Жануар физол
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. Ұжымдық ас қорыту
| 3. Сыртта ас қорыту коректік заттардың организмнен тыс ыдырауымен
сипатталады. Ас қорытудың бұл түрі кейбір буынаяқтылар класында кездеседі. Мысалы, өрмекшілер торына түскен жəндіктерге өздерінің ас қорыту сөлдерін арнаулы аппараттары арқылы егеді де, құрбандық денесінде коректік заттардың ыдырау өнімдері бөлінген соң, оларды дайын күйінде сорып алу арқылы қоректенеді. 4. Ұжымдық ас қорыту аралар, термиттер, құмырсқалар сияқты жəндіктерге тəн. Оларда ас қорыту процесі бірнеше индивидтің қатысуымен жүреді, сондықтан олардың илеуінен бөлініп алынған жеке өкілдері ұзақ тіршілік ете алмайды. Ас қорыту органдарының негізгі қызметі - қабылданған азық құрамындағы қоректік заттарды организмге жеңіл сіңетін қарапайым қосылыстарға айналдырып, оларды ішектің қабырғасы арқылы қанға өткізу. Мысалы, азық құрамындағы белоктар - амин қышқылдарына, майлар - глицерин мен май қышқылдарына, ал көмірсулар – жүзім қанты не басқа моносахаридтерге айналғанда ғана денеге қан арқылы тарап, сіңе алады. Малдың ас қорыту жүйесі ауыз қуысынан басталып, тік ішекпен бітеді де, ұзына бойына бірнеше рет кеңейіп–тарылып отырады. Ішкі жағынан ас қорыту жолы кілегей қабықпен қапталып, онда ас қорыту бездерінің өзектері ашылады. Əр без құрамы белгілі бір шекте ғана өзгеретін жəне өзіндік қасиеттері бар сөл бөледі. Бұл сөлдің құрамында ас қорыту процесін шапшаңдататын ерекше биологиялық катализаторлар - ферменттер болады. Ас қорыту жүйесіне түскен қоректік заттар механикалық, химиялық жəне биологиялық өңдеуге ұшырайды. Азықты механикалық өңдеу шайнау аппараты (тіс, жақ) арқылы ауыз қуысынан басталады. Ауыз қуысында шайналып, ұнтақталған азық ас қорыту органдарының кейінгі бөлімдерінде олардың қабырғасындағы ет қабығының жиырылуы нəтижесінде шайқалып, араласып, жылжып отырады. Ас қорыту процесіндегі негізгі кезеңнің бірі – қоректік заттардың химиялық өңдеуден өтуі. Ішек-қарын жолы сөлінің құрамындағы сілтілер мен қышқылдар азықты қорыту процесіне дайындайды да, ал ферменттер қоректік заттардың организмдегі химиялық өзгерістерін шапшаңдатады. Ферменттер температура өзгерістеріне өте сезімтал. Төменгі температурада ферменттік процестер баяулап, жоғары температурада шапшаңдайды. Дегенмен, ферменттер үшін жоғарғы температураның жағымды ықпалының белгілі шегі болады. Егер орта температурасы 40 ° С
° С ферменттер ыдырай бастайды.
Ферменттер белсенділігі ортаның реакциясына да байланысты өзгереді. Əр фермент белгілі сутектік көрсеткіш деңгейінде ғана əрекет етеді. Мысалы, 164
қарын сөлінің пепсин ферменті қышқылдық ортада əрекет етсе, көмірсуларды ашытатын ферменттер сілтілік, не əлсіз сілтілік ортада белсенділік көрсетеді. Сондықтан ас қорыту жолындағы ортаның қышқылдық, не сілтілік жаққа күрт өзгеруі ферменттер белсендігіне жағымсыз əсерін тигізеді. Ферменттерге талғамдылық қасиет те тəн. Əр фермент тек белгілі бір қоректік затқа ғана əсер етеді. Мысалы, мальтоза қантын ыдырататын мальтаза басқа заттарға əсер етпейді. Ферменттер əрекетінің негізінде үш түрлі əсер жатады: 1) шоғырландыру (концентрациялық əсер), 2) бағдарлау, 3) көп функциялы катализ. Ферменттер алдымен ерітіндіден қоректік заттар субстратының əр текті молекулаларын талғап алып, оларды өз беткейіне жинақтайды да, бұл молекулалардың өзара əсерін шапшаңдатады. Ферменттердің бұл əрекетін
қоректік заттардың ыдырау
жылдамдығын мың
еседен артық
