Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитеті

163
Түркістан жағынан келген Қоңырқожа Қожықов бар, ақылда-
сып, басқа жолменен қазақтан депутат болу жайын қарастыр-
дық. Ақырында, Орынбор шаһарынан сайланмыш выборщик-
тің біреуін қазақтан сайлаңыз деп, ноғай туғандардан сұрамақ-
шы болдық. Бұл ойымызды «Уақыт» адресіндегі
1
 адамдар да 
мақұл көріп, Орынбор сайлаушыларына жазған ашық хатымыз-
ға газетасынан орын беріп, ағайынды жұрттың бір-біріне еткен 
ұмытылмас  сыйы  болатындығы,  бір-біріне  махаббаты  арты-
луына  себеп  боларлық  нəрсе  екендігін  халыққа  ұқтырмақшы 
болды. Хатымыздың сөзі мынау еді: «Құрметті діндес, қандас 
сайлаушы əпенділер! Баршаңызға мағлұм, үшінші иуін
2
 кану-
ны  бойынша  жеті  облыс  қазақ  жұрты  дəулет  Думасына  өкіл 
сайлау хұқынан мақрұм болғаны. Өткен 3-ші Думада қазақтар 
хұсусында сөз болғанда, мұсылман өкілдері, оғайрилар, қазақ 
сөзін сөйлемек, қорғамақ ниеттері болса да, жайын-күйін жақсы 
білмеген себепті, əсерлі һəм дəлелді еш нəрсе айта алмады. Бұ 
болашақ 4-ші Дума қазақтарға тағылықты хүкімет тарапынан 
проектілер кіргізбекші. Олардың тіршілігінің таянышы – жер 
мəселесі турасында проектілер қаралмақшы. Жоғарыда айтыл-
мыш 3-ші иуін законы бойынша қазақтар бұл Думаға да депу-
тат жіберу хұқынан мақұрым. Хал мүшкіл: соңғы жер проекті 
қаралғанда қазақтардан өкіл болмайды, басқа өкілдер олардың 
халін жақсы түсіндіре алмайды. Сондықтан бұ Думаға бір ғана 
болса да қазақтан өкіл кіру бек қажет. 
Əгерде  мұсылман  қарындастарымыз  қазақ  халінің  мүшкіл 
екендігін ойлап, мархабат ететін болса, Орынбор шаһарының 
өзінен  қазақтан  бір  өкіл  кіргізуге  мүмкін.  Қысылған  жерде 
қарасу,  қиналған  жерде  болысу  адамшылықтың,  мұсылман-
шылықтың  ең  жоғары  дəрежесінен  еді.  Шафқат  деген  нəрсе 
бар  болғандықтан,  біздер,  Орынбор  шаһарында  тұрған  һəм 
сайлар  хұқықына  мақұрым  болған  қазақ  зиялылары,  діндес, 
қандас  қарындастарымыздан  өтінеміз.  Орынбордың  екінші 
корнесінен  сайланатын  выборщиктікке  қазақтардың  біре-
уін  сайласаңыз  екен.  Егер  мұсылман  қарындастарымыз  бұ 
өтінішімізді  қабылдаса,  орыс  сайлаушылар  да  қарсы  келмес 
1
 Мекенжайы деген мағынада.
2
 Маусым айы. ол кезде қазақ жазуында «ю», «ь» қаріптері болмаған.

164
еді деген үміт бар. Қазақтан сайланатын депутат қазақ интере-
стерімен қатар барымызға матғұлық ғұмими мұсылман интере-
стеріне тырысатыны, мұсылман фракциясында болып, қызмет 
ететіні шүбəсіз. Татарлардан Уфа, Қазан губернияларынан бір-
неше депутат бар. Енді Орынбордан болған бір орынды бізге 
мархабат еткеннен Сіздерге кемшілігі болмас. Əмбе алты мил-
лион  діндес,  қандас  қарындастарыңызға  мəңгілік  ұмытылмас 
бір ағайыншылық еткен болар едіңіздер».
Бұл  өтінішімізді  естіп,  Түркістан  шаһарынан  «Уақыт»  ад-
ресіне  Шымкент  уезінің  қазақтары  Байтереков,  Қарынбаев, 
Алдияров,  Махмұт  Шариповтар  телеграмма  соқты.  Теле-
грамма  сөзі: «Біз,  Шымкент  уезінің  қазақтары,  Орынбор 
мұсылмандарынан өтінеміз – бізге қарындастық етіп, жəрдем 
қолдарыңызды созып, Думаға бір қазақ сайлауыңызды, Орын-
бор  губерниясындағы  мұсылмандардың  бұл  еткен  жəрдемі 
қазақтарға бек қымбат тарихи бір белгі (сый) болар еді».
