БҚму хабаршы №3-2016ж
жүктеу/скачать 4,23 Mb. Pdf көрінісі
|
Туркестанский сборник. Этот труд был задуман как монументально- оригинальная «энциклопедия» по среднеазиатским вопросам. Приобретались и собирались все издания, касающиеся Центральной Азии и сопредельного с ней Востока издания. Газетные статьи вырезались, наклеивались на белые листы бумаги, статьи из журналов и книг, разброшюровывались и по листам вклеивались в бумажные рамки. Весь расклеенный материал собирался и переплетался в одинаковые тома, которые заключались в одинаковые переплеты, а также снабжались напечатанным с типографии титульным листом. Все издания подбирались по мере выхода их в свет, соблюдая, таким образом, хронологическую последовательность. В 1868 г. вышли в свет 4 тома сборника, охватывающие материал за 1867 г. Далее до 1877 г. в Петербурге, выходили тома сборника, которые пересылались в Библиотеку. К 1888 г. вышло 416 томов, включивших 4713 названий. Это своего рода огромная энциклопедия. Все, что выходило в России и за границей о Средней Азии за 20 лет, было включено в сборник. Составление и выход в свет Туркестанского сборника продолжалось регулярно вплоть до 1887 г. В среднем в год выходило по 20 томов. Межов занимался составлением сборника в течение 25 лет [8]. Но по решению Туркестанской администрации (генерал- губернатора И.О. Розенбаха) в виду дороговизны издание сборника было прекращено. В течение последующих 20 лет Сборник не издавался. И только в 1907 г. была возобновлена работа над его составлением. За 1907 г. в Ташкенте вышло 34 тома, за 1908 г. – 45 томов, за 1909 год - 44 тома и т.д. Также были по возможности собраны все важнейшие материалы за время с 1888 года. Составление Сборника было остановлено на 591 томе, в 1917 году. Позднее ученый востоковед, библиограф Е.К. Бетгер добавил еще 3 тома. БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 265 Таким образом, Сборник включает 10710 наименований публикаций в виде книг, журнальных и газетных вырезок, карт, иллюстраций, диаграмм, планов и чертежей. Коллекция электронных информационных ресурсов культурного наследия Казахстана для создания электронных каталогов и полнотекстовых базы данных научно-образовательных информационных ресурсов в письменных источниках XIX века по истории Туркестана доступна по адресу (https://yadi.sk/d/6svDDFOpoRNCC). В настоящее время одним из важных прикладных направлений исторической информатики является оптимизация поиска необходимых информационных данных в источниках электронных библиотек, который увеличивается экспоненциально с каждым годом. Это особенно важно в сфере поиска научно-образовательной информации, где оперативность поиска особенно актуальна [4]. Увеличение изданий и объема информации усложняет поиск нужной информации. Развитие информационных технологий привело к существенному повышению эффективности создания библиотечно- информационных ресурсов, оперативность поиска информации повысился в сотни и тысячи раз. Но создание самих информационных ресурсов (электронных каталогов, баз данных и др.) является довольно дорогим процессом [5]. Созданные мощные средства поиска информации, например, как Google и др., не позволяют удовлетворить потребности пользователей из-за наличия огромного процента информационного «шума», излишней информации, просмотр которого занимает много времени и средств. Пользователь научно-образовательной информации нуждается в точных и достоверных данных в библиотеках, где сосредоточены наиболее релевантные источники [6]. Конечно, современные средства поиска данных дают огромные преимущества перед традиционными способами. Это, прежде всего повышение оперативности поиска данных в огромном массиве информации, причем разнородной и не всегда систематизированной. Как показывают исследования, при вводе поисковых образов в виде ключевых слов, авторов или наименований источников и других критериев мы получаем нередко довольно большой объем данных, обработка которых занимает значительный промежуток времени. Сегодняшний пользователь требует не только оперативность, но и достоверность данных, концентрации разнообразной и полезной информации, а не информационного «шума» по искомой теме. Это особенно актуально при работе с информационными системами [7]. Поэтому возникает необходимость в развитии направлений связанных с решением задач создания эффективных методов, средств формирования, поиска и обработки редких и ценных данных информационных ресурсов, предоставления к ним онлайн-доступа в виртуальных информационных средах и корпоративных сетях на основе «облачные технологии» Cloud technologies (Cloud Computing) является актуальным [8; 9]. Научная новизна исследования заключается в разработке методов, алгоритмов и программных комплексов по формированию электронного каталога, базы данных и оперативного обеспечения пользователей редкой и уникальной научно- образовательной информацией по истории. Разработка электронной библиотеки научно-образовательной информацией историко-культурного наследия Казахстана, которая будет реализована в корпоративной сети университета и (режим электронной библиотеки) пополняться регулярно новыми ценными документами по истории. Разработка программного модуля защиты электронных информационных ресурсов от несанкционированного доступа. Реализация результатов исследований позволит: существенно повысить уровень научных исследований и образования за счет оперативного доступа к информационным источникам историко-культурного наследия Казахстана по истории; расширить возможности распространения ценных знаний благодаря предоставлению информационных ресурсов электронной библиотеки по корпоративной сети университета (а в дальнейшем в сети библиотечного консорциума республики); разрабатываемые методы и программный комплекс позволят повысить эффективность БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 266 информационного обмена между ведущими научными и учебными учреждениями других стран за счет создания новых, актуальных научно-образовательных ресурсов по истории (баз данных), соответствующих международным требованиям представляемых в реальном масштабе времени (онлайн). Основными методами решения поставленных задач являются историография, источниковедение, архивоведение, т.к. сбор и сравнение данных из источников даст возможность для системного анализа объектов информационного обеспечения, поиска и обработки данных. Ввиду того, что материал насчитывает 594 тома, потребуется быстрая и четкая навигация, все это подразумевает оцифровку и оптическое распознавание недостающих частей. Предполагая, что в конечном итоге для пользователей будет разработано программное обеспечение либо веб-сайт, будут применяться теория графов; математические методы оптимизации; методы математической статистики и Web технология. Ожидаемыми результатами являются: электронная библиотека, содержащая информацию о историко-культурной наследии Казахстана по истории, имеющую научную и культурную ценность; программный комплекс создание электронной библиотеки, ориентированный на международные коммуникативные форматы, которая может обеспечить пользователей необходимой информацией по археологическим источникам. Таким образом, резюмируя вышеизложенное, можно сказать, что применение новых информационных технологий в создании специализированных баз данных редких и ценных письменных источников позволило бы не только повысить уровень научных исследований и образования по истории, но и организовать эффективную работу сбора, анализа и систематизации богатого историко-культурного наследия Казахстана, и предоставлять потребителям достоверную и релевантную информацию. Потенциальными потребителями результатов исследований являются ученые, преподаватели, студенты и другие категории ползователей, которые смогут иметь широкий доступ к богатым информационным материалам, касательно истории, культуры, археологии и других сторон жизни народов Казахстана в письменных источниках прошлых столетий. Литература: 1. Казахстан на страницах Туркестанского сборника: аннотированный библиографический указатель литературы. Сост. Э.И. Иванчикова. – Алматы, 2002. – 555 с. 2. ЦГА РУз. Ф. И-1. On. 15. Д. 73. Л. 24 –26 об. (Оп. 20. Д. 3312. Л. 1.); 3. Туркестанский край: Сборник материалов для истории его завоевания 1844–1866 гг., собрал полковник А. Г. Серебренников. – Т. 1–8,. – Ташкент, 1908– 1915 гг. – С. 17–22. 4. Kasimbekov A., Alzhanova E. Some search features of electronic resources in information systems in the International Conference Science: Integrating Theory and Practice (MT, USA February 23-24, 2014.). – Bozeman, 2014. – P. 213-215. 5. Технология создания и использования научно-образовательной информации в сети электронных библиотек: Ежегодный сборник/ По ред. М.А. Рахматуллаева. – Ташкент: E-LINE, 2013. – 130 с. 6. Касымбеков А.С. Особенности самостоятельного поискового процесса электронных ресурсов в автоматизированных библиотечных системах (на казахском языке). // Вестник КГУТиИ им. Ш.Есенова. – 2012. – №2(33). – С.131-136. 7. Рахматуллаев М.А. Перспективы развития информационно-библиотечной деятельности // Тезисы республиканской научно-технической конф. «Информационные технологии и проблемы телекоммуникаций» (14-15 марта 2013 г.). Часть 1. – Ташкент, ТУИТ, 2013. – С. 191-193. БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 267 8. Le Recueil turkestanais de Mežov: l’utopie d’une somme exhaustive des connaissances sur l’Asie centrale, in Études Asiatiques (sous la dir. d’Anke von Kügelgen). – Kügelgen, 2011. – P. 625-659. 9. Ercan T. Effective use of cloud computing in educational institutions // Procedia - Social and Behavioral Sciences. – 2010. – №2(2). – P. 938-942. Касымбеков А.С., Альжанова Э.Е. Ақпараттық технология негізіндегі Қазақстанның тарихи дерек көздерінің электронды жинағы ХІХ ғасырдың жазба деректерінің ақпараттық электронды көздерінің мәліметтер базасы мен электронды каталогтарын құру мәселесі қарастырылған. Тарих көздерінің электронды жинағы жаңа ақпараттық технология негізінде қалыптасады. Бұл Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларын сақтауға, жүйелеуге, талдауға, тиімді жұмыстарды жедел іздестіруді ұйымдастыруға, ғылым мен білім беру деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Тірек сөздер: Электронды жинақ, каталог, мәліметтер базасы, кітапхана мен корпоративтік байланыс, әдіс-тәсіл, алгоритм мен бағдарламалық кешен, тарих саласы бойынша толыққанды электронды дерек көздер. Kasymbekov A. S., Alzhanova E. E. Electronic collection of historical resources of Kazakhstan on the basis of information technology Considered the issues of creation of the electronic catalogues and database of the information electronic resources in written sources of the 19 th century. Electronic collection of the historical resources are formed on the basis of the new information technology that allows to raise the level of scientific and educational observation and organize effective work of operative search, analysis, systematization and saving historical and cultural heritage of Kazakhstan. Keywords: electronic collection, directory, database, library and a corporate network; methods, algorithms and software package; full-text electronic resources on history. ӘОЖ: 929: 94 (574) Рысбеков Т.З. – тарих ғылымдарының докторы, профессор, М.Өтемісов атындағы БҚМУ Дуйсеналиева А.Д. – М.Өтемісов атындағы БҚМУ магистранты Е-mail: ainara_1989@mail.ru ТАЛАНТТЫ ТАРИХШЫ – ИСАТАЙ КЕНЖАЛИЕВ НӘСЕКЕНҰЛЫ Аңдатпа. Мақалада іргелі еңбектерді саралау негізінде И.Кенжалиевтің білім алуы мен ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектері жайында қарастырылады. Тірек сөздер: Тарихшы-ұстаз, педагог, тұлғатанушы. «Жақсының жақсылығын айт» дегендей тілге тиек етіп отырған, елімізге белгілі талантты тарихшы, ғалым-педагог, Батыс Қазақстан мемлекеттік БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 268 университетінің Құрметті профессоры, тарих ғылымының кандитаты, бүкіл саналы өмірін ұстаздық қызмет пен туған өлкесінің тарихын зерттеуге арнаған Исатай Нәсекенұлы Кенжалиев болмақ. Исатай Кенжалиев Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданының тумасы. Ол 1927 жылы 10 маусымда дүниеге келген, әкесі Насекен (Насиболла) мұғалім, журналист, сауатты адам болған. Казталовка, Теректі, Жымпиты, Тайпақ аудандық газеттерінің редакторы, «Екпінді құрылыс» газетінің бөлім меңгерушісі, тілшісі т.б. жұмыстарда істеген.Ол 1937 жылы репрессияға ұшырап, партиядан және жұмыстан шығарылған. Ал анасы Уабила қарапайым, алайда көзі ашық, көкірегі ояу адам болған. Исатай 1935 жылы орыс мектебінде оқып, 1942 жылы Әжібай қонысында 7 класты бітіріп шығады [1, 1 п.]. Сұрапыл соғыс жылдарын бастан өткерген бала Исатай 7 жылдық мектепті бітіре сала Киров колхозындағы еңбекке араласады, алғашында еңбекші, кейін почташы және есепші міндеттерін атқарады. Соғыс аяқталған соң оқуын жалғастырып, 1946 жылы арадағы кластарды аттай өтіп 10 класқа қабылданады, оны 1947 жылы «жақсы» деген бағамен аяқтап шығады. Кейін Орал педагогикалық институтының тарих бөліміне түсіп, оны 1951 жылы бітіріп шығады. Мамандық алып, Казталовкаға қайта оралған Исатай Кенжалиевтің еңбек жолы өзі оқып шыққан орта мектебінде мұғалім болудан басталды. Одан аудандық оқу бөлімінде инспектор болды. Богатырев ауылында мектеп директоры болып қызмет атқарғаны да бар. 1953 жылы Богатырев орта мектебін салуға жіберді. Құрылыс материалдарының он екіде нұсқасы жоқ тапшылық кезеңде сол жерден мектеп салдырғаны өзі үшін де ауылдастыры үшін де ерлікпен бірдей еді. Бүкіл ауыл мұғалімдері болып қолдан тас соғып, шығырмен балшық тартып, қоғамен төбесін жауып, сылап-сипап бітіріп алған сол бір мектеп өзіне қатты ыстық [2, 6 б.]. Институтты үздік бітіріп, аспирантураға жолдама алып келген жігіт еңбек практикасын аяқтаған соң Алматыға бағыт ұстады. 1954 жылдан бастап Қазақ Мемлекеттік университетінің Қазақ ССР тарихы кафедрасында аспирантурада еңбек етіп, тарихшы-ғалым Бекмахановтың жетекшілігімен «Қазақстанда соғыстан кейінгі жылдардағы ауыр өнеркәсіптің даму тарихы» деген тақырыпта кандидаттық атағын қорғады. Алматы Ғылыми академиясының тарих институтында қызмет жолын одан әрі жалғастырады [2, 7 б.]. Алматыдағы қызметін істей жүріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын қатар алып жүрді. Тарихшы-ғалым әртүрлі ғылыми мәселелерді зерттеді. Әсіресе, туған өлкесі Орал өңірінің сан қилы шежіресі, алып тұлғалы азаматтарының тағдыры қызықтыра бастады. Сөйтіп, біраз деректермен және тарихи еңбектермен танысып, білімін шыңдап, докторлық диссертацияға дайындалып жинақтала бастайды. Алайда арада түрлі аурулар, құбылыстар, оқиғалар ойды бөліп, алаңдата берді. Оның үстіне тұрмыс тауқыметі де мәз емес-тін. Әсіресе, елдегі саяси жағдай Исатай Кенжалиевтің жанына батты, оқып, білген сайын қазақ елінің азаматтарын отар болып өмір сүріп жатқаны ғалымды алаңдата бастады. Елдің жағдайын, қасиетті жеріміздің қасиетін бүлдіріп, зираттарын қиратып, орманын омырып, өзен-суларын ластап жатқанын, аң- құстарды құртып жатқанын көріп, шыдай алмай 1956 жылы Н.Хрущевке хат жазады. Алайда, жауап болмады [1, 3 п.]. 1967 жылы желтоқсанның 25-де СОКП саяси бюросына хат жазып, Қазақстанға шығыстан қауіп күшейгенін, қазақ жерінде бір әскери округтің, сондай- ақ әскери оқу орнының ашу керектігін айтады. Бұл хаты ескерусіз қалмады. Келесі жылы ОАВО(САВО) округі құрылды. Институтта қызметін атқара жүріп, бос уақытында кітапханаға барып тарих, саясаттану, философия пәндерін оқып білімін тереңдете отырып, педагогикалық, методологиялық біліктілігін арттырды. Сондықтан да болар білікті кадрдың алдыңғы қатарында болды [1, 4 п.]. 70-жылдары тарихшыны қазақтың ардақты батырларының бірі Махамбет Өтемісұлының өмірі мен қызметі қызықтыра бастайды. БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 269 Тіпті ел біршама біледі деген Исатай-Махамбет көтерілісі туралы мағлұматтардың өзі жалпылама, белгісіздіктерге толы болып шықты. Өз топырағында туып өскен, елім деп еңіреп өткен есіл ерлердің бейнелерін ел санасында тірілтіп, жүріп өткен іздерін сайратып беруге бет бұрған Исатай Кенжалиев 1971 жылы 27 қарашада «Орал өңірі» газетіне «Ел аузынан» деген айдармен «Исатай-Махамбет көтерілісі туралы бір дерек» атты мақаласын жариялаған [2, 7 б.]. Содан кейін осы бір ізденісінің аясын кеңейтіп, бірте-бірте деректерді көбейте берді. Қазақ ССР Орталық Мемлекеттік архивін, Астрахан, Орынбор облыстық архивтерін, Ленинградтағы СССР Орталық тарихи архивін, Ташкенттегі Өзбек ССР Орталық архивіндегі Хиуа хандығының ХІХ ғасырдағы архивін ақтара жүріп, Кіші жүздің, ішкі Орданың тарихын зерттеп, сол арқылы Исатай мен Махамбеттің өмірі туралы алуан түрлі мәліметтер жинақтады. Инемен құдық қазғандай, шұқшия жүріп соның бәрін сараптап өткізді. Және оқырман қауымды әркез хабардар етіп, елдің шежірешіл қарттарын іздестіре жүріп еңбек етті. Махамбет тақырыбына үрке қарайтын заманның салқыны сақтаулы кездің өзінде өз қаржысымен ел кезіп ауыл аралап жүріп батырлар ізіне үңілді. Атақ та, даңқ та қумады. Бұл тақырыптан өзіне ешкімнің докторлық атақты қорғатпайтынын біле тұра бүкіл қажыр-қайрат, жігерін осынау жолға арнады [1, 5 п.]. «Махамбет есімін алғаш рет 1936 жылы Калмыковқа көшіп келгенімізде естідім. Жайық өзені жағасындағы биікте тұратын кең үйге үзілісте мектептен жүгіріп келетінбіз. Бұл үйді тұрғындар Орал казак әскерінің Калмыков қамалындағы абақтысы дейтін. Бұл абақтыда 1829 – 1830 жылдары Махамбет Өтемісұлы, 1839 – 1840 жылдары Шыбынтай Құлманиязұлының балалары көп азап шеккен. Сондықтан халық оны «Махамбет жатқан абақты» деп қастерлейтін», - деп әңгімелейді Исатай Кенжалиев, - Махамбет «Терезе шілтер» дейтін күйін осы Калмыков абақтасында шығарған екен. Шілтер деп терезенің темір торын айтқаны дейді. Мен осы «Терезе шілтерді» және басқа да он шақты күйлерін Тайпақ ауданындағы Қанаш Иманбаев деген ағадан магнитафонға жазып алып, Қаршыға Ахмедияровқа бергенмін». Ол Махамбеттің күйлері туралы кітап жазды, күйлер эфирге шығып жүрді [2, 9 б.]. 1974 жылы Махамбет Өтемісұлы туралы кітапша жарық көрді. Бұны тағы да жаңа архив, ел аузындағы тың деректермен толықтырып, 1979 жылы Алматыда қайта шығарған. Бұнымен қатар 1977 жылы «Тайманұлы Исатай» деген ғылыми монография дүниеге келіп, 1836 – 1838 жж. Бөкейлік пен Кіші жүздегі шаруалар көтерілісінің тарихын алғаш рет қазақ тілінде кітабын жарыққа шығарды [1, 5 п.]. Ғалымның «Тайманұлы Исатай» және «Құрманғазы» атты деректік еңбегінің бүгіндері еліміздің ғалымдары ортасында, тарих ғылымында сілтемелік негізде пайдаланылып келеді. Мәселен, академик Салық Зиманов өзінің «Россия и Букеевское ханство» атты кітабында ғалым Исатай Кенжалиевтің «Тайманұлы Исатай» кітабынасілтеме жасайды, «архив деректері мол, өзге тарихшыларға қарағанда халық ауыз әдебиетіне тарихи дерек ретінде келтірілген пайдалы еңбек» деп жоғары бағалайды [3]. Тынбас ізденістің адамы Исатай Кенжалиев Жайық өңірінің тарихына терең үңіліп, үш арысымыздың (Исатай, Махамбет, Құрманғазы) өмірлері мен қызметтерін зерттеуге бар ықыласын дендеп қояды. Келесі ғылыми-зерттеу тақырыбы Құрманғазы Сағырбайұлының өмірі мен қызметі туралы материалдар жинап, бұрынғы жазылғандарды тексеріп, анықтап, жазбалы деректер іздеп, талдап, қиыстырып жұптап, ғылыми жолға қою болды. Академик Ахмет Жұбанов, халық ақыны Хамит Ерғалиевтермен үзеңгі қатарласа Құрманғазы бабамыз туралы толымды ойлар, тың деректер жинаған да осы Исатай Кенжалиев еді. Құрманғазы Сағырбайұлы жөнінде оннан астам мақалалар жариялап, 6,5 баспа табақ көлемінде монография жарық көрді. Бұл үшін Жаңақала ауданына он шақты рет, Құлсары, Ганюшкин, Маңғыстау т.б. жерлерге үш реттен материал іздеп, көптеген мұрағаттарда болған [1, 8 п.]. Құрманғазы жүрген жердің бәрінде болдым, - БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 270 дейді Исатай Кенжалиев, - тек Сібірге барған жоқпын». Сол жүрген еңбек нәтижесінде «Құрманғазы» деген кітабы шықты. Қазір Құрманғазының Алтынжардағы мұражайында кітабы тұр [2, 8 б.]. Кенжалиев есімі «Құрманғазы» деректік талдауы арқылы бүкіл Қазақстанға таралды, Ғылым академиясының кітапханасына қойылып, зерттеушілердің қолынан түспейтін тың еңбек болды, соның айғағы ретінде «Қазақ энциклопедиясының» 1998 жылы шыққан жинағына енгізілді, жинақтың бас редакторы, академик Ә.Нысанбаев, алғы сөзін жазған белгілі жазушы Ә.Кекілбаев болғанын ескерсек, бұл ғалым еңбегінің зая кетпегені [3]. Қала мен далада тарихи сананың жаңғыруы басталды, ұмыт бола қалған арыстар елмен қауышты, қазақтың бір туар ерлері мен қыздарын жаңаша жазу қанат жайды. Келе-келе тағы бір ауқымды тарихи тақырып қызықтырып әкетті. Ол бұрынғы Кіші жүздегі Кеңес өкіметінің орнығу тарихы болды. Осыдан келе ғалымның екі бөлімнен тұратын «Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары – 1916 – 1920 жж» және «Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары – 1917 – 1920 жж» - атты монографиялық зерттеулері мен «Бөкей Ордасы – 1801 – 1850» атты еңбектері шығып, мәңгілік мұра ретінде баға жетпес құндылық болды [4]. Әсіресе, Бөкей хандығының тарихы мен өлкенің тарихи тұлғаларын халқына қауыштырудағы қосқан үлесі орасан зор. Ғалым «Бөкей Ордасы – 1801 – 1850» атты зерттеуінде, хандықтың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына шолу жасаған [5]. Бұл монография өлкесін танумен қатар ғылыми тұрғыдан болашақ ізденушілер үшін де жазылған, қосымша түсініктерде беріліп отырған, кітап сондай-ақ көпшілікке қарапайым тілмен жатық жеткізілген. Ұлт-азаттық қозғалысқа байланысты мәселелерді ғылыми тұрғыдан зерттеудің маңызы зор. Соның ішінде Сырым бастаған көтерілістің зерттелуі ғалым үшін үлкен еңбек болды. Ғалымның 1990 – 1992 жылдар аралығында жарыққа шығарған «Сырым батыр», «Сырым баба ізімен», «Сырымның шешендік сөздері», «Сырым Датұлы», «Сырым бастаған шаруалар көтерілісі», «Дәуір перзенті», «Сырым батыр 1783 – 1797 жж. Батыс Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысын басқарды» және т.б. көптеген тарихи очерктер мен мақалалары арқылы оқырман қауым мен ізденуші тарихшыларға таптырмас мұра болды Сырым Датұлы бастаған қозғалыстың 200 жылдығын атау жөнінде алғаш рет мақалалар жариялап, көпшілік пен басшылық назарын аударуға тырысқан. Сол секілді, Исатай көтерілісінің 150 жылдығын атап, көпшілікті оның тарихымен таныстыру шараларын жүргізу жөнінде әуелі Д.Қонаевқа хат жазды. Одан нәтиже болмағасын Колбинге хат жазып, 1987 жылы Орал қаласында ғылыми конференция өткізілуіне қол жеткізді және бұл жиынға өзі келіп қатысады [1, 6 п.]. Бұлармен қатар ата жеріміздің ардақтылары Дәулеткерей, Ғұмар Қараш, Мәншөк батыр, Ақмет Мәметовтар, Сейтқали Меңдешев, Нұғман Залиев, Сырым Датов, Балабайсан, Қажым Басымов, Ишанғали Меңдіханов т.б. өмірбаянын, қызметін зерттеуге атсалысып нақты деректер негізінде мақалалар жарияланды. Мысалы, Дәулеткерей туған жері, өлген жылы күні кешегіге дейін белгісіз күмәнді болды. Орда ауданындағы «Қарамолаға» бірнеше рет барып, анықтады, бір ұрпағын Алматыдан тауып, бұл жөнінде жергілікті газеттерге жариялады. Сонымен қатар, Кеңес одағының батыры Мәншөк Мәметова жайында аузындағы мәліметтерден, мұрағаттардан жиналған мәліметтер мен зерттеу жұмыстары Мәншөк Мәметованың өмірі мен туыстары, жауынгерлік ерлігі жөнінде мақалалар, фотолар жарыққа шықты. Осындай ізденіс нәтижесінде 2005 жылы Орал қаласы баспасынан ғалым Исатай Кенжалиевтің «Мәншөк батыр» атты тарихи- деректі зерттеуі шықты [6]. Жоғарыда аталған ардақты қайраткерлер жөнінде әлі де зерттеу жүргізіп, мақалалар жариялаған. Солардың бірі – қазақ тіл білімінің профессоры Қ.Басымов туралы ізденулер, жарияланымдар болды. Қажым Басымов туралы зерттей жүріп өзінің бала кезінде көргенін, әкесі Кенжалиев Нәсекенмен бірге сауат ашқанын еске БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 271 алады. Қазақ тілінің орфографиясының негізін салушы ретінде танытып көптеген жарияланымдар жазады [7]. Алматыны мекеніне айналдырған ол, алғашқылардың қатарында, өзі тұрған өлкенің тарихына құлшына кірісіп, жергілікті мерзімді баспасөздерде пулблицистикалық мақалаларын жиі жариялап тұрды. Мәселен, «Алма-Ата» атауының транскрипциясын өзгертіп, ежелгі «Алматы» деп атау туралы жабыла жазып жатқан тұста, ғалым Исатай Кенжалиевтің өз ойын жария етпеуі мүмкін емес еді. Ол архив дерегін алға тартып, яғни 1853 жылы жазылған бір деректегі орыс офицерінің қаланы «Алматы» деп жазған дерегін көпшілікке ұсынды [1, 15 б.]. Және де Алматыдағы «Ташкент» көшесіне батыр бабамыз Райымбектің есімімен атауды жөн көріп, 2-3 рет осы жөнінде мақала жазады. Қонаевқа хат та жазады [2, 20 б.]. Сондай-ақ іргелі мәселелердің бірі болған мерзімді басылымдарда жария етілген «Орал» атауы, қаланың атын өзгерту туралы көпшілікті елең етер жаңалықтың баспа бетінде жариялануы еді. Оған республикалық және облыстық, қалалық, тіпті аудандық газеттерде жарық көрген материалдардан көз сүрінді, десекте, солардың ішінде жұртшылыққа жаққаны Исатай Кенжалиевтің «Қаланы қалай атаймыз» деген мақаласының жаңғырығы жұртшылықты елең еткізді. Онда ғалым өзіне дейінгі айтылған жайларға дәйікті түсінік беріп, бірін қолдаса, екіншісін сынай, қалаға «Жайық» атауы бірден-бір тарихи, әрі түп тамыр деп қортынды жасайды [2, 21 б.]. Тарихшы-ғалым бір сөзінде: «Нағыз тарихшы болу қиын екен. Ол үшін көп оқып, білумен қатар, оқырманды өз сөзіне сендіру үшін нақты жазбалы, не заттай деректерді ұзақ іздеп, табу қажет. Сонымен қатар, кате мен бұрмалауға толы былыққан тарихымызды объективті баяндау үшін «қара қылды қақ жарған» әділ болу керек» - дейді [2, 10 б.]. Осы бір ойын мақсат қылған Исатай Кенжалиев «Тарихшы- ғалым» деген атаққа ие болып, тарихшы-публицистік жұмысын тоқтатпай 260-тан аса мақалалар, рецензиялар, он бестей кітаптары дүниеге келіп, қалың оқырманның, оқушы қауымның қажетіне қызмет етіп келеді. Қызметінің соңғы кезеңін ұлтымызыдың зайырлы оқу орындарының бірі Алматы қыздар институтында аяқтап, 1992 жылы зейнеткерлікке шықты. Орал өңіріне келген бойда тыным таппай, Исатай Нәсекенұлы көптеген зерттеу еңбектерін елге келіп, бірінен кейін бірін жазып, баспадан жиі шығара бастады. Батыс Қазақстанның өңірінің тарихын зерттеп, жинақтаған құнды еңбектерін көзі тірісінде баспада жарық көруі – ғалым үшін ең бақытты, табысты жылдарының бірі болатын. Осы жылдары ол «Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары» атты еңбегінен екі кітап, Махамбеттің 200 жылдығына арнап «Махамбет Өтемісұлы» атты монографиясын шығарды. «Махамбет толғаулары», сол жылы Атырауда өткен Махамбеттің 200 жылдығына орай халықаралық конференцияға қатысып, сыйлықтарға ие болды. Сол сияқты 2004 жылы университет жанындағы баспадан «Ғұмар Қараш» атты монографиялық еңбегі жарық көрді. Ғалым қолынан келгенше тарих ғылымының шыншылдығы үшін күресті, деректердің қаншалықты құндылығы мен шындығын білу үшін салыстырмалы деректерді қолдану керек, мәселен орыс деректері Жәңгірді жақтап жазды, неге өйтті, оны талдамай бір жақты пайдаланамыз, бұл дегенің тарих ғылымына мүлде қайшы принцип десек, оны ескеріп жатқан басқа түгілі тарихшыларымыздың өзі жоқ. Өйткені орысқа хан керек, қазақты сол ханның қолымен биледі. Жалпы билік тарихты мақтау немесе мақтану үшін жазылмайтынын білуі тиіс, өкінішке орай кешегі кеңестік тарихнама, патшалық тарихнаманың әсіре мақтау, жағыну, жағымпаздық секілді тәсілдерін, тонын өзгертіп ала қойды, айталық патша дәуірінде үстем тап өкілдері жабыла жазылса, кеңес дәуірінде коммунистік билік марапатталып жазылды, соның салдары болар бүгінгі тарихты жазуда тарихшылардың көпшілігі өздеріне таныс әдістен шығар емес. Бұл мүлде қате бағыт және руханилыққа әкелмейді. БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 272 Белгілі тарихшы Рашид-ад-диннің «тарихшының жауаптылығы мынадан шығады, әр халықтың және ұлыстың аңызы мен хабарын сол қалпы өзгертпей, олар кітаптарына немесе аңыздарына қалай енгізсе, сол қалпында бергені міндет» дегені, әр тарихшының иманы болуы керек шығар десек, ғалым Исатай Кенжалиевтің аталы сөзді бойына сіңіргені байқалады [2, 16 б.]. Тарихшы З.Шарафутдинов ғалымның еңбектерін қысқаша топтап көрсетеді, олар «мемлекеттік туралы», «қазақ шежіресі туралы», «жер-су аттары туралы» және «тарихи тұлғаларды қайта оралту» секілді ауқымы кең, маңызы мол мақсатты да, міндетті тақырыптар. Бүгінгі тәуелсіздік тұсында ұмыт болған ел тұтқаларының тарих сахнасына қайта келуі еліміздің әр өлкесінде жалғасын тауып жатыр десе, оның батыстағы бастаушысы – Исатай Кенжалиев [2, 22 б.]. Жастайынан адалдық пен туыстықты мақсат тұтқан ғалымның, осынау қыртысы мол, қулығы көп өмірде, алған бағытына жетуде қанша қиналса да, арының туын биік ұстап, біреуге жағыну мен біреуді мақтан көтермей, қыртысы көп ғылым атты жолды қал-қадірі жеткенше адал аттап, абыроймен аяқтап шықты. Өмірлік принципі «әлсіздердің алдында әлсіз болу, күштілердің алдында күшті болу» мақсатын қойған, ғалым Исатай Кенжалиев ғұмырының сан алуан соқпақтарында ұстанған бағытынан тайған емес. Атам қазақта «атына заты сай» деген қанатты сөз бар, ол өз кезегінде орындала да бермейді, дегенмен азан қойып шақырылған «Исатай батыр» есімі Кенжалиев тұлғасында орындалған ақиқаттың бірі, оған ғалымның халықшылдығы, шыншылдығы, турашылдығы, бір сөзділігі осының айғағындай. 1970 жылы Исатай Нәсекенұлына ой салған жолдастарының біреуі - «Исатай» атыңды атап Махамбет өмірін тарихшы болып неге зерттемейсің? - дегені ұлт-азаттық күрестің басшыларын зерттеуіне түрткі болған [3] және абыроймен зерттелгені хақ. Өз елінің, туған жерінің жанашары ретінде ғалымның көп жылғы іздену барысындағы облыс тарихымен қатар өзі туып-өскен Казталовка ауданы жөнінде материал жинап, «Казталовка – байырғы атамекен» атты монографиясын 1994 жылы жазып, жарыққа шығарды [6]. 1995 жылы туған жерге көшіп келіп, өңірдің тарихына байланысты мәселелерді жаңа талапқа сай қайта зерттеп, саралайды. «Жас ұлғайған соң, балаларымды жинап, еліме жеткім келді де тұрды, бәрібір өз өлкеңе, өз табиғатыңа жететіні жоқ» деп айтып жүрген. Исатай Нәсекенұлы келісімен-ақ, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің тарих факультетіне, оның ішінде Қазақстан тарихы кафедрасының оқытушыларымен тіл табысып, араласып кетті. Кафедраның ғылыми жұмыстарына араласып, диссертациялық жұмыстарға ғылыми талдау жасау, пікір жазу, кеңес беру сынды жұмыстарға бел байлап, барлық бұл саладағы іс-тәжірибесін жас оқытушылар мен ғалымдарға өнеге еткендей кеңестерін беріп отырды. «Дәріс, семинар сабақтарын, арнайы курстар: «Бөкей облысы туралы», «Батыс Қазақстан облысы» т.б. тақырыпта студенттерге арнап оқыды. Исатай Кенжалиев мемлекеттік емтиханның төрағасы болып қызу жұмыстарға белсене атсалысты [2, 25 б.]. Ғалымның еңбектері ескерусіз қалмады. Батыс Қазақстан гуманитарлық университетінің ғылыми кеңесі «Құрметті профессор» деген атақ берді. Бұрыннан тарих ғылымының кандидаты, политология доценті еді. 1957 жылы «Тың жерді игерудегі ерлігі үшін» деген медальмен, 1990 жылы «Еңбек ардагері», 1995 жылы Ұлы Отан соғысы кезіндегі еңбегі үшін «50 жылдық» медальмен марапатталған [1, 5 п.]. Әрбір ұлы адамның артында, одан да ақылды, ұлы әйел тұрады деген сөз бар. Сондай ұлылардың бірі – Исатай Нәсекенұлының жұбайы Тұрсын Кенжалиева. Тұрсын Кенжалиева математика пәнінің мұғалімі болып ұзақ жылдар қызмет еткен. Қиындығы мол ғылым жолындағы ажырамас серігі бола білген, Тұрсын Кенжалиева, жолдасына әрдайым демеу көрсетіп, жазу-сызуларына, мәліметтерді жинақтауға әрдайым қолғабысын тигізіп отырған. Исатай Нәсекенұлы мен жұбайы Тұрсынның БҚМУ Хабаршы №3-2016ж. 273 артында бүгінде алты баласы, он алты немересі бар. Әрқайсысы бүгінгі күні еліне сыйлы азаматтар мен азаматшалар. Өмір сүруге, өз зерттеулерін халқына жеткізуге асыққан Исатай Нәсекенұлы 2011 жылы қазанның 25 жұлдызында дүниеден озды. Бар ғұмырын, таланты мен қабілет-қорымын, күш-жігерін білім мен ғылым салаларына арнап, жемісті қызмет еткен ғибратты тарихшы-ғалым, ұлағатымен үлгі болған ардақты ұстаз, аяулы азамат Исатай Нәсекенұлының рухы қандайда құрметке лайықты. Ғалымның бойындағы ізгі қасиеттер, ол атқарған игілікті істер бүгінгі жас ұрпақпен жалғасып жатса екен дейміз. Қазақстан тарихына арнаған ғалымның еңбектері біздің өткен тарихымызды зерделеуде құнды дерек болып табылады. жүктеу/скачать 4,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|