Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к семипалатинского государственного

 
 
196 
УДК: 69. 059. 643. 1059 
Қожагелдиев Б.К.,  Уркинбаева Ж.И., Садвакасова Г.О.,  
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті 
Семей  қаласы. 
 
ӨНДІРІС ҚАЛДЫҚТАРЫН ШИКІЗАТ РЕТІНДЕ ӨҢДЕУ ЖӘНЕ  
ОЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ОРНЫ 
 
В  даннойстатье  рассматривается  актуальная  проблема  использования  отходов 
промышленности  в  качестве  основного  сырья  для  производства  востребованных строительных 
материалов на рынке стройиндустрии Казахстана. 
This  article  considers  an  urgent  problem  of  using  waste  products  as  main  raw  materials  for 
structure materials industry that is in great need in structure materials market in Kazakhstan. 
Өндірістік қалдықтарды өңдеу – еліміздегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Ресми 
мәліметтерге  сүйенсек,  республика  аумағында  22  миллиард  тонна  өндірістік  және  тұрмыстық 
қалдық  бар  екен.  Жылына  700  миллион  тонна  өндірістік  қалдық  түзілсе,  оның  250  миллион 
тоннадан  астамы  зиянды.  16  млрд.  Тоннадан  астамы  –  техногендік  минералдық  түзілімдер. 
Сонымен  бірге  тұрмыстық  қатты  қалдықтарының  97%  құрамына  қарай  іріктелу  жұмыстары 
жүргізілмей,  олар  санитарлық  талаптарға  сәйкес  келмейтін  аймақтарға  тасталынған.  Бүгінде, 
дамыған  елдер  Д.И.  Менделеевтің  «Химияда  қалдықтар  болмайды,  тек  қана  қолданылмаған 
шикізат болады» деген қағидасын ұстана отырып, өнеркәсіп орындарындағы өндірістік қалдықты 
заттар мен қаладан шығатын  көптеген қоқыстардың өзін құнды шикізат көзі ретінде қарастырып, 
оны  игілікті  халық  шаруашылығына  пайдаланып  отырғаны  белгілі.  Оған  дәлел  ретінде  шетелде 
қалдықтарды өңдейтін кәсіпорындардың күннен күнге қарқынды дамуы. Мысалы, АҚШ-та өндіріс 
қалдықтарының  33%  қайта  өңделеді  екен  және  де  бұл  көрсеткіш    жыл  өткен  сайын  өсе  түсуде. 
Десек  те,  біздің  елімізде  қазіргі  кезеңдегі  ғылым  мен  техниканың  шарықтап  даму  деңгейіне 
сәйкес,    жетілдірілген  заманауи  озық  технологияның  аздығына  байланысты,  оларды  жеткілікті 
мөлшерде  алып,  тиімді  дәрежеде  өңдеп,  халық  шаруашылығына  қажетті  арнайы  өнімдер  алу 
жұмыстары  әзірше  толықтай  жолға  қойылмай  келе  жатыр.  Кейбір  өндіріс  қалдықтарының  іске 
аспай,  айлап,  жылдап  босқа  жатуы  –  сол  компаниялардың  өзіндегі  керексіз  пайда  болған 
қалдықтарды,  арнайы  орта  және  жоғары  дамыған  кәсіпорындарға  қайта  өңдеуге    бергісі  келмей 
ұстап  отыруына  да  байланысты.  Осыған  сәйкес  Үкімет  жер  асты  қазба  байлығын  пайдалануға 
алған  компаниялардың  белгіленген  келісімшартты  уақтылы  орындамағандықтарынан,  кен 
орындарын  қайтарып  алып,  басқа  өндіріске  қажетті,  тиімді  жұмыс  жасайтындарға,  яғни, 
қазақстандық  қайта  өңдеудің  үлес  деңгейін  ұлғайту,  қайта  өңдеу  ісімен  айналыса  отырып, 
экология заңын ұқыпты орындайтын ұжымдарға беруді  ұйғаруда. 
Өндірістік  және  қала  қалдықтарын  қосымша  шикізат  ретінде  тиімді  пайдалану  көптеген 
проблемалардың шешу жолдарын ашуға мүмкіндік туғызады. Атап айтсақ, қалдықтарды қайтадан 
өңдей  отырып,  шикізат  ретінде  колдану,  ол  қоршаған  ортаны    экология  тұрғысынан  қорғаумен, 
өнімнің  бастапкы  негізгі  шикізат  материалдарын,  электрэнергиясын  үнемдеумен,  еңбек 
ресурстарын босатумен байланысты көптеген мәселелерді шешуге жол ашады. 
Қалдықтардың  негізгі  көлемі  тау-кен  қазбаларынан,  металлургия,  химия,  мұнай  және  газ, 
ағаш, 
қағаз, 
құрылыс 
материалдарын 
өндіретін 
өнеркәсіптерден, 
сонымен 
бірге  
ауылшаруашылығы мен үй-жай шаруашылықтарынан шығарып, қалдырылып  отырады. 
Өндіріс  қалдықтарының  көп  бөлігінің  құндылығы  едәуір  жоғары,  оны  дұрыс  қолданғанда, 
яғни  пайдаға  асыру  мәселесі  тиянақты  шешілетін  болса,  ауылшаруашылығында  пайдалануға 
жататын біраз көлемді жерлерді босатуға мүмкіншілік болады. 
Біздің елімізде өндіріс қалдықтарынан жасалатын құрылыс материалдарын өндірудегі басты 
идеялар: олар металлургиялык өндірістік  шлактарын оттай лаулаған сұйық күйінде қалыптауға, 
құймалап  тығыз  едендік  плиталарды,  қаптаушы  плиталарды,  құбырларды,  кеуекті  жеңіл 
материалдарын  (шлак  мақтасын,  термозит)  және  шлак  ситаллаларын  жасауға  болады.  Ол  үшін 
домна  немесе  металлургиялық  пештен  шығатын  балқытылған  шлак  қыздырылып  тұратын 
ағыздырушы  –  миксерге  беріледі,  сонымен  қабат  құйма  шлактың  қасиетін  жақсартатын  арнайы 
қоспаларды  да  енгізеді. Сонан  соң,  ағыздырушы  –  миксер  аркылы  балқыманы  тиісті кассеталык 
қалыптарға кұяды. Шлактарды құймалау үшін алдын-ала дайындалған алаңға берілген мөлшердегі 
және  пішіндері  ұялар  тәрізді  металдан жасалынған  кассеталық  қалыптарды  орнықтырады.  Шлак 
қорытындысының  ұяларға  еркін  бөлінуі  үшін  қалыптардың  бүйірлік  қабырғаларында  тесіктері 
болады.  Бұйымдардың  астыңғы  бөліктері  суып  кетпеуі  үшін  қалыптардың  түптерін  майда 