Ноғайлардың ашық пікірлі адамдары: «Жолымызды қазаққа 
берелік, бұл бұйымнан емес, хұқықтан қарасып берген сыйы-
мыз  тарихтың  жүзінеде,  қазақтың  көңілінде  қалатын  нəрсе», 
– деді. Қараңғы пікірлі адамдары бұл істің асылына ой жіберіп 
қарамады.  Қараңғыларға  басшы  болушы  молдалар  ғой,  олар 
да: «Қазақ қандас қарындасымыз еді, бұлар депутатсыз қалып 
барады,  жолымызды  берелік», – деп  айта  алмады.  Өздерінің 
қолайлап  жүрген  адамы  Ғеси  мырза  Енекеевтен  айрылмады. 
Енекеев  мырза  да: «Қазақ  қарындасымыз  үшін  мен  жолым-
ды  қиямын,  менің  орныма  қазақтан  біреуді  сайлаңыз», – деп 
айтпады.  Осы  себептермен  Орынбор  шаһарынан  қазақтан 
выборщик  сайлана  алмады.  Төртінші  Думаға  қазақ  депу-
татын  кіргізуден  үміт  үзіп  тұрғанда,  Троицк  шаһарындағы 
мұсылмандар  Жансұлтан  Сейдалинге  выборщик  бол  деп  еді, 
Сейдалин  қабылдамай  тұр  деген  сөз  естілді.  Мұны  естіген 
соң,  Орынбордағы  қазақтар  Жансұлтан  əпендеге  телеграм-
ма  соқтық: «Троицк  мұсылмандарының  выборщик  бол  де-
генін  қабыл  етіңіз»  деп.  Жансұлтан  əпенді  выборщик  болып 
Орынборға келген соң білдік: «болмаймын деп тұр» деген сөз 
бекер  екен,  выборщик  болуды  əуелден-ақ  қабылдаған  екен. 
Выборщик болған соң, ойлап едік: депутат болуға да ойы бар 

165
шығар деп. Ондайы жоқ екенін Орынборға келген соң білдік. 
Депутаттықтан тартынатын себебі: пенсия алуға үш-ақ жылы 
қалған  екен. «Депутат  болсам,  пенсиядан  айрылып  қаламын. 
Екінші,  бұл  Думаның  ағзаларының  көбі  қаражүздерден
3
  бо-
лайын деп тұр, ондай Думада қазаққа не пайдалы іс етемін», 
– деді.
«Осы  көптен  маған  не  тиеді»  деп,  тойдан  қайтып  кет-
кен  сықылды,  мұнысы  дұрыс  емес,  бірақ  шыны  пенсиясын 
қимағандық  болды.  Жолын  Енекеевке  беріп,  Орынбордағы 
олай-бұлай  жұмыстарын  жұмыстап  қайтты.  Қысқасынан 
айтқанда, қазақты жатып жеген де, сатып жеген де төрелер еді. 
Мойнындағы борышын біліп, төлеуді ойлайтын төрелерден бо-
лып табылмады, «қатын ерге қарайды, ер жерге қарайды» де-
ген сықылды болды.
Ашық пікірлі, тарақи
4
 жолындағы ноғайдың азаматтарына 
көп-көп  рақмет,  қазақтан  депутат  болуына  күш  салып-ақ  еді, 
болмады. Өзімізге болмаса, өзгеге өкпелер жайымыз жоқ.
(1912 ж.)
ҚАЗАҚ ЖЕРІН АЛУ ТУРАСЫНДАҒЫ НИЗАМ 
Қазақ пайдасындағы жерлерді алады, қыстауларынан көші-
ріледі, қай жөнмен алып, қай орынға көшіреді – оны қазақ біл-
мейді.  Жоғарғы  хакімдердің  қазақ  жері  турасында  шығарған 
низам, бұйрықтары болса да, ол бұйрықтарды мұндағылардың 
қайсылары  орнына  келтіріп,  қайсылары  орнына  келтірмейді. 
«Қазақ жол ретін білмейді», – дейді де, біреулері жолменен іс-
темей, жосып, бетімен кетеді. «Мынауың жолсыз ғой», – деп, 
қазақ  дауласа  алмайды.  Білмейтұғын  қазаққа  бəрі  жолды  бо-
лып  көрінеді.  Сондай  жолсыз  істерден  орынсыз  жəбір  көріп, 
əуре  болып  жүрген  қазақтар  көп.  Қыстау  салған  жерінен  ай-
рылып, қыстайтұғын жаңа жерді общества бермей, жер алып 
беріп  орналастыруға  міндетті  мекемелер  оған  қабырғасы 
қайысып қайғырмай, екі жыл, үш жыл, төрт жыл пішен шаба 
алмай, егін сала алмай, отырарға орын таппай сандалып жүрген 
қазақтарды көз көріп тұр. Қазақ жерін алу турасында шыққан 
3
 Қаражүздіктер – черносотенцы
4
 Алға басу

166
низам,  бұйрықтарды  қазақ  білсе,  осындай  жəбір  көрушілер 
азаяр еді деймін. Жол бойынша: қазақты қыстауынан көшірмей 
тұрып, жаңа жерден орын сайлап беруге міндет, қазақ көшкенде 
даярлап,  шығарып,  белгілеп  берген  жерге  көшпек.  Жаңа  жер 
бергенше  орнынан  қозғалмасқа.  Бұл  жолды  білмей, «мұжық 
қуып шығарды, пəлен қуып шығарды, отыра алмадық» дейді. 
Мұжық  болсын,  басқа  болсын,  низамнан  күшті  емес.  Жолды 
іске  көнуге,  жолсызға  көнбегеннен  ешкім  айыпты  болмай-
ды. «Үй-мүлкімізді  көшіргенде  дұрыстықпенен  кеспеді,  ар-
зан бағалады» деп жүрген қазақтарды да көреміз. Осылардың 
барлығы да қазақтың жол білмеген нашарлығының кесапаты.
Жалпақ жұрттың бəрі болмаса да, жалғыз-жарым азы да бол-
са, пайдаланар деген ниетпен қазақтың жерін алу турасындағы 
шыққан  низам,  бұйрықтарды  қазақшаға  аударып,  бірте-бірте 
жұрттың құлағына тигізбек ойым бар.
Қазақ пайдасындағы жердің артығын алу турасында шыққан 
низам,  бұйрықтардың  ең  əуелі  білуге  керегі – 1909-шы  жыл, 
9-шы  июнде  Министрлердің  Советі  ұнатып  шығарған  наси-
хат  бұйрық.  Бұл  бұйрық  қазақ  жерінің  артығын  қарастырып, 
шығаратын  мекемелерге  көрсеткен  көшесі,  жолы,  мұның  бо-
йынша істеген істер жолды, мұнан тысқары істелген істер жол-
сыз болсын деп 9-шы июннің бұйрығы 12 пунктке бөлінеді. Қай 
анте, қалай етпек жол деп айтқанын төменгі жазылғандардан 
қараңдар. Түсініксіз жері болса, əркім сұрасын. 
Ауған  мұжықтарды  қондыру  үшін  һəм  мемлекеттің  басқа 
керегіне қажет орындар алар үшін Ақмола, Семей, Торғай һəм 
Орал облыстарындағы жерлердің шамасын білмекке.
Жасалып, 1909-шы  жыл, 9-шы  июнде  Министрлер  Советі 
ұнатып шығарған инструкция, яғни насихат бұйрығы:
1-пункт:  қазақ  пайдасындағы  жердің  артықтарын  мұжық-
тарға патшалық керегіне шығару жолы Тобылск, Томск, Енес-
ейск һəм Иркутск губерналарды жер кесуге шығарған низам-
ның 
5
 24, 127, 129, 130, 134, 154-ші  статьяларының  жөнімен 
бөліп, осы насихат бұйрықтың 2-ші пунктінен бастап, 19-шы 
пунктіне шейін айтылған жолдардан тысқары кетпеске.
5 
Св.Зак., т.ІХ, особ. приж., кн. VIII. Прав. Пересел. по продолж. 1906 г.

167
2-пункт:  қазақ  пайдаланып  отырған  жердің  мемлекет  би-
лігі  жер  шығарғанда,  қазақтардың  қазіргі  күн  көріс  халына 
қарай,  шаруасына  жетерлік  жер  қалдыруға.  Қазаққа  қалғанда 
жететұғын  шамасын,  өздерінің  жерлес  отырған  ыңғайына 
қарап, тап-табына бөлек мөлшерлеуге. 