шапшаңдатады. Қоректік заттардың ыдырау процесі дұрыс жүру үшін фермент беткейіде жинақталған субстраттар молекулаларының белгілі аудандары бір-бірімен жанасуы, субстрат молекулалары бір-біріне дұрыс бағдарлануы керек. Ферменттердің бағдарлау əрекетінің əсерінен қоректік заттардың ыдырау процесі тағы да мың есе шапшаңдайды. Ферменттердің негізгі қасиеті олардың күрделі құрылымына байланысты. Қазіргі деректерге қарағанда фермент молекулаларында белсенді орталық деп аталатын бөлік болады. Ферменттер қоректік затқа əсер ету үшін субстрат молекулаларының пішіні осы белсенді орталықтың геометриялық пішінімен үйлесіміді болу керек. Қазіргі кезде біраз ферменттердің белсенді орталығының пішіні жақсы зерттелген. Мысалы, ұйқы безінің химотрипсин ферментінің белсенді орталығы екі бөліктен тұратын көрінеді. Оның бірінші бөлігі – сіңіру аймағы. Оның құрамына серин, гистидин, аспарагин қышқылдарының қалдықтары кіреді. Сырттай қарағанда белсенді орталықтың бұл бөлігі май тамшысы іспеттес. Белсенді орталықтың екінші бөлігі - катализдік топ. Ол арқылы фермент субстрат молекулаларының белгілі бір бөліктерін шабуылдап, көп функциялы катализ процесін жүргізеді. Белоктар, көмірсулар, майлар
молекулаларының құрамындағы компоненттер көбінесе ангидридтік байланыстар арқылы полимерлер түзеді. Бұл байланыстар ферменттердің əрекетімен су қосу арқылы үзіледі. Бұл процесті гидролиз, ал оны қамтамасыз ететін ферменттерді - гидролазалар деп атайды. Ас қорыту ферменттері гликолиздік, протеолиздік, липолиздік (тиісінше гликозидтік қосылыстарға, пептидті, эфирлі байланыстарға əсер ететін) болып үш топқа бөлінеді. Гликолиздік ферменттерге амилаза, декстриназа, глюкозидаза (мальтаза), галактозидаза (лактаза) жəне фруктофуронидаза 165
(сахараза) жатады. Протеолиздік ферменттер тобын пепсин, катепсин, реннин (химозин), трипсин, химотрипсин, панкреатопептидаза (эластаза), энтеропептидаза (энтерокиназа), коллагеназа, карбоксипептидаза (протаминаза), карбоксипептидаза А, аминопептидаза, аминотрипептидаза құрайды. Липаза, фосфолипаза А, сілтілік фосфатаза липолиздік ферменттерге жатады. Көптеген ферменттер бұйығы түрде (профермент) бөлінеді. Олар не басқа гидролиздік ферменттердің, не электролиттердің, не жеке иондардың (кальций, магний, мырыш) əсерімен белсенді түрге айналады. Əрекеттерінің мағынасына қарай ферменттер экзо– жəне эндоферменттер болып бөлінеді.
қорыту ферменттерінің əсері бір-бірімен жəне субстрат қасиеттерімен тығыз байланысты, сондықтан олар ферменттік жүйе құрады. Ферменттік жүйе деп қоректік заттардың полимерлі молекулаларын белгілі ретпен ыдырататын ферменттер тобын атайды. Осы жүйенің құрамындағы бір ферменттің қызметі ауытқыса, бүкіл ас қорыту процесі бұзылады. Ас қорыту жолында қоректік заттар түрлі микроорганизмдер ферменттерінің əсерімен биологиялық өңдеуден де өтеді. Ас қорыту жүйесінің айтарлықтай көлемді алдыңғы бөлімдерінде (қарында) жəне ішектің кеңіген соңғы бөлімдерінде (əсіресе бүйенде) алуан түрлі микроорганизмдер өздеріне қолайлы жағдай тауып (тұрақты жылылық, ылғалдық, көп ауытқымайтын сілтілік не бейтарап орта, мол жəне үздіксіз келіп тұратын қоректік заттар), тез көбейіп өседі де, ірі азықты тездетіп ыдыратуға көмектеседі. Бұл микроорганизмдер, əсіресе қарындағы ас қорыту процесінде зор рөл атқарады. Өсімдік тектес азықтың құрамында организмде қиын қорытылатын жəне асқазан сөлінде ерімейтін заттарға бай клетчатка көп мөлшерде болады. Ас қорытатын сөлдің құрамында оған əсер ететін ферменттер болмайды. Сондықтан клетчатка тек микроорганизмдер ферменттерінің əсерімен ғана қорытылады. Тоқ ішекте микроорганизмдердің əрекетінен белоктар шіріп, майлар тотығып, көмірсулар ашиды. Микроорганизмдер əсерімен қоректік заттар əлдеқайда толырығақ, тереңірек ыдырайды. жүктеу/скачать 9,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|