 
 
197 
ұнтақталынған  шлакпен  жұқалап  жауып  қояды.  Қалыптардың  жоғарғы  бөлігін  тез  арада  суып 
кетуден сақтау максатында, олардың үстін  қалыңдығы 10 – 15 см шлак қабатымен жабады. Шлак 
қабаты  астында  суытыла  келе,  бұйымдар  кристалдану  және  отжиг  сатыларынан  өтеді,  
нәтижесінде  кристалдық  структурасы  және  жоғары  беріктігі  қалыптасады.  Құйма  шлак  тастары 
және  плиталары  –  жолдарды,  тротуарларды  және  өнеркәсіптік  үйлердің    едендерін  төсеуге,  ал 
арнайы жасалынған плиталарды – антикоррозиялык қаптама ретінде пайдалануға болады. 
Шлак  пемзасы  (термозит)  –  шлак  балқымасын  кеуектендіріп  барып  ұсақтап  және  електен 
өткізіп  алынатын  кеуекті  жеңіл  щебень  мен  құм.  Термозит  дайындау  үшін  өзінен  –  өзі  ыдырап 
ұлпаға  айналып  кетпейтін  шлак  қорытындылары  жарамды.  Мұндайдан  сақтану  үшін  шлак 
балқымасына  арнайы  тұрақтандырғыштар  (фосфорит  немесе  апатит  концентратын  Р
2
0
5
 
есептегенде,  балқытылманың  массасынан  (0,2  –  0,3  %)  косады.  Шлак  пемзасын  өндіру,  негізі  
шлак  балкымасын  бұйым  жасайтын  жеріне  жеткізуден,  балқыманы  кеуектендіруші  агрегатқа 
ағызуға  дайындаудан,  күптіру  мен  суытудан,  шлак  пемзасын  ұсақтандырудан  және  ірілігі 
бойынша сорттап-іріктеуден тұрады. Шлак балқымасын баптаушы кондырғыларға сыйымдылығы 
үлкен  шөміштермен  жеткізіледі.  Осындай  тасымалдау  кезінде  шөміштің  бетінде  қатып  қалған 
шлақган  тұратын  кабық  пайда  болып  калады.  Оны  шлакты  қондырғыға  берер  алдында  арнайы 
тетіктермен  (штопормен)  теседі.  Шлақ  балкымасын  сумен  жеделдете  суыту  арқасында  кеуекті 
структура  калыптасады.  Себебі,  суытқан  кезде  бөлінетін  газ  және  су  буы  қоюланған  массаны 
күптіре,  кәдімгі  табиғи  пемзаға  ұқсас  структурасын  құрайды.  Масса  созылмалығы  газ  және  ауа 
көпіршіктерінің  балқыма  көлемінде  бірыңғай  бөлініп  және  шығып  кетпейтіндей  ұсталынуын 
қамтамасыз ететіндей болуы қажет, ал суытқан кезде қалыпталынған кеуекті структураны бекіту 
үшін,  күрт  төмендеп  кеткені  оңды.  Жоғары  сападағы  термозит  алу  үшін,  әдетте  мынандай 
технологиялық параметрлерді сақтаған дұрыс болады:  
-
 