3-пункт:  қазаққа  жетерлік  жер  деп  шамалағанда  өлшеуіш 
болатұғын  сол  жердегі  қазақтың  тəуір  ауқатты  деген  үйінің 
шаруасына жетерлік жер. Бұлай еткенде, жердің қай шаруаға 
жарамды  һəм  қазақтың  қай  шаруасы  қай  қалыпты,  яғни 
отырықшы болып, мал бағудан нағыз егінші болуға тұрмысы 
қанша жақын я алыс. Қыстаулық, жайлаулық жерлерін қазаққа 
бөлек  қалдыру  керек  орындарында:  қыстаулығын  өз  алдына, 
жайлаулығын  өз  алдына  мөлшерлеп  қалдыруға,  жайлауда  аз, 
көп отыруына қарай. 
4-пункт:  қазақтарға  қалатұғын  жердің  шамасын  анықтап 
білу үшін Жер министрінің əміріменен əр түрлі жұмыстар бо-
лады:  жердің  түрін,  түгін,  елінің  ыңғайын,  жігін,  жанын,  ма-
лын, шаруа қалыбын білуге. Мұныменен көрінеді: а) қаралмыш 
жерді  шаруасы  бар  қанша  үй  пайдаланып  отыр,  арасындағы 
қонақтарды басқа көрсеткенде; б) қанша еркек жаны бар; в) бағы-
латұғын қанша малы бар; г) жыртатұғын жері қанша, шабатұ-
ғын жері қанша; д) мал, егін, пішен елдің ауқатына қарай бөліп 
таратқанда  қаншадан  келеді;  ж)  қандай  шаруаға,  қанша  жер 
қолайлы екендігі; з) судың даяр, даяр емесі; к) бір бас малды 
асырауға қанша жайылым, қанша шабын жер қажет һəм орта 
ауқатты шаруашылықпен күн көруге қанша мал жеткілікті.
5-пункт: қарастырып, сұрастырып, есептеп білгеннен кейін, 
жерді  қай  шаруаға  жарамды  түріне  қарап  тілім-тілім  бөледі 
һəм əр тілімге өз алдына норма, яғни план десятина жер шаруа 
басына я жан басына деп, мөлшер істейді. Жасалған норманы 
генерал-губернаторға қараған облыстарда генерал-губернатор, 
ол жоқ облыстарда областной правлениелер Жер министрінің 
бас мекемесіне тапсырады. Өз ойларын қоса айтып, оны Жер 
министрінің мекемесі министрлердің советіне кіргізеді, бекіту 
үшін.
6-пункт: қазаққа мөлшерлеп қалдыратұғын жердің есебіне 
қолайсыз жерлер кірмейді. Мысалы: сулар, құмдар, ащы көлдер, 

168
керуен жүретін, мал айдалатұғын жолдар; бұл жолдардың ені 
жайлаулық  жерде  шақырым  жарымнан  аспайды,  қыстаулық 
жерде иə қазынаға алынған жерлерде жүз сажыннан аспасқа. 
7-пункт:  жер  ыңғайыменен  бөлген  жерлес  ауылдардың 
шаруасына  жеткілікті  деп  қалдырған  жер  жеткіліксіз  болса, 
араларында  малдары  көп  бай  болғаннан  һəм  егетұғын  егіні, 
шабатұғын  пішені  көптіктен,  ол  ауылдарға  мұқтаждығына 
қарай  шамалап, 5-ші  пункт  бойынша  қалдырған  сыбағалы 
жердің үстіне қосымша артық жер қалдыруға болады. Мұндай 
артық  жерді  қалдырар-қалдырмас  билігі  министрлердің  со-
ветінде.
8-пункт: қазаққа жеткілікті жер қалдырғанда (5-ші пункт-
тағы  айтылған),  көп  ортасындағы  жайлау  жерді  иə  қыстау 
қасындағы  жайылым  жерді,  сол  арадағы  жер  кіндік  елден 
басқа, көшпе, келімсек елдерде пайдаланып жүрген болса, сол 
жердегі шаруаға қалып етілмес мөлшерменен көшпелілерге де 
жер қалдыру керек. Олардың отыратұғын уақытына қарап һəм 
соңғы жылдарда көшіп келіп жүрген үйлердің санына қарап.
9-пункт:  қазақтан  артылған  жерді  патшалық  керегіне 
алғанда, бұл алатұғын жерлер қазақпенен аралас болып, арала-
рын үзіп, қатынастырмастай болмасын.
10-пункт: патшалық алатын жер мен қазақ пайдасына қала-
тұғын жерлердің жігін ашқанда, 11-ші пунктте айтылған орын-
дарда болмаса, сөзсіз қазақтың өзінде қалуға тиісті нəрселер: 
а)  қазақтардың  орнығып,  қора-қопсы,  үй  салып,  қыстау  ет-
кен  орнындағы  жер;  б)  қазақтардың  өз  күшіменен  қазылған 
арықтары, істелген бөгеттері (байланған тоғандары); в) жеміс 
ағашы егілген жерлері; е) егіндік, пішендік жерлер, егінге иə 
пішенге  қолдан  суарғандықтан  жарап  тұрған  жер  иə  қолдан 
суарса  жарағандай  жерлер,  қазақ  пайдасына  сол  жердегі 
мұжыққа  анте  мөлшерменен  қалынады,  бұл  ретте  қазақтың 
жалға бермей, өз еңбегі сіңген жерлердің бəрі де ықтималынша 
қазаққа қалатұғын жер есебіне кіруге керек; д) адам қойылып 
келе жатқан зираттар, халық қадірлейтін молалар, низам жолы-
мен салынған мешіттер, танбие: шаруа керегіне я өздері тұруға 
қазақтың уақытша салған қора-қопсы, үйлері тұрған жерлерді 
алуға бұл уақытша салған нəрсе тоқтау болмайды. 

169
11-пункт: мұжық поселкалары сусыз я суға мұқтаж болған 
жерлерде, яки мұжық жерлерімен қазақ жерлері аралас, аттама-
лы (через полст) болатұғын орындарда, жоғарыда 10-шы анте а, 
б, в харіптерінің тұсында айтылған жерлердің бəрі де қазақ пай-
дасынан алынады. Бірақ ондай жерді алғанда, сол болыстағы 
жерден,  болмаса  өзге  болыстағы  жерден  жері  алынатұғын 
қазақтарға,  өз  жерінде  егіндік,  пішендік  жер  алып  бергеннен 
кейін  һəм  а,  б,  в  харіптерінің  тұсында  айтылған  еңбегіменен 
істелген нəрселерінің бағасын төлегеннен кейін алу тиіс.
12-пункт: қазақтың егін еккен я егін егейін деп даярлаған 
жері  патшалыққа  алынатұғын  болса,  ол  жерлер  егінін  жеп 
алғанша бұрынғы иесінің қолында бола тұрады.
13-пункт: жерінен көшпекші .............................
6
 қазақтарға 
…….…………
 
оғайри 10-шы анте а, б, в харіптерінің тұсында 
айтылған жерлерін алғандықтан көрген зарары үшін, осы наси-
хат  бұйрықтың 14-16-шы  пункттерінде  айтылған  жол  бойын-
ша, көшіруден бұрын ақша төлеу тиіс.
14-пункт: көшірмекші болған мүліктерді, алынбақшы болған 
жерлерді, су үшін жасалған нəрселерді, еккен ағаш, егіндерін 
жер жұмысының чиновниктері (производитель работ) қағидаға 
тіркейді. Ол қағидаға жазылады: а) үй иесінің есімі; б) жерінің 
түрі, ұста салған мүлкі, еккен ағаштарыменен; в) үй иесі, білім 
иесі  адамдар,  қазақтың  жер  жұмысының  чиновнигі – бəрі 
қосылып,  мүлікті  жаңадан  анте  қонысқа  көшіруге  шығатын 
расходы; г) бұзу расходы, қайтадан орнату расходы, сынатын, 
бүлінетін шығындарыменен; е) су үшін қазылған арықтардың, 
байлаған  тоғандардың  (бөгеттердің),  егіп  шығарған  ағаштар 
оғайри егумен шыққан жер түгінің бағалары. Бұл қағидаға ба-
сында болған мүлік иесі, жер жұмысының чиновнигі, басында 
болған қазақтың білімді адамдары қол қояды.
15-пункт: бұл тіркеу қағида, алынатын жердің жігін ашқан 
планымен,  мүлік  иелерінің  сұраған  хақысы  шығыныменен 
–  бəрі  мезгілгі  (временная)  комиссияға  түсіп,  сонда  пересе-
ленческий  правиланың 145-149-шы  статьяларының  жолымен 
қаралады.  Егер  жер  жұмысының  чиновнигі  тіркеген  мүліктің 
кескен бағасының дұрыстығын анықтау қажет болса, мүліктің 
басына барып, қайтадан қағидаға тіркеп, қайтадан бағалайды.
6
 Көп нүкте қойылған жерлер оқылмады.

170
16-пункт:  мезгілгі  комиссияның  кескен  бағасына  риза 
болмаған  мүлік  иелері  областной  правлениенің  общий  при-
сутствиесіне арыз етеді, оның айтқан хүкімі – бітім.
17-пункт: жер жұмысының чиновнигі жері алынатын қазақ-
тарға үй басына бір адамнан шақырып, волостной управитель 
һəм ауылнай старшинаның алдында жер алатын жобасын айтып 
естіртеді. Естірткеніне протокол жасалады, оған шақырылған 
қазақтардың, лауазым иесі адамдардың, шенеуніктің қолдары 
қойылады,  протоколға  жазылады:  а)  шенеуніктің  істемек-
ші  болған  планы;  б)  оның  планы  турасында  қазақтар  айтып, 
чиновник  қабылдаған,  қабылдамаған  арыздары;  в)  қазақтың 
қабылданған арызы бойынша түзетіліп шыққан жердің планы, 
граница жүретін жерлерін қалдырмай, түгел тіркеледі.
18-пункт: мұжықтарға алатұғын я патшалық запасқа шыға-
ратын жерлер планы переселенческий правиланың (свод закон, 
том ІХ.) 146-541-ші статьяларының жолымен қаралып, бекіледі. 
Мұны қарайтын мезгілгі комиссияның ішінде, жері кететін во-
лостной сиезбен сайланған дауыс иесі бір өкіл болады.
19-пункт: қазыналық жерге салынған қалалар қазақтарме-
нен суды қалай пайдалану ретін переселенческий правиланың 
145-149-шы статьяларының жолы бойынша мезгілгі комиссия 
айырады.  Комиссияның  хүкімдері  болмаған  жағы  областной 
правлениенің общий присутствиесіне арыз етеді.
20-пункт:  отырып  қала  ретінде  боламыз  деген  қазақтарға 
жер бөліп беретұғын партиялар қазақ пайдасында қалатын жер-
ден (5-ші һəм 9-шы пункттерде айтылған) оған мұжықтармен 
теңгеріп,  ан  басына 15 десятинадан  асырмай  жер  кесіп  бе-
реді.  Олардың  хүкімет  билеу  турасындағы  һəм  сот  реті  об-
щий  крестьянский  положенияның 47-112 һəм 154-229-шы 
статьяларының  жолыменен  болады.  Бұлайша  орын  алған 
қазақтарды  казенной  палата  үй  алымынан  шығарып,  оброк 
алымына  түсіреді,  оған  мұжықтармен  қатар  алым  салып,  сол 
казенной палатаның билігінде, областной правление қала реті-
не  шыққан  қазақтардың  хабарын  жеткізгеннен  кейін,  оларды 
қазақ есебінен шығарып, мұжық есебіне жазу.
21-пункт: қала ретінде боламыз деп бүтін ауылнай общес-
тваның бəрі иə бір шамасы ғана, иə жалғыз үй иесі сұраса да, 

171
аз-көбіне қарамай, 20-шы пункте айтылған ретінше орнасады. 
Обществаның бөлек үй болып, мұжықтардың қаласына кірісіп 
я өз алдына басқа қала болып.
22-пункт: жер үлесін ан сыбағасыменен алғандықтан (20-
21-ші  пункттердегі)  артылып  қалып,  патшалыққа  кететұғын 
жерлер қазақты тегіс орындастырып, жер ретін əбден түзегенге 
шейін жерлес үйлердің, ауылдардың пайдасында болады. 
(1913 ж.)
ЗЕМСТВО
Иуілдің аяғында Орынбор губерниясының земствосы ашы-
лып, 1-ші  губернский  чрезвычайный  собраниесі  (жиылысы) 
болды.  Бұл  земствода  жұмыс  қылатын  адамдар  сайланып, 
земство  жұмысын  қолға  алғанның  басы.  Земство  деген – əр 
губерния,  əр  облыста  жұртқа  керек  жұмысты  жұрттың  өзіне 
билету,  жұрттың  өзіне  істету.  Жұрт  ортасынан  қалаған  адам-
дарын сайлап шығарды. Олар жұртқа керек жұмысты өз білігі-
мен басқарып, өз билігімен атқарады. Басқару мекемесі земс-
кий собрание деп, атқару мекемесі земский управа деп атала-
ды. Собраниенің уездегісі уездный собрание, губерниядағысы 
губернский  деп  аталады.  Управа  да  уездный  һəм  губернский 
болады.  Собраниелерде  жұрттың  сайлаған  депутаттары  глас-
ный деп аталады. Управа бір председатель һəм екі член болады. 
Гласныйлар үш жылға сайланады, управаның да председатель 
һəм члендері үш  жылда  қайта сайлаумен  жаңаланып тұрады. 
Уездный  земский  собраниенің  гласныйлары  уездный  сайлау 
жиылысымен һəм волостной сходпен сайланады. Уездный зем-
ский  собраниенің  гласныйлары  сайланған  соң,  олар  губерн-
ский, земский собраниенің гласныйларын сайлайды. 
Бұл жоғарыда айтылғаннан көрінеді: земство мекемелерін-
де  басқарушы  һəм  атқарушы  халықтың  өзі  қалап  сайлаған 
адамдары  екендігі.  Олардың  істейтіні  халық  жұмысы.  Халық 
өзіне  залал  келтірмейтін,  пайда  келтірерлік  адамдарын  сай-
лайды. Пайда келтіретін адамдар сайланғаннан, олардың ісін-
де  халыққа  пайдасызы  болмайды.  Земствоның  қолындағы 
істің  бəрі  де  пайдалы  болғандықтан  жұрттың  земство  сұрап 

172
қақсайтыны. Ресейде земство законы шыққалы 50 жыл. 34 гу-
бернияда земство көптен бері бар. Олардан басқалары кейі не 
жақын арада шығып жатыр, кейі не шықпақшы болып тұр, кейі 
не  тіпті  шығар-шықпасы  бимағлұм.  Земство  законы  земский 
положение деп аталады. Ресей земский положениесі бастапқы 
қалпында да жұрт тізгінін өзіне ұстатқан закон емес еді, онан 
бергі жерде талай кесіліп, кеміп, земствоның басында билігі аз. 
Тізгіннің көбі хүкімет қолында. Законның жайсыз күйінде де 
земствоның келтіретін пайдасы көп. 
Земство қолында болатын халықтың тіршілігіне нағыз кере-
кті жұмыстар. Ондай жұмыстар мынау:
Əуелі, земский ақшаның билігі земствода болады. Земство 
əр жылға жұртқа керек жұмысқа смета жасайды, оны расклад-
камен  халыққа  бөліп,  үлестіреді,  жиылған  ақшаны  орын-ор-
нынша халыққа керек жұмысқа жұмсайды. Орынсыз халықтан 
тиын  алынбайды,  алынған  тиын  пайдасыз  жоғалмайды.  Зем-
ствоға берген тиыннан жұрт сомдық пайда көреді. Земство жоқ 
жерде де земский сбор деп ақша алынады, бірақ оның пайда-
сын ақша төлегендер көрмей, басқалар көреді. Мысалы, Торғай 
облысынан жиылған земский ақша оқимын деген қазақ баласы-
на беріле бере ме? Қазақ баласы гимназияға оқиын десе, сти-
пендия жоқ, реальный училищеге оқиын десе стипендия жоқ, 
учительский школада земский стипендияға қазақ баласы алын-
бай,  Полтава  губерниясынан  келген  орыс  балалары  алынады 
–  халық  ақшасы  далаға  кету  деген  осы  болды.  Қазақ  ақшасы 
босқа  кететін  орны  жалғыз  осы  деп  айтып  отырған  емес,  са-
наса, ұшы-қиырына жетіп болмас, мұны əншейін мысал үшін 
келтірдік.
Екінші, халықтың оқу жұмысы земствода болады. Халыққа 
оқуды  тегіс  таратушы,  жұртқа  тегіс  хат  білдіруші  земство. 
Земство бар губернияда хат білетін жүз кісіден 80, 90 болады. 
Ресейдегі  халықтың  бəрін  қосып  жіберіп,  топтап  санағанда, 
жүз адамнан 20 адам-ақ хат білетін болып шығады, біздің қазақ 
облыстарында жүз кісіден 5 кісі-ақ хат біледі.
Мұнан  шамалауға  болады  земство  халыққа  оқуды  қандай 
жаятынын.  Земство  қала  халқынан  да  қырдағы  бізге  көбірек 
керек.  Қалада  қазынадан  ашылған,  обществодан  ашылған 

173
оқушыларға орын көп. Қала баласы оқиын десе, оқитын орын 
қасында, үйінен барып сабақ оқып қайту қиын емес. Қазақта 
қала  жоқ,  қала  болып  күн  көрерлік  жері  жоқ.  Елу,  алпыс  бо-
лып бір жерде үй басы құралатын қазақта ауыл аз, көбюі быты-
рап-бытырап, жалғыз-жалғыз я екі-үш үйден отырады. Бірінің 
қыстауында ашқан мектепке я школаға екінші қыстаудың бала-
сы үйінен барып қайтатын болып оқи алмайды, қырда балалар 
жиылып  бір  жерге  жатып  оқымаса,  болмайды.  Оған  əр  бала 
азығын ала барып жату қолайсыз һəм қымбат түседі. Қырдың 
оқу жайындағы қолайсыз кемшіліктерін толықтырарлық нəрсе 
– земство.
Үшінші, земствоның көбірек ілтифат ететін жұмысы халық-
тың денсаулығы. Адамға жаннан қымбат не нəрсе бар? Жан ден-
саулықпен байласулы, денсаулық болса жан тыныш, заһан
7
 ша-
бытты, жұмысқа дене қайратты болады, ауру денеде мұның бірі 
де жоқ. Сондықтан земствоның бас жұмысының бірі денсаулық 
қой. Əуелі – аурудың халыққа жайылмасына тəртіпті амал жа-
сайды, екінші – ауырған адамның орны жайлы, емдеусіз ешкім 
қалмасқа  тырысады.  Жақсы  дəрігерлер,  жақсы  ауруханалар 
земский губернияларда, дəрігер мен аурухана жұртқа жеткілікті 
болғандықтан, ауруларға ем даяр. Земство жоқ губернияларды 
алсаң, уезд басына бір-екі дəрігер. Дəрі-дəрмегінің оннан бірі 
жоқ. Аз дəрігер аз күйінде қалада тұрады. Қырдағы ауылдарға 
шығып,  адам  емдейді.  Қырдан  келген  ауруларға  көбіне  бере-
рлік  дəрісі  болмайды.  Ауруды  жатқызатын  орын  жеткіліксіз. 
Біздің қазақ облыстарында земство жоқ, земство болмаған соң, 
біздің де халіміз бұлардан төмен болмаса артық емес. Қазақтан 
денсаулық  жұмысына  деп  ақша  алынады.  Дəрігерлер  қалада 
тұрады, қаланың адамын емдейді. Дəрігер үшін ақша төлеген 
қазақтар ауырса, емдеуге дəрі жоқ, жататын орын жоқ.
Земствоның  халыққа  істейтін  пайдалы  ісінің  бəрін  баян-
дап,  түгел  жазуға  газетадан  орын  жетпейді.  Сондықтан  сөзді 
қысқартпақ үшін жоғарыдағы айтылғаннан басқа тағы қандай 
жұмыстар земствоның қолында болатынын қысқалап-қысқалап 
айтып, жанап өтеміз.
Егін  шықпағанда  ел  астықтан  тарықпас  үшін,  шөп  шық-
7
 Зейін.

174
пағанда мал пішеннен тарықпас үшін кеңнен толғап, келесінің 
қамы  үшін  іс  қылатын  земство.  Егін  егу,  сауда  істеу,  онан 
басқа  неше  түрлі  кəсіп  қылушыларға  көмекші  болатын  земс-
тво.  Қазына  поштасы  жүрмейтін  жерлердің  бəрінде  пошта 
жүргізіп,  хабарласу  жұмысын  оңайға  айналдыратын  земство. 
Ақсақ,  соқыр,  мүгедек,  өз  еңбегімен  жұмыс  қылып  күн  көре 
алмайтын, асырайтын жақыны жоқ пақырларды, мойнына дор-
ба  салғызып,  тіленшілік  қылып  қаңғыртпай,  асырап-бағатын 
земство.  Мал  жұтқа  шалдықса,  малың  отқа  шалдықса,  жылу 
сұратып телміртпей, шығынды сезгізбей, өндіріп беретін земс-
тво. Бұлардан басқа да пайдалы істері толып жатыр. 
Бұл  земство  жайынан  жазғандағы  мақсат,  əуелі,  Орын-
бор  земствосының  хабарын  жазғанда  қазаққа  түсініксіз  бол-
мас  үшін,  екінші,  земство  пайдалы  нəрсе  болғандықтан  һəм 
бұрынғы  бермеген  губерния  һəм  облыстарға  да  сбор  берейін 
деп  жатқандықтан,  қазаққа  да  ескерерлік  жұмыс  екендігін 
халықтың құлағына салмақ. Мұнан былай да земство жайынан 
жазып, қазақтарға толық мағлұмат бермек ниеттеміз.
(1913 ж.)

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: