Жауапты редакторлар
ҚАҒЫРЛАНУ Қағырлан етістігінің қимыл атауы. ҚАҒІЛЕЗДЕН
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ҚАҒЫРЛАНУ Қағырлан етістігінің қимыл атауы. ҚАҒІЛЕЗДЕН е т. Жұмсаған істі тез бітіру, ылдым-жылдым істеу. ҚАҒІЛЕЗДЕНУ Қағілезден етістігінің қимыл атауы. ҚАДАҒАЛАҒАНСУ Қадағалағансы етістігінің қимыл атауы. ҚАДАҒАЛАҒАНСЫ е т. Қадағалаған болу, бақылағансу. Оқу ісі жағындағылар сабаққа қатысым жағын қ а д а ғ а л а ғ а н с ы п, ай сайын қорытындысын шығарады (Т.Отарбектегі, Зауал, 38). ҚАДАҒАЛАУШЫ з а т. Қадағалайтын адам, бақылаушы. Қ а д а ғ а л а у ш ы қасынан бір елі шықпады (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 160).
Мен мына алғашқы қ а д а қ т ы мəрте- белі қонағымыз Абылайдың құрметі үшін көтеремін (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 2, 104).
кең балақ шалбар киіпті де, беліне қынды пышақты, күміс қ а д а қ т ы бұғы белбеу буыныпты (Ж.Тілеков, Жоңғар даласы). ҚАДАМЫШ з а т. э т н. Қазақ үйді сəндейтін сəн-салтанатты бұйымдардың бірі. Мұнда оның аяққап, есік-салма, терме, қ а д а м ы ш секілді қазақы үйдің сəн- 313 Байынқол Қалиев салтанат бұйымдары қойылған (Қаз. əдеб., 10.10.1980, 12).
сал, Алдыңа тарту тарттым қ а д а р и х а л. Ақының тал жібектен шəл тоқыды, Кемдігін ғапу илə қабыл ғып ал (ХХ ғас. қаз. ақ. шығ., 140).
тұтанғанда, əлгі жирен қылдар қ а д а у л а н а қалды (С.Сматаев, Алғашқы асу, 49). ҚАДАУЛАНУ Қадаулан етістігінің қимыл атауы. ҚАДИМ з а т. а р. Ескіше білім беру жүйесі; қадім. Қадим жазу. Ескіше жазу; төте жазуға дейінгі жазу. Бұл жазуды (кілең дауыссыз дыбыстан құралған сөздерді) қ а д и м ж а з у деп атаған (Қаз. əдеб., 24.11.1989, 16). ҚАДИМИ с ы н. Ежелгі, ескі, қадим. Олардың (қолөнер шеберлерінің) еңбегі сол қ а д и м и қарапайым қоғам кезінде де өте жоғары бағалағандығын айтуымыз керек (Қаз. əдеб., 15.02.1974, 4).
нында қ а д и м ш і л е р мен жəдитшілердің арасындағы шиеленіскен тартыс, шынында, ескі мен жаңаның арасындағы тартыстың бір көрінісі еді (Жалын, 1974, №2, 146).
бітімінде сырт көз бірден аңғаратындай шаршағандықтың, болмаса қ а ж ы ғ а н д ы
Ақдала, 2, 256). Кескін-келбеттерінен қ а ж ы ғ а н д ы қ т ы ң белгісі байқалады (Д.Рамазан, Жылап аққан., 28). ҚАЖЫЛЫҚ: Қажылыққа бару. д і н и. Ислам дінінің бес парызының біреуі. Ислам дінінің бес парызы бар. Олар: иман ету, намаз оқу, қ а ж ы л ы қ қ а б а р у, ораза ұстау, зекет беру (Қ.Əбілқайыр, Текес, 207).
титықтаған кəрі кісінің қ а ж ы ң қ ы дау- сы (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 190). Ойылған тесіктен бір сəтке əуестене қараған бірді- екілі əйелдердің қ а ж ы ң қ ы жүздері көрінді де, қайтадан жоқ болды (Мате- риктер., 7). Күйеуінің қ а ж ы ң қ ы түрін аңдаған сайын Үйтолғанды да бір ой қажайды (Қ.Тоқмырзин, Үш кие, 22).
əйелдің қ а ж ы п-ш а р ш а п, сағы сынып, жүдеулеу, пəстеу көрінетіндігін аңғарды (Б.Шаханұлы, Таңд., 1, 196). ҚАЖЫП-ШАРШАУ Қажып-шарша етістігінің қимыл атауы. ҚАЖЫРСЫЗДЫҚ... Жұбанып зарлы ана тұрғанымен, Жасымай қайраттылық қылғанымен, Денеде қайрат пенен қ а ж
теңбе-тең (С.Мұқанов, Таңд., 12, 168). ҚАЖЫРТ е т. ж е р г. Балағаттау, боқтау, тілдеу. Атқан оғы көбіне зая кететін болған соң əлдекімді албаты қ а ж ы р т ы п тынады (Қ.Ысқақов, Қараорман, 14). ҚАЖЫРТУ Қажырт етістігінің қимыл атауы. ҚАЖЫС з а т. с ө й л. Қажығандық, шаршағандық, болдырғандық. Сонда сіз олардың ажарынан өзгеше нардай шаршастың, əрі қ а ж ы с т ы ң табын байқар ма едіңіз (О.Бөкеев, Үркер, 41). Ол қатты қ а ж ы с п е н, мысы құрып, үлкен көк тастың үстіне отыра кетті (Бұл да, 5). ҚАЖЫШЫ з а т. Меккеге барушы, қажы болушы. Бізден бұрын барған қ а ж ы ш ы л а р осы қиыншылықты жеңілдету үшін, сол орындарда қонақжай салдырған екен (М.Разданұлы, Алтай., 60). Мамырбек қажы төре жүрген бастап, Жолдастары қайта ма оны тастап. Шам, Құддыс, Мəдине – деп қ а ж ы ш ы л а р, Əулие, əнбияның ізін баспақ (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 224). Қ а ж ы ш ы л а р шаһарды аралады, Сауға алмаққа көшесін жағалады. Басшы адамдар тоқтатты байыздатып, Стамбулға барғанда ал, - деп, оларды (Бұл да, 230).
з а т. к ө н е. Мəслихат, жиын. Мемлекет пен қоғам өміріндегі маңызды мəселелер бүкіл ел басшылары қатысқан жиында шешіледі. Осы ұлы нөпір жиынды «қ а з» деп атайды. Қ а з – бүкіл қазақ елінің бас қосқан кеңесі (Аңыз адам, 2011, №19, 34). Көрші елдермен соғысу не одақтасу, не мойынұсыну т.б. тек қ а з д ы ң деңгейі арқылы жүзеге асырылады (Бұл да). Қ а з бекітпесе хан мен сұлтан болса да биліктері
314 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі заңсыз деп саналады (Жас алаш, 10.09. 2005, 4).
з а т. с ө й л. Қазы. Ашуланба Абылай, Ашулансаң Абылай, Көтерермін, көрермін, Көтеріп қ а з ғ а салармын (Бұқар жырау: Аңыз адам, 2011, №19, 34).
маңдайдан қ а з д ы ң ж ұ м ы р т қ а с ы н д а й алтынмен құлаштап періп кеп жібергені (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 121). Қаз кеуделі. Кеудесі қаздың кеудесіндей. Қ а з к е у д е л і қыз көкірегі дем алған са- йын көтеріліп, басылып жатыр (С.Досанов, Қыран қалғымайды, 18).
күндердің қ а з а б а т т ы қасіретіне ұшырамас үшін əлі де жүгіре түсуге тиісті тəріздімін (А.Мекебаев, Алапат, 229). ҚАЗАҚ: Қазақ Геродоты. п е р и ф р. Мұхаммед Хайдар Дулати д.м. Мұхаммед Хайдар Дулати Шығыс, Батыс елдеріне көбірек мəлім заңғар тарихшы. «Қ а з а қ
(Егем. Қазақст., 02.11.2005, 1). Қазақ қазақ болғалы. Ежелден, атам- заманнан бері, баяғыдан. Қ а з а қ қ а з а қ б о л ғ а л ы қашан барсаңыз да жаз айла- рында шалқи қонған көп ауыл, мыңғырып жатқан қой, шұрқырап жатқан жылқы осы жайлауда болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1965, №9, 21).
М.Əуезов театры – қ а з а қ ө н е р і н і ң қ а р а ш а ң ы р а ғ ы. Басқа өнер ұжымдары осы театрға қарап бағдар түзейді (Парасат, 2006, №11, 2).
и ф р. Мұқағали Мақатаев д.м. Мұқағали бауырымыз қ а з а қ п о э з и я с ы н ы ң
Елік., 16). Қазақ шығу. к ө н е. Бодандыққа көнбей, бөлініп кету. Шора батыр» жы- рында: Қазанды кəпір алды деп, Қ а з а қ ш ы ғ ы п барамын, - деген сөз бар. «Қазақ шығу» - еркін кету, бодандыққа көнбеу деген ұғымды білдіреді (Қ.Олжай, Қанат байла., 227). ҚАЗАҚТАН е т. Қазақ болу, қазақтың тілін, дəстүрін алу. Қ А З А Қ Т А Н Д Ы Р Қ а з а қ т а н етістігінен жасалған өзгелік етіс. ҚАЗАҚТАНДЫРУ Қазақтандыр етістігінің қимыл атауы. Ал біздің қыз-жігіттеріміздің аралас неке арқылы басқа ұлт өкілдеріне қ а з а қ т а н д ы р у процесін жүргізе алмай келе жатқаны əлі де болса терең ойланарлық жəйт сияқты (М.Құдайқұлов, Құпия., 12). ҚАЗАҚЫЛАНУ Қазақылан етістігінің қимыл атауы. ҚАЗАН 1 з а т. с ө й л. 1. Қазандоп. Қ а з а н ойынын қыс уақытында мұздың үстінде, ал жазда тақыр алаңдарда ойнауға болады. Ойынға қатысушылардың əрқайсысының басы қайқы қақпа таяғы жəне барлығына ортақ добы болуы керек (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 61). Қ а з а н ойыны үшін ойын- шылардың санына қарай жеңіл таяқтар, доп жəне сызылған үлкен шеңбер болуы керек (Ғажайып., 68). 2. с ө й л. Қазаншұңқыр. Егер айдаушы допты қ а з а н ғ а түсіретін болса, басқалары орындарын жылдам ауыстыруы керек (Қ.Толыбаев, Бабадан., 126). Бір ойыншы доп айдаушы болады. Ол допты қ а з а н ғ а түсіру үшін айла іздейді. Басқалары қазанды қорғайды (Бұл да).
з а т. Тоғызқұмалақ ойыншыла- ры ұтқан құмалақтарын салып отыратын ұяшық. Кез келген бір отаудағы 9 құмалақты солдан оңға қарай бөліп салғаннан кейін ең соңғы отаудағы құмалақтың саны жұп сан болса, оларды ұтып, өз қ а з а н ы н а салып алады (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 118). Тоғызқұмалақ тақтасының орта тұсында екі жақта оңаша тұрған екі тор (ойық) екі ойыншының қ а з а н д а р ы (Ə.Ақшораев, Тоғызқұмалақ, 17). Тақтасының екі жағындағы отаулар мен қ а з а н д а р əртүрлі түске боялады (Бұл да, 16). ҚАЗАН 3 з а т. Балық аулайтын аудың бір түрі. Біреулер Құмөзек тұсындағы бөлініп-бөлініп қалған ойдым-ойдым қара суларға қ а з а н салып, енді содан іздеу ке- рек деген пайым айтқасын, жұрт жабылып үй-үйден қ а з а н жиып, мұны да байқап көрді (М.Айымбетов, Құмөзек., 136). 315 Байынқол Қалиев ҚАЗАН 4 : Қазан аузы жоғары. Тағы да бола жатар, үміт алда д.м. Əзірге екі ұл мен екі қыздың жолдамаға ие болуынан үмітті көрінеміз. Қ а з а н а у з ы ж о ғ а р ы! (Қ.Олжай, Қанат байла., 151). Қазан бастау. Басы үлкендеу. Қ а з а н б а с т а у, тайқы маңдайлау, тырбықтау жаралған, жеңсіз көк жолақ көйлек киген, шалбары қыржиып қисық аяқтанып кеткен, қолтығында табан құшақ портфелі бар бі- реу Асанбайға таянып келді (Ғ.Мүсірепов, Кездеспей кеткен., 79). Қазан көтерілді. Қазан асылды, тамақ жасауға кірісті. Қ а з а н к ө т е р і л і п, абыр-сабыр басталды да кетті (Б.Дəулетбаев, Сүмбілшаш, 71). Қазанның бір тұтқасын ұстады. Биліктің біріне қол жеткізді. Сөйтіп, биліктің басқышына қол артып, қ а з а н н ы ң б і р т ұ т қ а с ы н ұ с т а д ы (Д.Рамазан, Жылап аққан., 27). Қазан ұрған қауындай. Ұсқынынан айрылған, солып қалған. Менің қайран ұстазым! Енді қарашы, қ а з а н ұ р ғ а н қ а у ы н д а й қауқиып қалған мына ұс- қынсыз кеспірін? (Ə.Асқаров, Таңд., 206). ҚАЗАНБАСШЫ Ас əзірлеушілердің басшысы. ҚАЗАНБАСШЫЛЫҚ Қазан бас- шы болғандық, қазан басына жақын жүрушілік. Менімше қ а з а н б а с ш ы л ы қ т ы ң ешқандай əбестігі жоқ сияқты. Асханаларда істей жүріп, тыңқиып семіріп алған талай майтабан жігіттерді көргемін үлкен қалалардан (Лен. жас, 08. 03. 1968, 3). ҚАЗАНБӨЗ з а т. к ө н е. Бөз матаның бір түрі. Ол кезде ел ішінде көп киілетін бөз, балымбөз, қ а з а н б ө з дейтін мата- ларды үстіне ілмей, көйлегін кілең таза ақтықтан тіктіретін болған (Қаз. əдеб., 28.11.1975, 4).
жағам десең – алаңды бол, Ағайынға жағам десең – қ а з а н д ы б о л (Ел аузынан, 84).
дөңгелек шеңбер сызылады да, дəл ортасы- нан тереңдігі 10 см-дей шұңқыр қазылады. Бұл – қ а з а н ш ұ ң қ ы р деп аталынады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 126).
ойнау үшін тегіс жерден бас киіммен бірдей шұқыр (қазан) қазылады. 1 метрдей таяқ, 9 см-дей шүлдік керек. Шүлдік ұстаған бала 5-6 м жерден шүлдікті лақтырып, қазанға түсіру керек. Түсіре алмаса, таяқ ұстаған бала шүлдікті таяқпен ұрып алыстатады. Екінші бала шүлдікті сол жерден тағы лақтырады (Қаз. этнография., 365).
шыңын аңсадым, соны өмірімнің мұраты етіп алдым (Ə.Асқаров, Таңд., 384).
көтерген қ а з а я қ бағандарды белуардан шайып тұр (Ə.Сараев, Тосқауыл, 278).
Сөздікте жоқ кейбір терминдерді өзімізше алып жүрміз. Мысалы, «хохлатка» (же- лайдар емес) – айдаршөп, «космея» - қ а з ғ а л д а қ ...болып алынып келеді (Тіл мəдениеті., 95). ҚАЗҒАНАҚ з а т. ж е р г. Қазылған жер, ор. Жарты сағат селдеген жауыннан мидай боп езілген жолдан көзі сəл тайса-ақ қ а з ғ а н а қ қ а түсіп кетуі мүмкін (А.Мекебаев, Аңызақ, 203). ҚАЗҒЫР з а т. Жер қазатын құрал. Қаған мен Үгедейдің арасында болған сол сөзден кейін, он төрт таң атқанда, қолына кескір, қ а з ғ ы р, шеңгек алған құлдар жеті биіктің үстіне айдап шығарылған (Е.Тұрысов, Темірлан, 133). ҚАЗЕКЕЙ з а т. Əйелдердің жеңсіз киімі, қамзол. Əйелдің қалың киімдері шапан, бешпет, қ а з е к е й, шолақ жең, кеудеше деп аталады (Қ.Толыбаев, Баба- дан., 226). Қамзолды кей жерлерде жеңсіз бешпент немесе қ а з е к е й деп те атайды (Қаз. əдеб., 20.06.88). ҚАЗЕКЕЙЛІ с ы н. Қазекей киген, қазекейі бар. Ақ көйлекті, қызыл доқаба қ а з е к е й л і қыпша бел қыздардың сəні көзге оттай басылады (Қ.Толыбаев, Əсет, 122). ҚАЗИЕК з а т. Басы қаздың тұмсығы тəрізді, жалпақ келген қысқыш құрал. Темір ұстаханасында көрік, кемпірауыз, қ а з и е к, төс, қош тұратыны осының нақты дəлелі (Аңыз адам, 2011, №19, 15). ҚАЗИЛЫҚ з а т. Қази міндетін атқарғандық, қази болғандық. Секербай- дың орны – қ а з и л ы қ (З.Ақышев, Жаяу., 11).
316 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚАЗИНЕ з а т. с ө й л. Қазына. Су дегенің – сақи кісінің сарқылмас қ а з и н е с і н д е й шаш-етектен, сұрауы, есебі жоқ (С.Оспанов, Сопы, 73). ҚАЗМОЙЫН з а т. қ. ө н е р. Қаздың иілген мойнына ұқсас өрнек түрі (Қаз. эт- нография, 3, 311). ҚАЗМОЙЫНДАП ү с т. Қаздың мойнындай етіп, əдемілеп, сəндеп. Саз құмыралар мен тастан, ағаштан, сүйектеп жасалған мүліктерді ернеулеп, қырлап, бунақтап, қ а з м о й ы н д а п əдемілеу қажет болды (Қаз. əдеб., 15. 05. 1974, 4).
Ана тілі, 28. 10. 1994, 5). Ал қ а з н а ғ ы жасық, азғын құтпанның төлі кешігіп тіс жарады (Бұл да). ҚАЗТАБАНДАН е т. Қаздың табаны секілді қатпарлану, қыртыстану. Жас басқарманың беті қабарып, маңдайы қ а з т а б а н д а н ы п, түйіліп сала берді (Ə.Сараев, Тосқауыл, 8). ҚАЗТАБАНДАНУ Қазтабандан етістігінің қимыл атауы. ҚАЗУ е т. с ө й л. Қазбалау. Білгенімді жазушы ем Бекем буып белімді. Мінін айтып қ а з у ш ы ем, Түзеткен боп елімді (Шəкəрім, Шығ., 51). ҚАЗЫЖЕНТ з а т. Қазының майына жасалған жент (Тары тағамдары, 81). ҚАЗЫҚ: Қазық бас ер. Басы қаздиып қалған ер. Қазіргі деректерде: құс бас ер, шошқа бас ер, үйрек бас ер, қ а з ы қ б а с е р, қозы құйрық ер, бүйрек бет ер деп, түр- тұлғасына, пішін-сиқына қарай бөлінеді (Ата салты., 97).
тің төлін жинау, желілеу, көгендеу, қ а з ы қ т а у əрекеті басталады (Ө.Қанахин, Қарт сарбаз., 123). ҚАЗЫҚТЫ с ы н. Қазығы бар, қазық қағылатын. Қақпанды құрғанда аң мен құстың табиғи ерекшелігіне қарай тұзақты, қ а з ы қ т ы, тоқпақты, қалжуырлы, сүйретпелі болып құрылады (Ж.Бабалықов.., Қырандар, 62).
бырын шілікке қ а з ы қ ш а л а п шалып, ақ боз айғырына жақындады (С.Сматаев, Бұлақ, 85). Қ А З Ы Қ Ш А Л АУ Қ а з ы қ ш а л а етістігінің қимыл атауы. ҚАЗЫЛАН е т. Қазы пайда болу, семіру. Етке жұмсалатын жылқыны неге семіртпеске, қ а з ы л а н ы п, жалданған кезде неге соймаққа, мүшелеп бұзбасқа (Ж.Орманбаев, Қос басшы, 64). ҚАЗЫЛАНУ Қазылан етістігінің қимыл атауы. ҚАЗЫЛЫ с ы н. а у ы с. Қара қылды қақ жарған, əділетті. Менің айтарым: ханы қ а з ы л ы болса, халқы қайырымшыл болса, қара жерден кеме жүргізеді (Ж.Ахмади, Айтұмар, 409). Халқыңа қ а з ы л ы болсаң, халқың өзіңе қайырымды болады (Бұл да). ҚАЗЫМАЙСӨК з а т. Қазының майы- на шыланған майсөк (Тары тағамдары, 88). ҚАЗЫНА-КӨМБЕ з а т. Қазынаға тəн жер асты байлығы. Мүмкін, сен жеті қабат жер қойнына қол созып, қ а з ы н а-к ө м б е с і н көсіп алайтын атақты кенші боларсың (Лен. жас, 16. 03. 1973, 3). ҚАЗЫНАДАР: Қазынадар бек. к ө н е. Қазына қожасы, қазынаны сақтайтын жауапты адам (лауазым). – Қ а з ы н а д а р б е к келген екен, - деді содан соң сөз мағынасын анықтап. – Бұлғын, сусар, асыл тас па... қойманы араламақ (М.Мағауин, Аласапыран, 183). Алайда дəл осы күндері бар байлыққа өзі қожа қ а з ы н а д а р б е
орнын тапты (Бұл да 2, 129). ҚАЙ: Қай қолымда? Екі не үш адам ойнайтын ойын. Ойын жүргізуші біреуге бір, үш тиын беріп, «Қолыңды артыңа ұста да, орындарын ауыстыр, мен та- бамын» дейді. Ойланған болып, «Оң (сол) қолыңдағы тиынның жазылған санын 17- ге көбейт» дейді. 3-ті 17-ге көбейткенге көп уақыт кетеді. Соған қарап ол керекті тиынды таба қояды (Ойын-сауық, 188). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|