Дәріс №3. Мектеп алды, кіші мектеп жасындағы балалардың жасерекшелік дамуының психологиялық заңдылықтары

Дәріс №3. Мектеп алды, кіші мектеп жасындағы балалардың жасерекшелік 
дамуының психологиялық заңдылықтары. 
 
Оқыту әдістері/дәріс түрі: проблемалы баяндау, проблемалы оқыту. 
Оқытудың техникалық құралдары, көрнекі құралдар: слайд, презентациялар. 
Дәрістің оқыту нәтижелері: 
1. Даму психологиясындағы негізгі ұғымдардың мәнін анықтайды. 
2. Жас даму психологиясының негізгі категорияларын түсіндіреді. 
3. Оқытудың баланың психикалық дамуындағы рӛлін кӛрсетіп береді. 
 
Дәрістің мазмұны (жоспары): 
1. Даму психологиясының жалпы түсініктері; 
2. Жас даму психологиясының негізгі категориялары. 
3. Психикалық дамудағы оқытудың жетекші рӛлі. 
1. Даму психологиясының жалпы түсініктері 
Даму психологиясының негізгі түсінігі – «даму» түсінігі. «Даму» категориясы жалпы 
ғылыми және іргелі мәнге ие. Даму бағытталған, табиғи ӛзгеріс ретінде анықталады, 
нәтижесінде объектінің жаңа сапалық жағдайы – оның құрамы немесе құрылымы пайда 
болады. Психиканың дамуы - бұл уақыт ӛте келе психикалық процестердің сандық, сапалық 
және құрылымдық ӛзгерулерінде кӛрінетін табиғи ӛзгерісі. 
Дамудың екі формасы бар: эволюциялық, объектінің біртіндеп сандық ӛзгеруімен 
байланысты және объект құрылымындағы сапалық ӛзгерістермен сипатталатын 
революциялық. 
Сонымен қатар, қазіргі кезеңде дамудың ӛрлемелі сызығы (яғни прогресс) ғана емес, 
сонымен бірге тӛмендейтін (регресс) де ерекшеленеді. 
Жақын ұғымдарға назар аударайық. «Ӛсу» ұғымы даму процестерінің сандық 
аспектісін дәл анықтайды. Даму мен ӛсудің негізгі айырмашылығы: ӛсу сандық ӛзгерістерге 
дейін азаяды, ал даму сапалы ӛзгерістермен, ӛспелердің, жаңа механизмдердің, процестердің, 
құрылымдардың пайда болуымен сипатталады. 
«Даму» және «жетілу» ұғымдарын ажырату маңызды. Даму психологиясының бірқатар 
шетелдік теориялары үшін жетілу психиканың белгілі бір жетістіктерін анықтайтын дамудың 
маңызды факторы болып табылады. 
Қазіргі заманғы отандық Даму психологиясы жетілуді орталық жүйке жүйесі мен 
дененің басқа жүйелеріндегі жасқа байланысты ӛзгерістердің психофизиологиялық процесі 
ретінде қарастырады, ол психикалық функциялардың пайда болуы мен іске асырылуына 
жағдай жасайды және белгілі бір шектеулер қояды (бірақ психикалық ӛспелердің басты 
себебі емес). 
Жетілу, жетілу ұғымымен жас физиологиясының негізгі принциптерінің бірі – дамудың 
гетерохронизм принципі байланысты, бұл әртүрлі ми жүйелері мен функциялары әртүрлі 
жылдамдықпен жетіліп, жеке дамудың әртүрлі кезеңдерінде толық жетілуге жетілетінін 
кӛрсетеді. Бұл, ӛз кезегінде, әр жас кезеңінің белгілі бір жастағы ықтимал психологиялық 
мүмкіндіктерін анықтайтын ӛзіндік ерекше психофизиологиялық құрылымы бар екенін 
білдіреді. 
Психология мен педагогика үшін маңызды даму процесінің бірқатар ерекшеліктері 
анықталды: 
- сапалы ӛзгеру және жұмыс істеудің неғұрлым жетілдірілген деңгейлеріне кӛшу үрдісі; 
- дамудың қайтымсыздығы (бұрын болған нәрсені толық қалпына келтіру ретінде кері 
Даму мүмкін емес); 
- прогресс пен регрессияның элементтерін міндетті түрде біріктіру, қосу (прогрессивті 
даму даму бағыттарының бірін таңдау ретінде кӛптеген басқалар жүзеге асырылмайды); 

- дамудың біркелкі еместігі (күрт сапалық секірулер кезеңдері сандық ӛзгерістердің 
біртіндеп жинақталуымен алмастырылады); 
- дамудың зигзагизмі (жұмыс істеудің бастапқы кезеңдерінде ескілерге қарағанда 
нашар жұмыс істейтін түбегейлі жаңа құрылымдардың пайда болуымен байланысты-
мысалы, жүгіруден серуендеуге кӛшу кезінде бала кеңістікте баяу қозғалады, кейде 
денсаулығына зиян келтіреді); 
- даму сатыларының деңгейлерге ауысуы (жаңа, жоғары сатының пайда болуымен, 
алдыңғы кезеңдер жойылмайды, бірақ жүйенің иерархиялық деңгейлерінің бірі ретінде 
сақталады); 
- тұрақтылық үрдісі (күшті консервативті үрдіссіз сәтті даму мүмкін емес). 
Филогенетикалық, онтогенетикалық, функционалды психикалық дамуды ажырату. 
Психиканың филогенезі - түрдің биологиялық эволюциясы немесе адамзаттың 
әлеуметтік-мәдени тарихы барысында психика құрылымдарының қалыптасуы. 
Психиканың онтогенезі - жеке адамның ӛмірінде психикалық құрылымдардың 
қалыптасуы. 
Даму психологиясында эмбриональды даму кезеңінде (эмбрионнан туылғанға дейін) 
адам психикасының дамуына деген қызығушылық артып келеді. Қазіргі уақытта 
пренатальды даму, психиканың эмбриогенезі бейімделу кезеңі ретінде қарастырылады, оның 
барысында организм қоршаған ортаға бейімделеді, тіпті белгілі бір мәдениетті игерудің 
кейбір алғышарттары жасалады (мысалы, ана тілін меңгерудің алғышарттары және 
эмоционалды артықшылықтар). 
Функционалгенез, психиканың функционалдық дамуы - жеке психикалық 
функциялардың дамуы (мысалы, қабылдау, есте сақтау); интеллектуалдық, перцептивті, 
мнемикалық және басқа да міндеттерді шешудің жаңа деңгейінің пайда болуы, жаңа ақыл-ой 
әрекеттерін, түсініктері мен бейнелерін игеру процесі. Психиканың функционалгенезі - 
адамның психикалық процестерінің онтогенетикалық қалыптасуының құрамдас бӛлігі. 
Сондай-ақ, нормативтік (типтік) психикалық даму және жеке тұлға бар. Дамудың 
нормативі бұл белгілі бір жастағы адамдардың кӛпшілігіне тән ӛзгерістердің жалпы сипаты 
туралы айтады. Кейбір жағдайларда норма ақыл-ой мен жеке дамудың мүмкін болатын 
деңгейлерінің ішіндегі идеал ретінде айтылады. Жеке даму норманың ӛзгергіштігімен, жеке 
тұлғаның бірегейлігін анықтаумен, оның кейбір қабілеттерінің ӛзіндік ерекшелігін 
кӛрсетумен байланысты. 
Даму психологиясының орталық ұғымдарының бірі – «психологиялық жас». Бұл 
тұжырымдаманың кем дегенде екі түсіндірмесі бар. Біріншісі жасқа байланысты ӛзін-ӛзі 
сәйкестендіру процесіне, адамның ӛзін белгілі бір жасқа жатқызуымен байланысты, яғни 
психологиялық жас субъективті сезілетін жас ретінде түсініледі. Тағы бір анықтама Л.С. 
Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдамасындағы Психологиялық жасты түсінуден 
басталады, мұнда психологиялық жас баланың дамуын талдау бірлігі ретінде, құрылымы мен 
динамикасы бар бала дамуының салыстырмалы түрде жабық циклі ретінде анықталады. 
Тұжырымдаманы анықтаудың дәл осы нұсқасы бізді бірінші кезекте қызықтырады: 
психологиялық жас - жас кезеңі ретінде, онтогенездегі жеке тұлғаның даму сатысы ретінде 
объективті, тарихи ӛзгермелі, хронологиялық және символдық түрде бекітілген. 
Периодизация әдісіне байланысты әр түрлі психологиялық мектептерде таңдалған негізге 
(периодизация бірлігіне) байланысты әртүрлі психологиялық жас ерекшеленеді