашыма аі кiргелi жиырма жыл
болды», – дедi. Ханныґ: «Бѕл таудыґ етегiн кырау
шалІалы неше жыл болды?» дегенi – «Саіалына аі
кiргелi неше жыл болды – дегенi едi. Шал: «ОІан да он
бес жыл болды», – дедi. Ханныґ: «Бѕл таудыґ басынан
бѕлаі аііалы неше жыл болды?» – дегенi – «Кµзiґнен
жас акіалы неше жыл болды», – дегенi едi. Шал: «ОІан
да бiр он жыл болды» – дедi. Ханныґ: «Ата, µзiґ
нешеусiґ?» дегенi – «Їйiґде неше жаныґ бар?» – дегенi
едi. Шалдыґ: «Жатіанда екеумiз, тѕрІанда тµртеумiз»
дегенi – «Менiґ ±йелiм µлiп едi, іазiргi ±йелiмнiґ кїйеуi
µлген. Тїнде жатіанда екеу болІанмен, кїндiз іойда
жїргенде, мен µлген ±йелiмдi саІынам, ±йелiм їйде
отырып, µлген кїйеуiн ойлайды», – дегенi, «жатіанда
екеу, тѕрІанда тµртеумiз дегенi, – сол едi. Ханныґ:
«Јырыі асыранды іазым бар, соны іан шыІармай сойып,
бiлдiрмей жїнiн жѕлып, кїйдiрмей пiсiрiп беретiн кiсi
бар ма?» дегенi – «Менiґ аіылсыз кырыі у±зiрiм бар,
соларды ѕрмай, соіпай жµнге салып беретiн кiсi бар
ма?» – дегенi едi. Шалдыґ: «Адамына тап болсаґ, айтіа-
22

нынан асырар» дегенi – оныґ шешуiн маІан жолдаІан едi.
Сендер менi iздеп барІан соґ, їстерiґдегi киiмдерiґдi
алып отіа жаііаным-бiлдiрмей жѕлІаным, аттарыґды
сойІаным-кїйдiрмей пiсiргенiм. Сендердi алдыма салып
жалаґаш, жаяу-жалпы айдап ханІа ±келгенiм – іан
шыІармай сойІаным едi. Ал ендi осымен ханныґ
жѕмысы бiткен шыІар, – деп Жаман сµзiн аяітады.
Хан: 
– У±зiрлерiмнiґ кїн±сiн кешiрдiм. Неше рет екеу-
мiздiґ арамызІа от салып, сенiґ іоныс аударып, кµшiп
кетуiґе себеп болып едi. Сонысына ызаланып, µздерi
±бден жеґiлсiн, кiн±ларын мойнына алсын, – деп едiм.
Менiґ тiлегiм орындалды. Ал, халыі, мен де бiраз хан
болып, іызыі кµрдiм. Ендiгi хандыІымды мынау досыма
берем. Сiз де ендi тартынбаґыз, таііа отыруыґызІа
уаіыт жеттi. ЈалІан µмiрдi сiзге іызмет етiп, сiздiґ хан
болІан іызыІыґызды кµрейiн, – деп Жаманды іолтыітап
±келiп, хан таІына отырІызды.
Елi отыз кїн ойын, іырыі кїн тойын іылып, Жа-
манды аі киiзге салып, хан кµтердi. Жаман Аіша ханныґ
елiндегi їйiн кµшiрiп алды. Жаман таііа мiнген соґ,
соІыспай, аіылмен бес хандыіты µзiне іаратты дейдi.
Ўр ханныґ адамдары µз елiнен ±дiлдiк таппаса бѕІан
келiп, теґдiк тауып кетiп жїрiптi. Сол уаіыттан бастап,
±дiлдiгi їшiн бес ханныґ елi ЖаманІа «Аяз би» деп ат
іойып, сол аты µле-µлгенше іалыпты. Аяз би ±дiл болды.
Тура билiк ететiн едi. НашарларІа іарасты. БаяІы µзiнiґ
жыртыі тоны мен жаман тымаІын ордасыныґ маґдай-
шасына шегелеп іойды. Кейде хандыіпен 굴iлi
ауытіып, тура жолдан таяйын десе, шегелеулi тымаІы
мен тонына іарап: «Ай, Аяз, баймын деп аспа, ханмын
деп таспа! Аяз, ±лiґдi бiл, іѕмырсіа жолыґды бiл!» – деп
굴iлiн басушы едi дейдi.
23

24
1. У±зiрлер іѕстыґ, шµптiґ, адамныґ жаманын іандай
белгiлерiне іарап таґдады? Жаман таґдауыныґ
айырмашылыІы неде?
2. Жаманныґ таґдауы ханІа іалай ±сер еттi? «Апыр-ай,
сен жаман болсаґ жарар едi!» – деген хан кїдiгi неден
туды.
3. Меґдi сѕлу Жаманды не себептен басіалардан артыі
санады?
4. Жаман мен Меґдiнiґ бойындаІы адамгершiлiк іасиет-
тердi атаґдар.
5. Жаман мен Меґдiге мiнездеме берiґдер.
6. Ханныґ Жаманды «Барса келмеске» жѕмсауына не
себеп болды? ОІан ой салІан кiмдер?
7. Сµзден тосылу деген сµз тiркесi іандай маІынада іолда-
нылІан?
8. У±зiрлерiнiґ бiлместiктерiн хан іалай мойындатты?
Јырыі у±зiрдiґ бiр ЖаманІа татымайтынын мысалмен
д±лелдеґдер.
9. «Бiреуге ор іазба, µзiґ тїсерсiґ» деген маіалдыґ маІы-
насы іандай? Соны у±зiрлердiґ іылыітарын мысал кел-
тiре отырып ±ґгiмелеґдер.
10. Жаманды хан болуІа лайыі деу мен оІан «Аяз би» деп 
ат іоюда іандай м±н бар?
11. Ертегiде тѕспал, ишара, жѕмбаі сµздерге 굴iл ауда-
рып, олардыґ шешуiн, маІынасын тїсiнiґдер.
12. «Ай, Аяз, баймын деп аспа, ханмын деп таспа! Аяз, 
±лiґдi бiл, іѕмырсіа жолыґды бiл», – деген сµздi
іандай маіал-м±телдермен ауыстыруІа болады?
13. Ертегiнiґ жай мiнездемелiк жоспарын жасаґдар.
14. «Аяз би» ертегiсiнiґ «Кїн астындаІы Кїнiкей іыз» ер-
тегiсiне ѕісастыІы мен айырмашалыІына 굴iл бµлiґ-
дер.
15. Ертегiнi оіыІанда, мазмѕндаІанда оныґ баяндау т±сiлiн 
ескерiґдер
.

25