балқыма температурасы – кем дегенде 1250° С,  
-
 
кристалдану температурасы -1100°С төмен емес,  
-
 
температурасы 1250° С болғанда масса созылмалығы (қоюлығы) – 5 Па-с көп емес. 
Қазір  шлактық  пемза  алудың  бірнеше  тәсілдері  бар:  сыртқа  тепкіш  машинада,  каскадалық 
астауларда, төңкерілетін бассейнде, бассейіндік қондырғыда, сумен үрлеу әдісімен, ытқыза сүрлеу 
аппаратында және т.с. қондырғыларда алады. Сыртқа тепкіш тәсіл бойынша балқытылған қоқыс 
(шлак) қабылдағыш сыйымдылықтарға  беріледі, сосын шлакты  және суды  қабаттастыра сыртқа 
тепкіш машинаға береді. Шлак балқымасы айналмалы қақпа қанат әсерімен шашыратылады да су 
буымен көтеріліп сыртқа тепкіш күш әсерімен суытушы экранға лақтырылады. Экран астындағы 
қабылдағыш  сыйымдылық  арқылы  ленталық  транспортер  көмегімен  дайын  пемза  қоймасына 
жөнелтіледі. 
Ытқыза сүрлеу тәсілінде, қондырманың араласу камерасы (цилиндрі) басты роль атқарады. 
Бұл сумен салқындалатын цилиндрдің ашық жағы экранға қаратылғанда, екінші жағы үсті ашық, 
түбінде  су  мен  ауа  үрленетін  соплосы (қақпағы)  бар  науамен  жалғасады.  Қақпақтың  (соплоның) 
үстінде  бағыттаушы  астау  орналасқан.  Осы  астаумен  оттай  жалын  сұйық  шлак  қақпаға  ағып 
келеді.  Дозаланған  суы  бар  қысылған  ауа  балқыма  ағымын  майда  түйіршіктерге  ыдырата 
камераның ішіне атқылайды. Бұл түйіршіктер камерада күптіріледі. Араласу камерасынан майда 
түйіршіктер  су  тамшыларымен  қоса  үлкен  жылдамдықпен  экранға  атқыланады.  Экранда  жинала 
келе  кеуектелінген,  бірақ  әлі  біраз  созымталдығы  бар,  күптірілген  шлак  кесегі,  өзінің  масса 
әсерімен  төмендегі  қабылдағыш  орнатпаға  келіп  түсіп  жатады.  Бұл  аппараттың  басымдылығы 
қозғалыста  болатын  бөліктерінің  жоқтығы,  агрегат  құрылысының  қарапайымдылығы,  пайдалану 
сенімділігінің күштілігі және жоғары сапалық пемза өндіріп алынатындығы. 
Актарылма (төңкерілме) бассейінде шлак пемзасын алу тәсілі прогрессивті, және өнімділігі 
мол.  Мұндағы  бассейн  түбі  тесіктелінген  мөлшері  6x6  тікбұрышты  тостаған  сияқты.  Түбіндегі 
сулық  қалтасы  аркылы  бассейнге  4-5  атмосфералық  қысымдықпен  су  беріледі.  Су  ағымы  шлак 
балқымасы  қабатынан  өткенде  пайда  болатын  су  буы  мен  газ  шлакты  күптіріп  жібереді.  Бұл 
тәсілдің прогрессивтілігі – шлак күптірілу процесстерін реттеу әрекеті механикаландырылғанында 
және  автоматикаландыру  мүмкіншілігінде.  Шлак  пемзасының  қасиеті  кеуектендірілетін  шлак 
қорытындысының  химиялық  құрамына  және  физикалық  қасиетіне,  сондай-ақ,  алу  тәсіліне 
байланысты.  Шлак  пемзасының  жалпы  кеуектігі  50  –  80  %  болады.  Шлак  пемзасынан  алынған 
щебень  салмалы  тығыздығына  байланысты  маркаларға  бөлінеді:    М400,  М600  және  М800, 
мықтылығы тиісінше 0,4; 1,0 және 2,0 МПа. Термозиттің салмалы тығыздығы кесегінің мөлшеріне 
және  кеуектену  дәрежесіне  байланысты  300  –  1100  кг/м  ³.  Термозиттен  алынған  щебень  жеңіл 
бетон  үшін  жақсы  толтырушы  болып  есептеледі.  Тығыздығы  төмен,  майда  кеуек  структуралы 
және беріктігі жетерліктей шлак пемзасын кеуекті толтырушы ретінде құрылыста қолдану арқылы 

 
 
198 
сыртқы қабырғалық конструкция құнын, кәдімгі кірпіштік қабырғамен салыстырғанда 20 -25 % - 
ға  төмендетуге      және      жасанды      жеңіл      толтырғыштарын      шығарып  өндіру  жұмыстарын  
ұйымдастыруға  қажет  қаражат  шығынын  2  -3  есе  кемітуге  мүмкіндік  туады.  Шлак  пемзасы 
керамзитпен  салыстырғанда    едәуір  тиімді.  Оның  өзіндік  кұны  2-3  есе  төмен,  ал  меншікті 
(удельдік) каражат шығыны 1,5-2 есе аз. Шлак пемзасы мен керамзит негіздерінде жеңіл бетондық 
сыртқы  кабырға  бұйымдарының  өндірілуі  мен  пайдалануының  нақтылы  көрсеткіштерін  талдау, 
сыртқы шлактыпемзабетондық қабырға ең арзан және ең тиімді болатынын дәлелдейді. 
Шлак  және  күл  тәрізді  өнеркәсіптік  қалдықтар  жергілікті  жерде  цемент  түрлерін  өндіру  
үшін  негізгі  шикізат  болып  саналады.  Кәдімгі  цементке  30  -    60%  шамасында  домна  қоқыс  – 
шлактарын    қосу  арқылы  маркасы    М400  –  М600  шлактыпортландцемент  алуға  болатындығы 
белгілі.  Осы  шлакқа  15  -20  %  шамасында  гипс  қосып  гипсті-шлакты  цемент  алынады. 
Гранулданған шлактарға әкті және гипсті қосып маркалары М100; М200 шлактық цементтерді де 
алуға  болатындығы  бәрімізге  белгілі.  Мұндай  цементтерден  жасалынған  үлгілері  булық 
камерасында (90 – 95° С) немесе автоклавта (Т= 175 – 200°С, Р=0,8 – 1,6 МПа) өңдегенде, олардың 
мықтылығы  300  –  600  МПа  жетеді.  Шлактық  цемент  өндірісі  қарапайым  және  арнайы 
жабдықтарды қажет етпейді. Оларды өндіруді силикаттық зауыттың ұнтақтау цехтарында, сондай-
ақ, цемент зауыттарында немесе жеке ұнтақтық қондырғыларда қамтамасыз етуге болады. Қазіргі 
кезде  жылына  ең  кем  дегенде  жылдық  қуаты  200  –  500  мың.т.  жергілікті  цемент  түрлерін 
шығаратын  қосымша  өңдірістер  ұйымдастыру  қиынға  сокпайды.  Гранулданған  шлак  3  –  5% 
ылғалдылығымен  кептіргіш  барабанда  кептіріледі  немесе  600  –  700°С  кептіргіш-ұнтақтағыш 
агрегатта  кептіріліп  ұнтақтандырылады.  Кептірілген  шлак  әкпен  және  гипс  тасымен  қосыла 
доңғалақ  диірменге  беріліп,  барлығын  біріктіре  тартып-ұнтақтайды.  Дайын  өнімді  салмалыға 
немесе жабық  силостарға  салады, ол жактан  арнайы  цемент  тасығышпен немесе арнайы  мешок-
қаптармен тұтынушыларға жөнелтіледі. 
Қазіргі  кезде  әсіресе  құрылыс  саласында  шлак  тиімді  шикізат  ретінде  қолдануы  біртіндеп 
өсіп  келе  жатыр.  Шлак  негізінде  тұрғын  және  өнеркәсіптік  үйлердің  бүкіл  конструкциялык 
элементтері толығымен зауыттық жағдайда  жасалып, индустриялық тәсілмен тиісті тұрғын үйлер 
және  шағын  кәсіпорындар  салынуда.  Шлакты  кұрылыс  тәжірибесіне  енгізіп,  кұрылыс  саласына 
кеңінен  колдана  бастаған  Украина  кұрылысшылары  мен  метгаллургиялық  өнеркәсіп 
қызметкерлері,  әсіресе  кейінгі  жылдары  Днепропетровскіде,  Запорожьеде,  Донецкіде,  және  т.б. 
қалаларында шлак өңдейтін өңеркәсіптік орталықтар көптеп пайда болған. 
Өндірістік  қалдықтарды  пайдалана  отырып,  құрылыс  материалдарының  ішінде  күкіртті 
бетон шығару жұмыстарының да мүмкіндігі мол. Яғни, монохроматты шлам, күкіртті күйік және 
террикондарда  жиналып  жатқан  зиянды  күкірттен,  ғалымдардың  ойлап  тапқан  арнайы 
технологиясы  бойынша,  күкіртті  бетон  жасауға  болады.  Жалпы,  күкіртті  бетонды  құрылысқа, 
соның ішінде жер асты қазбалары және жүргінші жолдарына арналған тастар мен баспалдақтарға 
қолдануға  болады.   Олар  көбінесе  сілті  мен  түрлі  қышқылдарға  төзімді  болғандықтан,    химия 
зауыттарының едендеріне де осы бетон төселінеді.  
Сонымен,  қорытындылай  келе  басты  өнеркәсіптік  –  өндіріс  қалдықтарын  тиімді  дәрежеде  
өндей  отырып,  құрылыс  саласында  және  басқа  да  ауылшаруашылық  салаларында    кеңірек 
қолданудың экономикалық ұтымдылығы және экологиялык маңызы орасан зор екендігінде күмән 
жоқ. 
Әдебиеттер: 
1.
 
Волкова Н.В. Концепция развития рынка вторичных ресурсов // Вторичные ресурсы-М-2003, № - 
стр16 
2.
 
Ицкович С.М. , Чумаков Л.Л., Баженов Ю. Технология заполнителей бетона. Учебник.-М.; В.Ш., 
1991 
3.
 
Под. ред. Вилсона Д.М. Утилизация твердых отходов // Экология города. 1995г., т-2.№3-стр 346 
 
 
 
 
 
 

 
 
199 
ВЕТЕРИНАРИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
 
 
ЖОЖ:.619:616.99:636.32/.38 
Ысқақов М.М., Ахметжанова А.Е. 
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті 
 
ҚОЙЛАРДЫҢ ЭЙМЕРИОЗДЫ-СТРОНГИЛЯТОЗДЫ АРАЛАС ИНВАЗИЯСЫ 
 
В  статье  приводятся  результаты  экстенс  и  интенс  эффективности  гельмицида  в 
сочетании с химкокцидом-7 при эймериозно-стронгилятозной инвазии овец. 
Results  of  extense  and  intense  efficiency  of  gelmisid  in    combination  with  himkoktsidom-7  sheep  
ejmeriozno-strongiliatoz invasion are given in the article. 
Қазіргі  уақытта  ауылшаруашылық  малдардың    арасында  аралас  паразитоз  аурулар  жиі 
кездеседі. Бұл паразиттік ауруларды паразит құрттар, қарапайым жәндіктер жиынтығы тудырады. 
Осы аралас яғни ассоциативті инвазияларды зерттеп, олардың алдын-алу және емдеу үшін тиімді 
әдістерді  табу  және  өндіріске  ұсыну  ветеринариялық  паразитологияның  негізгі  міндеті  болып 
табылады. 
Қой  денесінде  көбіне  бір  уақытта  ас  қорыту  жолында  паразит  құрттардан  стронгиляттар 
және  қарапайымдылардан  эймерийлер  тоғышарлық  тіршілік  етіп  аралас  аурулар  тудырады.  Ас 
қорыту  жолының  стронгилятоздарының  ішінде  көбінесе  нематодироз,  гемонхоз,  хабертиоз, 
буностомоз,  трихоцефалез  жиі  кездеседі.  Олар  малдардың  ішек  кілегей  қабатының  эпителий 
торшаларын  зақымдайтын  протозойлық  ауру  эймериозбен  бірге  ассоциативті  (аралас)  ауру 
тудырады. 
Стронгилятоздар  қазіргі  кезде  ауыл  шаруашылығы  экономикасына  орасан  зиянын  тигізіп 
отыр.  Ол  мал  өлімінен,  мал  өнімінің  сапасының  төмендеуінен,  құрттар  тоғышарлық  еткен 
мүшелердің  жарамсыздығынан,  ішқұрт  ауруларына  қарсы  жүргізілетін  емдеу,  алдын-алу 
шараларының қиындығы мен қымбаттылығынан құралады. 
Сонымен  қатар  қойларда  қарапайымдылар  қоздыратын  эймериоз  ауруы  кеңінен  тараған. 
Эймериоздың қоздырушысы ащы ішектің эпителий торшаларын мекендеп, оны зақымдайды. Бұл 
ауру Қазақстанның соның ішінде ШҚО барлық шаруашылықтарында кеңінен тараған.  
Осыған орай қойларда кездесетін эймериозды-стронгилятозды аралас инвазияның таралуын, 
алдын-алу мен емдеу жұмысын жүргізу негізгі мақсат болып табылды.  
Зерттеу  жұмысы  2011  жылдың  қаңтар-қараша  айлары  аралығында  жүргізілді.  Зерттеуге 
қажетті  материалдар  ШҚО  Үржар,  Жарма,  Көкпекті,  Борадулиха,  Тарбағатай  аудандарының 
шаруашылықтарынан  әкелініп,  «Ветеринариялық  медицина»  кафедрасының  паразитология 
зертханасында  жүргізілді.  Шаруашылықтағы  қойлардың  жас  ерекшеліктеріне  қарай  қозылардан, 
1-1.5 
жасар 
тоқтылардан 
және 
саулық 
қойлардан 
нәжіс 
сынамалары 
әкелініп, 
гельминтоовоскопиялық  зерттеу    жасалды.  Дарлинг  әдісімен  зерттеу  барысында  қойлардың  ас 
қорыту  жолының  паразит    құрттармен,  эймерийлермен  зақымданғаны  анықталды.  Инвазия 
экстенсиві мен инвазия интенсивіне талдау жасалды. Зерттеу қорытындысы  1-кестеде берілген. 
1-кесте. ШҚО шаруашылықтарындағы қойлардан анықталған паразиттердің түр құрамы, ИИ мен ИЭ-гі. 
стронгиляттар 
эймерий 
Жасы 
Жыл мезгілі 
ИЭ, (%) 
ИИ, жұм 
ИЭ, (%) 
ИИ, ооциста 
Көктем 
10-89 
1-7 
20-90  
10-300 
Жаз 
20-100 
1-22 
95-100 
60-800 
Күз 
65-76 
5-15 
50-80 
40-600 
қо
зы
лар
 
Қыс 
15-45 
1-4 
30-50 
15-60 
Көктем 
10-85 
1-9 
45-90 
4-12 
Жаз 
35-65 
1-7 
50-100 
25-50 
Күз 
40-80 
1-10 
20-100 
40-90 
1
-1
.5
 
ж
асар
 
то
қты
 
Қыс 
30-60 
1-2 
15-35 
10-25 
Көктем 
25-95 
1-9 
50-95 
5-10 
Жаз 
15-87 
1-7 
40-90 
7-38 
Күз 
9-47 
1-3 
20-87 
22-85 
С
ау
лы
қ  
қой
 
Қыс 
62-82 
1-4 
5-35 
6-30 

 
 
200 
1-диаграмма. Қойлардың жыл мезгіліне байланысты стронгиляттармен зақымдалу 
динамикасы 
 
Зерттеу нәтижесінде ШҚО шаруашылықтарында қойдың ас қорыту жолында стронгиляттар 
мен эймерийлердің бірігіп ассоциациялық түрде тоғышарлық ететіні анықталды. 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Березкина С.В. Антгельминтики при смешанных гельминтозах //Достижение науки и техники АПК. 
-1991. -№6 
2.
 
Енгашев  С.В.  Каталог  ветеринарных  препаратов.  Научно-внедренческий  центр  «Агроветзащита»,  
Москва-2011г. 
3.
 
Искаков М.М.  Ассоциативные инвазии овец и ангорских коз,. Алматы-2006г. 
4.
 
Тимофеев И.В., Мигунов И.М Профилактика заражения ягнят гельминтами  //Информ. Листок. -№ 
176-189.-1989. 
 
ЖОЖ 619:614.95 
профессор, Садуақасов М.С., аға оқытушы, Қойгелдинова А.С. 
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті 
Семей қ. 
 
МАЛДАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ МЕН ӨНІМІНЕ АУЫЗ СУ САПАСЫНЫҢ ӘСЕРІ 
 
В  статье  указаны  данные  исследований  физических  и  химических  показателей  питьевой 
воды в разные сезоны года и влияние расстоянии расположение животноводческих  объектов на 
качество воды. 
In  article  the  date  of  researches  of  physical  and  chemical  parameter  of  potable  water  in 
miscellaneous  seasons  of  year  and  influencing  of  cattle-breeding  objects  on  quality  of  water  are 
indicated. 
Су көздерін әр түрлі сыртқы ортаның әсерлі факторлары мен ластануынан қорғау және суды 
үнемдеп пайдалану бүкіл халықтың сұранысын сапалы мал өнімдері мен қамтамасыз етуде ауыл 
шаруашылық  малдарының  ішетін  суларының  сапалық  көрсеткіштері  су  көзднрінің  шығу  тегіне, 
оны пайдалану жолдарына тікелей байланысты болады. Сапасыз су малдар арасындағы жұқпалы 
аурулардың  тарауының  көзі  болып,  олардың  өнімдерін  төмендетіп,  денсаулығын  нашарлатып, 
шығының арттыратыны белгілі.  
  Сондықтан, тәжірибеде «Теріс айырық» өзен суы  мен суарылатын «Томаршы»   және жер 
асты құдық суын ішетін «Байғабыл» қой отарының малдарының кейбір өнім көрсеткіштерінің су 
сапасына байланысын салыстырмалы түрде жүргізіліп анықтау көзделді.  
  Өзен суынан жылдың үш мезгілінде малдар ішетін жерден, 200 м және 500 м қашықтықта 
сынамалар  алынып,  Аграрлық  факультеттің  ветеринариялық  санитария  кафедрасының 
зертханасында зерттеулер жүргізілді.  
  Кесте 1 - «Теріс айрық» өзеңінен алынған су сынамасының физикалық көрсеткіштері  
Жыл мерзімі 
жазғытұры 
жаз 
күз 
Көрсеткіштер 
Мал 
ластанған 
жерден  
200 
500 
Мал 
ластанған 
жерден 
200 
500 
Мал 
ластанған 
жерден 
200 
500 
Мөлдірлігі, см 
14,9±0,5 
20,7±0,7  28,8±1,1  20,4±0,7  
26,5±0,5  30,1±1,0  19,3±0,7 
23,6±0,7  29,4±0,6 
Түсі, град 
69,2±0,6 
41±0,6 
18,4±0,6  77,4±0,8 
27,6±0,5  15,7±0,4  62,8±0,6 
37,9±0,3  14,9±0,9 
Иісі, балл 
3,7±0,6 
2,4±0,4 
2,0±0,3 
3,0±0,4 
1,9±0,3 
1,2±0,2 
2,8±0,3 
2,0±1,9 
1,2±0,1 
Тоттықыштығ
ы, мг/л 
6,5±0,6 
3,2±0,4 
2,5±0,3 
3,1±0,25 
2,8±0,02  2,0±0,01  2,9±0,02 
1,8±0,02  1,5±0,01 

 
 
201 
Егер алынған су сынамасының зерттеу нәтижелерін мемлекеттік стандартпен салыстырсақ, 
судың  түсі  жылдың  үш  мезгілінде  де,  әсіресе  жазғытұры  уақытта  бұзылып,  малдар  ластанған 
жерден  алынған  сынамада  оның  мөлшері  68,8±0,6-дан  77,4±0,8  градусқа  дейін  болады.  Сол 
жерден 200м қашықтықта алынған сынама түсі 27,6±0,5-тен 41±0,6 градусты көрсетсе, 500м жерде 
14,9±0,9-дан 18,4±0,6 градусқа дейін төмендейді.  
Зерттелген  судың  мөлдірлігі  де  тікелей  жыл  мезгілімен  малдардың  суару  орнының 
қашықтығына  байланысты  болатындығы  анықталды.  Яғни,  малдардың  су  ішіп  тұрған  жерінен 
алынған  су  сынамасына  судың  мөлдірлігі  14,9±0,5-тен  20,4±0,7см  болса,  бұл  көрсеткіш  сол 
жерден 500 м қашықтықта  28,8±1,1-ден 30,1±1см-ге жоғарлап мөлдірлігі артады. 
  Судың  органикалық  заттармен  ластануының  белгісі  тотыққыштығы,  әсіресе  жазғытұры 
уақытта  өте  жоғарлап  6,5±0,6  мг/л  болса,  сол  жерден    500  м  жерде  бұл  көрсеткіш  қалыпты 
жағдайда  жуықтап  2,5±0,31мг/л  дейін  төмендеді.  Бірақ  бұл  көрсеткіш  жылдың  жаз  және  күз 
мерзімдерінде  жазғытұры  көзбен  салыстырғанда  біршама  азайды.  Тоттыққыштығы  жоғары 
суларды  қолданғанда  ауыл  шаруашылық  малдардың  төлдерінің  арасында  іш  аурулары  жиі 
кездесіп тұратындығы белгілі.  
 
Кесте  2  -  «Теріс  айрық»  өзенінен  алынған  су  сынамасының  химиялық  және  биологиялық 
көрсеткіштері  
 
Жыл мерзімі 
жазғытұры 
жаз 
күз 
Көрсеткіш-
тер 
Мал 
ластанған 
жерден 
200 
500 
Мал 
ластанған 
жерден 
200 
500 
Мал 
ластанғ
ан 
жерден 
200 
500 
Аммиак 
мг/л 
0,4±0,09 
0,2±0,0
5 
0,1±0,0
3 
0,4±0,05 
0,3±0,0
4 
0,2±0,0
2 
0,3±0,0
8 
0,1±0,0
4 
0,15±0,0 
Нитрат мг/г 
61,4±5,8 
56,1±5,
2 
49,3±4,
7 
40,4±2,8 
34,1±3,
0 
28,1±1,
9 
31,0±1,
5 
20,8±1,
2 
22,4±1,3 
Сульфаттар 
мг/г 
370±12,2 
303±9,
8 
255±10,
5 
282±9,1 
291±7,6 
254±6,8 
301±5,9 
281±6,1 
251±4,7 
Хлоридтер 
мг/л 
236±4,7 
208±3,
1 
213±2,8  240±3,4 
215±2,9 
204±2,6 
218±2,3 
192±1,9 
168±1,7 
Коли-титр 
150 
250 
340 
250 
250 
500 
250 
330 
1000 
Коли-
индекс 
6 
4 
3 
4 
4 
2 
5 
3 
1 
Судың  мал  нәжістерімен  ластануының  бірден-бір  көрсеткіштері  ондағы  азот  қышқылы 
қалдықтарының  көбеюі.  Мал  ластанған  жердегі  суда  аммиактың  қалыпты  жағдайдан  3-4  есе 
жоғарлап,  оның  мөлшері  0,4±0,09-дан  0,3±0,08  мг/л  дейін  жетеді,  ал  ондағы  нитраттардың 
жылдың  бар  мезгілінде  де  кездесіп  тұруы  органикалық  заттардың  ыдырап,  үлгермегендігін 
дәлелдейді.  Бірақ,  бұл  көрсеткіштер  жылдың  басқа  мерзімдеріне  қарағанда  1,5-2  есеге  жуық 
көбейіп,  малдар  ластанған  жерден 500  м  қашықтықта  орналасқан  суда  қалыпты  жағдайдан 
жоғарламайды.  
Ал  біз  зерттеп  отырған  су  сынамаларындағы  хлоридтер  мен  сульфадтардың  мөлшері 
жазғытұры кезде басқа жыл мезгілдерімен салыстырғанда 60-70 пайызға жоғары болса, малдардың 
ластанған  жерінен  500м  қашықтаған  сайын  олардың  мөлшері  төмендей  беретіндігі  көріненді. 
Мысалы;  хлоридтердің  мөлшері  ластанған  жердегі  суда 236±4,7мг/л,  ал  сульфадтар  тиісінше 
282±9,1 және 370±12,2 мг/л болады.   
Судың  зиянсыздығын  дәлелдейтін  қосымша  көрсеткіш  судың  коли-титрі.  Тексерілген  суда 
ішек таяқшасы неғұрлым аз болса, су көзінің патогенди микрофлора жағынан таза болу мүмкіндігі 
соғұрлым көбірек деп есептеледі. Бұл зерттеп отырған су сынамасында коли-титрі 150-ден 1000-ға 
дейін  болса,  1-ден  6  аралығында  болады.  Зерттеу  нәтижелерін  қорта  келгенде  «Томарашы» 
отарындағы  малдар  арасында  әр  түрлі  инфекциялық  және  инвазиялық  аурулар  «Байғабыл» 
отарындағы малдарға қарағанда 2-3 есе көп болып тұрады. Әсіресе жазғытұрым төлдер арасында 
іш  аурулары  жиі  кездеседі.  Судың  санитарлық  гигиеналық  сапасының  төмен  болуы  малдарды 
инфекциялық және тағы басқа ауруларға шалдықтырады да өнімін төмендетеді.  
 «Томарашы»  отарындағы  мал  етінің  сапасын  зерттегенде  нормадан  ауытқушылықтар 
болады.  Сонымен  қатар  еттің  сапасының  төмендігін  микроскопиялық  зерттеуде  микробтар 
санынан  да  көруге  болады.  Ал  «Байғабыл»  отарындағы  мал  етінің  сапалық  көрсеткіштері 

 
 
202 
«Томарашы» отарындағыға қарағанда жоғары болады. Бұдан екі отардағы малдар бір жайылымды 
қолданса  да,  санитариялық  гигиеналық  сапасы  екі  түрлі  су  көздерін  пайдаланатындығына 
байланысты малдардың етінің көрсеткіштері әр түрлі болып келеді деуге болады. Сонымен қатар, 
екі  отардағы  малдардың  қондылығы  да  екі  түрлі    болып  келген.  «Томарашы»  отарындағы 
малдардың күйі, «Байғабыл» отарындағы малдардың күйіне қарағанда төмен.  
 
«Томарашы» және «Байғабыл» отарларындағы әр түрлі аурулардың үш жылдағы пайыздық 
көрсеткіштері 
 
Атауы 
2008 ж 
2009 ж 
2010 ж 
 
«Томарашы» 
 
«Байғабыл» 
 
22,3 
 
7,4 
 
12,1 
 
9,3 
 
10,4 
 
6,1 

жүктеу/скачать 6,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: